Coöperatie + is een speciale uitgave in het kader van het jaar van de coöperatie Coöperatie MEI 2012 nummer 1 De economische betekenis van de coöperatie 1
Voorwoord Coöperatieve ondernemingen zijn van groot economisch en maatschappelijk belang. Dat is zo in Nederland, en in de rest van de wereld. Dat belang wordt juist nu, in het internationale VN Jaar van de Coöperatie, nog eens onderstreept. Zie voor de economische en sociale betekenis van de coöperatie in de verschillende landen en werelddelen ook de site van de International Cooperative Alliance (ICA), www.ica.coop. Deze publicatie van de Nationale Coöperatieve Raad voor land- en tuinbouw (NCR), ook 03 De coöperatieve footprint 08 De NCR Coöperatie Top 100 10 De lijst: de NCR Coöperatie Top 100 12 Nieuwelingen, kanshebbers en afwezigen 14 Coöperatieve fusies en een actuele scheiding 15 Bijzondere coöperaties 18 De economie houdt van bloemen 20 Coöperaties in de wereld 22 Pekka Pesonen: De coöperatie moet verder de keten in 24 De Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 26 De lijst: de Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 beschikbaar op www.jaarvandecooperatie.nl, heeft eenzelfde definitie als de ICA als uitgangspunt. De coöperatie is een onafhankelijke vereniging van leden die gezamenlijk willen voorzien in hun economische, sociale, en/of culturele behoeften door een onderneming te exploiteren waarvan zij die leden de eigenaren en de bestuurders zijn. In Nederland is deze ondernemingsvorm in de land- en tuinbouw en in de financiële dienstverlening altijd al populair en succesvol geweest. Thans groeit het aantal coöperaties ook buiten deze sectoren zeer snel. 03 18 De economische betekenis van de werkelijk actieve coöperaties in Nederland, en elders, wordt in deze publicatie in beeld gebracht. Voor alle cijfers en teksten, behalve pagina 18 en 22, is dr.ir. Onno van Bekkum van CO-OP Champions verantwoordelijk, zie ook pagina 21. De cijfers zijn verstrekt door de ondernemingen zelf, of verkregen vanuit jaarverslagen en publiekelijk toegankelijke bronnen zoals het Handelsregister. Dank is ook verschuldigd aan The Netherlands Institute for Cooperative Entrepreneurship voor het beschikbaar stellen van een dataset. 20 Er bestaat, zo wordt in dit Jaar van de Coöperatie op vele plaatsen in de wereld betoogd, ook een coöperatief antwoord op de twee grote uitdagingen van deze tijd; de economische crisis en het duurzaamheidsvraagstuk. De NCR wil met deze en latere publicaties een impuls geven aan het debat over dat coöperatieve antwoord. Ruud Galle Directeur NCR Inhoud 08 12 22 De coöperatieve footprint De Verenigde Naties riepen 2012 uit tot het Internationale Jaar van de Coöperatie. Een goed moment om de economische footprint van de Nederlandse coöperaties te bekijken. Dit artikel gaat in op vragen als: Hoeveel coöperaties zijn er eigenlijk in Nederland? Hoeveel inkomsten genereren ze gezamenlijk? Aan hoeveel mensen verschaffen ze werkgelegenheid? Hoeveel personen en organisaties zijn er als leden economisch verbonden aan coöperaties? Wat is een coöperatie? De coöperatie brengt consumenten, burgers, ondernemers, professionals, ondernemingen, instellingen en gemeenten bijeen. Zij hebben blijkbaar een gemeenschappelijk belang, een economische behoefte om samen te werken. Het coöperatieve model blijkt ook in deze 21e eeuw springlevend. Karakteristiek voor de coöperatie zijn: 1. Een strategische focus op het ledenbelang; 2. Lokale worteling en inbedding daar waar de leden gevestigd zijn; 3. Een betrekkelijk verre tijdshorizon; 4. Een organisatiecultuur gericht op samenwerking; 5. Eigendom en derhalve financiering primair door leden; 6. Het ontbreken van een zelfstandig winststreven in de onderneming ( business at cost ); 7. Mogelijkheid tot uitkering van winst aan leden en tot beperking van aansprakelijkheid; 8. Een grote mate van zeggenschap in de besluitvorming; 9. Naast zeggenschap een relatief hoge mate van participatie; 10. Behoud van zelfstandigheid van de leden buiten het domein van de coöperatie. 2 3
Coöperaties werden en worden opgericht, los van fiscale constructies, om uiteenlopende redenen: Bescherming tegen uitbuiting door (tussen) handelaren; Het realiseren van schaalvoordelen in de inof verkoop ( tegenwicht ); Toegang tot producten en diensten die anders onbereikbaar of onbetaalbaar blijven; Schaalgrootte creëren om te kunnen investeren in productkwaliteit en R&D en de ontwikkeling van merken en afzetmarkten, waardoor nieuwe mogelijkheden ontstaan; Het organiseren van markttransparantie, zowel in termen van kwaliteit als prijs; Het spreiden van risico s; Het realiseren van schaalvoordelen in back office functies en daarmee de organisatorische professionalisering; Het verbreden van het product/dienstaanbod met aanpalende concepten; Het organiseren van uiteenlopende groepsbelangen die de optelsom van individuele belangen overstijgen. Er zijn coöperaties in zeer uiteenlopende branches, zoals: Consumenten van voedingsmiddelen, bancaire diensten, zorg-, schade-, levens- en uitvaartverzekeringen, pensioendiensten en duurzame energie; Ondernemers in de land- en tuinbouw, binnenvaart, visserij, zeevaart, wegtransport, autobranche, taxibedrijven, reisorganisatie, arbeidsvoorziening, bouwtechniek, ijzerwinkels, kantoorartikelen, schilders, bakkers, juweliers; Professionals in de zorg: huisartsen, verloskundigen, fysiotherapeuten, medisch specialisten, tandartsen, apothekers, opticiens, audiciens; Specialisten in de professionele dienstverlening: ICT, juristen, accountants, financiële administratie; Eigenaren en/of bewoners van huizen, flats, recreatie-bungalows, winkelcentra, bedrijvenparken; Instellingen in de gezondheidszorg, het onderwijs, de sport, gemeentelijke dienstverlening. De economische footprint Hoe belangrijk zijn coöperaties binnen de Nederlandse economie? Tabel 1 toont de gezamenlijke coöperatieve omzet, het aantal voltijdse medewerkers (FTE) en het ledenaantal van de Nederlandse coöperaties. Het betreft een schatting op basis van cijfers van zo n driehonderd (voornamelijk grootste) coöperaties waarvoor data beschikbaar zijn. Daarbij worden vier hoofdsectoren uitgesplitst: de financiële sector (banken en verzekeraars, inclusief onderlingen), agrarisch (land- en tuinbouw), inkooporganisaties, en een categorie overige. coöperaties. Deze score zit mondiaal aan de top. Tel er eentje voor je zorgverzekering. De tweede vind je bij een combinatie van schadeverzekeraar, Rabobank en/of de Coop Supermarkten Tabel 1 (780.000 klant-leden in de Economische footprint van de categorie Inkoop ). Wie professioneel coöperatie in Nederland (2010-11) coöperatieve banden heeft, zal boven het landelijk gemiddelde uitkomen. Aantal Omzet Aantal Leden coöperaties (in miljard ) FTE (*1.000) Zeker niet iedereen met een Financieel 225 61 95.000 22.900 zorgverzekering zal zich realiseren dat de kans groot is dat men lid is Agrarisch 215 32 50.000 140 van een coöperatie/onderlinge. De beleving van het lidmaatschap is Inkoop 100 15 6.000 787 vaak nog erg dun. Overig 2.100 3 15.000 668 Uitgedrukt in procenten van het Bruto Binnenlands Product (BBP; Totaal 2.640 111 166.000 24.500 588 miljard euro in 2010) komt de gezamenlijke coöperatieve omzet neer op zo n 19%. Kortom, de economische footprint Uit de tabel valt op te maken dat Nederland ruim 2.600 economisch actieve coöperaties telt. Ze hebben een gezamenlijke omzet van zo n 111 miljard euro, 166.000 werknemers en meer dan 24 miljoen lidmaatschappen, waarvan bijna 150.000 zakelijke leden (exclusief zakelijke leden van o.a. schadeverzekeraars). van de Nederlandse coöperatie is aanzien- lijk! Let op: er staat niet de coöperaties zijn goed voor 19% van het BBP. Een één-op-één vergelijking tussen omzet en toegevoegde waarde (BBP) is niet correct. Inkoopkosten worden nog niet afgetrokken. Toch, als we bijvoorbeeld naar de agrarische afzetcoöperaties kijken, die een fors deel van de Top 100 uitmaken, dan komen die Gemiddeld is ieder van de 13,4 miljoen meerderjarige Nederlanders dus lid van bijna twee (1,83) kosten voor het merendeel uit inkoop van ledenproduct. Die zou je eigenlijk wel weer tot de coöperatie economie mogen meerekenen. In feite zijn deze inkoopkosten het resultaat van wat de coöperatie in de markt voor de leden verdient. Als we het aantal coöperatie-medewerkers (FTE) uitzetten tegen de Nederlandse beroepsbevolking, dan kom je op zo n 2,75% [CBS rapporteert beroepsbevolking: 7,9 miljoen met gewerkte uren: 11,9 miljard, dat je kunt terugrekenen naar net boven de 6 miljoen FTE]. De coöperatieve economie is echter groter dan alleen de coöperatieve ondernemingen zelf. Je zou ook (een deel van) de ondernemersleden van de coöperatie kunnen meerekenen, zeker daar waar een fors deel van de inkomsten via de coöperatie verloopt. Reken je deze leden mee, dan komt deze 2,75% al snel een stuk hoger te liggen. Hoe hoog is lastig te schatten. Kijk bijvoorbeeld naar de land- en tuinbouwcoöperaties: die hebben gezamenlijk zo n 140.000 (ondernemers)leden. Of eigenlijk moet je zeggen: lidmaatschappen, want één boer is vaak lid van meerdere coöperaties (voor inkoop, afzet diverse (bij)producten, financiële diensten enz.). Je zou dan zelfs nog een stap verder moeten gaan en de werknemers in dienst van de ondernemersleden ook moeten meerekenen. Conclusie: de Nederlandse coöperatieve werkgelegenheid vraagt meer studie. Maar je hebt het toch al snel over zo n 5 procent van de beroepsbevolking die coöperatief werkt. Aantal Nederlandse coöperaties In het Handelsregister van de Kamer van Koophandel stonden per 1 januari 2012 formeel 7.489 coöperaties (waaronder 750 vallend onder het zogenaamde structuurregime) en 505 onderlinge waarborgmaatschappijen geregistreerd. Daaronder valt een groot aantal branchelocaties, dat wil zeggen dat er meerdere locaties zijn vermeld terwijl het feitelijk om één coöperatie gaat, en coöperaties waarvan de actuele status onbekend is (deze rapporteren al enkele jaren niet aan de KvK). Brengen we die in mindering dan blijven er zo n 5.900 coöperaties (incl. onderlingen) over. Niet alle coöperaties zijn ook echt economisch actief. We hebben daarom gekeken naar partijen die tenminste een geregistreerd balanstotaal hebben (zo n 3.300), aangevuld met andere coöperaties met een (vrijwillig) geregistreerde website (zo n 400). Vervolgens tellen we nog circa 800 financiële holdings, plusminus 100 participatie-maatschappijen en zo n 50 investeringsfondsen. Deze groep, bij wie juridisch-fiscale motieven vermoedelijk belangrijker meewogen dan het type samenwerking dat het VN-jaar beoogt, is hier buitengesloten. Uiteindelijk houden we een selectie over van 2.633 coöperaties van vlees en bloed waarop dit onderzoek is gebaseerd. Elke week ontstaan weer een paar nieuwe coöperaties. Oudste coöperaties De eerste Wet op de Coöperatieve Vereniging dateert uit 1876. Toch bestonden er daarvoor al coöperatieve initiatieven. Tabel 2 toont de Top 11 van oudste coöperaties. Het begon allemaal in Achlum, zo zegt men het bij Achmea, in 1811. Een aantal jaren eerder echter namen al zes inwoners van de vijf Veen- Tabel 2 Coöperatieve Anciënniteits top 11 Plaats Top 100 Coöperatie Jaar hoopsdorpen Berkhout, Avenhorn, Grosthuizen, Scharwoude en Oudendijk gezamenlijk het initiatief tot het Brandcontract voor vijf Veenhoopsdorpen. Na 217 jaar biedt OWM De Veenhoop nog steeds zelfstandig brandverzekeringen aan. In al die jaren is men gegroeid tot een huidige omzet van 350.000 euro en 1400 ledenverzekerden en heeft men sinds zes jaar één FTE in dienst. De Anciënniteits Top 11 laat 1 100+ OVM De Veenhoop 1795 Fin Verzekeraars Schade 2 1 Achmea 1811 Fin Verzekeraars Zorg+schade 3 100+ Wederkerige 1820 1820 Fin Verzekeraars Schade 4 87 EFM Schepenvz + Oranje Verz. 1837 Fin Verzekeraars Schade 5 100+ Leeuwarder Onderlinge 1850 Fin Verzekeraars Schade 6 42 Klaverblad Verzekeringen 1850 Fin Verzekeraars Schade 7 100+ OWM Achterhoek 1851 Fin Verzekeraars Schade 8 88 Donatus Verzekeringen 1852 Fin Verzekeraars Schade 9 100+ OVM Geesteren Gelselaar 1889 Fin Verzekeraars Schade 10 16 Coop Supermarkten 1890 Ink Retail Food 11 100+ Visafslag Den Helder / Texel 1892 Ov Scheepvaart Visserij LEGENDA Fin: Financieel Ink: Inkoop Ov: Overig 4 5
duidelijk zien waar de historische roots van de de eerste coöperatieve kruideniersvereniging in en verdienste het predikaat Koninklijk dragen. Tabel 3 net zo veel zorgcoöperaties (210) als coöperaties financiële holdings, die werden buitengesloten), Samenvatting Nederlandse coöperatieve sector liggen: bij de 1911 te Rotterdam, inmiddels genoteerd als Het gaat om FrieslandCampina, Cosun, Fruit- Topjaren vorming nu nog van boeren en tuinders (215). Het gaat om huis- Rotterdam (68), s-gravenhage (62), Utrecht (39), Uit het voorgaande artikel valt het volgende te onderlinge verzekeringen. Het werd geen Top 10, Sperwer. De eerste consumentencoöperatie (van masters, CR Delta (als Nederlandse moeder van bestaande coöperaties artsen, medisch specialisten, fysiotherapeuten, Nijmegen (32), Eindhoven (30), Veenendaal (22), concluderen: want dat zou het beeld wel heel eentonig hebben gemaakt... Opvallend is dat sommige van de verzekeraars bewust verkozen (heel) klein te blijven, ambtenaren) ontstond in 1878 te s-gravenhage. Met een knipoog de verre voorloper van de in 2010 ontstane coöperaties onder de Vereniging CRV), Tuinbouwcentrum Horticoop en sinds 18 november 2011 ook FloraHolland. Opmerkelijk: allemaal agrarische coöperaties. Topjaar Aantal 2007 166 verloskundigen, zorgcentra en zorginstellingen en diverse andere professionals en organisaties. Amersfoort (22), Tilburg (21) en Groningen (21). De grote steden domineren en dat verwondert Er zijn in Nederland zo n 2.600 economisch actieve coöperaties in de geest van samenwerking tussen consumenten, ondernemers, terwijl anderen bijdroegen aan de vorming van de onbetwiste nummer 1 van de Coöperatie Top 100: Achmea. van Nederlandse Gemeenten. Een aantal coöperaties mag wegens anciënniteit Coöperatieve aanwas Het gaat natuurlijk niet alleen om coöperaties 2006 143 2008 139 Geografische spreiding Tabel 4 toont de aantallen coöperaties ingedeeld naar provincie (exclusief lokale Rabobanken). De Tabel 4 Provinciale spreiding coöperaties professionals, ondernemingen en instellingen. De coöperatie is groot in Nederland. Met een gecombineerde omzet van 111 miljard euro Gevolgen fusierondes Toch is dit nog niet het hele verhaal. De Top 11 met een lange geschiedenis. De kracht van de coöperatie zit vooral ook in de verjonging. Tabel 3 laat zien wat de topjaren waren voor de oprich- 2009 138 2005 98 meeste coöperaties liggen langs de centrumas van West naar Zuid-Oost. Noord- en Zuid-Holland scoren het grootste aantal coöperaties. De Provincie Aantal Aantal coöperaties per 10.000 hoofden beroepsbevolking gaat het om een sector overeenkomstig met 19% van het BBP. In totaal verschaffen coöperaties werk aan laat de partijen zien waarvan de oudste wortel in- ting van de nu nog bestaande coöperaties. 2010 95 professionele dienstverlening, zorg en coöpera- Noord-Holland 543 3,0 166 duizend werknemers (FTE), terwijl ze tact is gebleven. Veel oude coöperaties hebben in de loop van de tijd diverse fusierondes meegemaakt. Daardoor treedt vaak datavervuiling op. Opmerkelijk is dat de aanloopjaren tot de huidige economische crisis historisch het hoogste scoorden. De aanwas bleef nog stabiel tijdens de begin- 2011 85 2004 77 tief wonen & vastgoed zijn hier sterker vertegenwoordigd. Gelderland en Noord-Brabant scoren in aantallen hoog vanwege het agrarische. De Zuid-Holland 483 2,1 Gelderland 317 2,4 voor een bijna even grote groep ondernemers (met hun werknemers) een zeer belangrijke economische functie vervullen. Zo ontstond de eerste akkerbouw-inkoopcoöperatie een jaar na invoering van de Coöperatiewet, in 1877 te Aardenburg. In zekere zin leeft het jaren van de crisis. De hausse van 2006-2007 laat zich voor een deel verklaren door het grote aantal coöperaties van huisartsen dat die jaren werd op- 1996 75 1993 71 aantallen coöperaties zijn kleiner in de vijf Noordoostelijke provincies en in Zeeland. Uitgedrukt echter in aantallen coöperaties per 10.000 Noord-Brabant 296 1,8 Utrecht 215 2,6 Iedere volwassen Nederlander is, particulier en/of zakelijk, lid van bijna twee coöperaties. De coöperaties hebben een historie van meer Welbegrepen Eigenbelang van toen voort on- gericht: 70 van de huidige 125. De andere jaren hoofden van de beroepsbevolking (15-65 jaar; Limburg 139 1,9 dan 200 jaar in Nederland en vinden hun der de naam CZAV die in 1929 opgericht werd. Op dezelfde manier is FrieslandCampina geworteld in de eerste zuivelcoöperatie, opgericht in 1872 in de Wieringerwaard. The Greenery, bij de Kamer van Koophandel daterend uit 1996, vindt haar oorsprong in de eerste groenteveiling, opge- van het afgelopen decennium waren dat er jaarlijks gemiddeld maar zes. Het is toch een geruststellende gedachte dat de acht jaren waarin de meeste coöperaties zijn opgericht tot het afgelopen decennium behoor- echt naar boven zijn gekomen als nieuwe coöperatieve sectoren: duurzame energie en de coöperatieve zorg. Sommige hebben wat historie, andere zijn piepjong. Overal in het land schieten nieuwe initatieven als paddenstoelen uit de grond. Inmiddels zijn er al meer dan dertig van totaal 11 miljoen), komt Zeeland juist bovenaan te staan. Noord-Holland staat hier opnieuw hoog. De verschillen per hoofd van de beroepsbevolking zijn klein: in alle provincies ligt het aantal coöperaties zo rond de 2-3 per 10.000 hoofden. Overijssel 135 1,8 Groningen 84 2,1 Drenthe 80 2,6 Zeeland 78 3,2 Energiecoöperaties schieten de laatste jaren als paddenstoelen uit de grond. oorsprong in het onderlinge verzekeren. Bijna de helft van de nu bestaande coöperaties werd (in huidige vorm) opgericht gedurende deze 21e eeuw. Coöperaties komen voor in tal van economische sectoren en zijn verspreid over het hele richt in 1887 te Broek op Langendijk. De Rabobank heeft haar roots in de eerste boerenleenbank uit 1897. De inkoopcoöperaties beleven net hun eerste centennium, sinds de oprichting van De Rabobank heeft haar roots in de eerste boerenleenbank uit 1897. den. In totaal werden het afgelopen decennium 1.135 coöperaties opgericht, ruim boven de 40% van het huidige totaal. Er zijn twee sectoren die het afgelopen decennium dergelijke energiecoöperaties, stuk voor stuk sympathieke clubs met frisse, uitnodigende websites. De andere sector die absoluut booming is, is de coöperatieve zorg. Nederland kent praktisch Kijkend naar de de belangrijkste coöperatieve steden, dan is het rijtje als volgt: Amsterdam (270, waaronder 116 in de sector wonen & vastgoed en exclusief 46 als coöperaties geregistreerde Friesland 70 1,7 Flevoland 51 1,9 Nederland 2.491 2,3 niet. Gezamenlijk nemen de top-10 steden nog geen kwart van het totale aantal coöperaties voor hun rekening. Kortom, coöperaties zijn sterk verspreid. land. 6 7
De Coöperatie Top 100 samengevat Coöperatie versus beursgenoteerd zijn, anders dan financieel rendement, is onduide- Land- en tuinbouw en particuliere ondernemingen in de voedings- De grootste vijf coöperaties in de Top 100 naar omzet zijn Achmea, Rabobank Groep (d.w.z. Rabobank Uit Tabel 5 blijkt dat de 100 grootste coöperaties lijk. De coöperaties zijn voor bijna 100% eigendom De agrarische coöperaties maken bijna de helft middelenindustrie. Nederland plus de 139 lokale banken), Coöperatie VGZ, FrieslandCampina en de CZ Groep. Daarmee van Nederland een gezamenlijke omzet hebben van vooral Nederlanders die met naam en toe- uit van de Top 100. Deze coöperaties kun je staan er drie (zorg)verzekeraars in de top 5. Ook de andere twee, de Rabobank en FrieslandCampina, van bijna 108 miljard euro, 155 duizend werkne- naam bekend zijn. We weten waar ze wonen; hun splitsen in twee segmenten, afhankelijk van hun Meeste werknemers en leden mogen als bekend worden verondersteld. De ranglijst, op basis van bruto omzetcijfers, is mers en ruim 23 miljoen leden (lidmaatschap- bedoeling met hun gezamenlijke onderneming is positie in de keten: een deel bevindt zich vóór de Tabel 6 laat zien welke coöperaties de grootste geordend naar de drie grote coöperatieve sectoren en een categorie overige, samengevat in Tabel 5: pen). Hoe groot is dat, als we deze coöperaties helder en verifieerbaar. Dat geldt ook voor de boerderij/tuinderij, een ander deel tussen boerderij werkgevers zijn en Tabel 7 welke coöperaties de 1. De financiële sector, met zowel enorme ledenaantallen (96% van de Top 100), grote omzetten bijvoorbeeld vergelijken met de beursgenoteerde buitenlandse leden van bijvoorbeeld Friesland- en consument. Van deze tweede groep coöperaties meeste leden hebben. Een opvallend grote werk- (57%) als aantallen FTE s (61%). Voor de verzekeraars is voor omzet gerekend met het bruto ondernemingen waarmee de kranten vol staan? Campina, FloraHolland en AVEBE. Het is de eco- staan er 13 ook in de EVMI-Nyenrode Food Top gever is (vooral agrarisch) personeelsvoorziener premie-inkomen. Het ledenaantal van de coöperatieve zorgverzekeraars bevat een schattingscom- Ter vergelijking: de 43 in Amsterdam genoteerde nomische meerwaarde voor het lid dat de waarde 100 (zie www.evmi.nl/foodtop100). De 13 AB Oost. Ook PwC valt hier op. De ledenorgani- ponent: o.b.v. CBS-cijfers is van het totale aantal zorgverzekerden 20% afgetrokken voor minderjarigen AEX- en AMX(Midkap)-fondsen (d.w.z. exclusief van de coöperatie bepaalt en hun bereidheid om coöperaties hadden een omzetaandeel van 22% satietop 10 telt voornamelijk coöperaties uit de die dus geen leden kunnen zijn. o.a. Shell, dat in Londen op de beurs genoteerd veelal langdurig te investeren. Niet de wind die en 14% van het totale aantal FTE s van deze financiële sector. De hoogst noterende agrarische 2. De agrarische sector, vanwege het grote aantal coöperaties (48%) die in termen van omzetvolume staat) hadden in 2010 een gezamenlijke omzet toevallig waait op de beursvloer of de druk om grootste 100 Nederlandse (dochters van buiten- ledenorganisatie is CRV met 29.875 leden, in (29%) een belangrijke economische activiteit vervullen. van 253 miljard euro en 884.285 werknemers. elk kwartaal mooie cijfers te moeten presenteren. landse) beursondernemingen, familiebedrijven Nederland en in België. 3. De inkooporganisaties, waar relatief weinig FTE s de bescheiden aantallen ledenondernemers Als we de eerste 43 ondernemingen van de Coö- De NCR Coöperatie Top 100 De economische footprint van de Nederlandse coöperaties is aanzienlijk. Welke coöperaties zitten er achter de grote cijfers? Welke dynamiek zit er in hun coöperatieve ondernemingsvorm? Wat zijn belangrijke trends en ontwikkelingen? (6.169) voorzien van relatief forse omzetbijdragen (13%). Onder de leden van de inkoopcoöperaties zijn 780.000 consument-leden van de Coop Supermarkten. Tabel 5 Samenvatting NCR Coöperatie Top 100 (2010-11) Aantal (in %) Omzet (in miljoen ) Gem. omzet (in miljoen ) % Totale omzet Aantal FTE Gem. FTE Aantal leden Agrarisch 48 31.112 648 28,9 48.246 1.005 132.661 Financieel 20 60.984 3.049 56,7 94.183 4.709 22.900.000 Inkoop 17 13.849 815 12,9 5.103 300 786.169 Overig 15 1.644 110 1,5 8.075 538 3.718 Totaal 100 107.603 1.076 100 155.607 1.556 23.800.000 peratie Top 100 hiertegen afzetten, dan scoren die 41% in termen van omzet en 16% van het aantal werknemers. Kortom, de Nederlandse coöperatieve sector is groot. Het publiek kan alleen in beursgenoteerde ondernemingen investeren door aandelen te kopen, wat kan verklaren waarom er minder publieke aandacht is voor de coöperatie. Een ander groot verschil tussen de coöperatie en de beursonderneming zit in het eigendom. Van de beursondernemingen wisselt het eigendom continu. Het overgrote deel van het eigendom is in handen van (buitenlandse) pensioenfondsen, staatsfondsen en andere investeringsmaatschappijen die namens derden vermogen beheren. Van wie deze ondernemingen daarmee uiteindelijk zijn en wat hun bedoelingen Tabel 6 Coöperatieve Werkgevers top 10 (2010-2011) Plaats Top 100 Coöperatie Aantal FTE 1 2 Rabobank Groep 59.670 2 1 Achmea 19.302 3 4 FrieslandCampina 19.036 4 19 PwC Nederland 4.265 5 13 Cosun 3.500 6 54 AB Oost 3.334 7 9 FloraHolland 3.279 8 10 Agrifirm 3.054 9 3 Coöperatie VGZ 3.010 10 5 CZ Groep 2.480 Tabel 7 Leden top 10 (2010-2011) Plaats Top 100 Coöperatie Aantal leden 1 1 Achmea 6.900.000 2 3 Coöperatie VGZ 3.405.618 3 29 Dela 3.204.571 4 5 CZ Groep 2.696.720 5 2 Rabobank Groep 1.862.000 6 8 Menzis 1.687.510 7 27 Univé + onderlingen 1.455.720 8 16 Coop Supermarkten 780.159 9 39 PGGM 553.000 10 41 Onderlinge s-gravenhage 400.000 8 9
De NCR Coöperatie Top 100 2010-2011 Einde Omzet (in Aantal Aantal Type Einde Omzet (in Aantal Aantal Type Einde Omzet (in Aantal Aantal Type Naam boekjaar miljoen ) FTE leden leden Naam boekjaar miljoen ) FTE leden leden Naam boekjaar miljoen ) FTE leden leden Naam Einde boekjaar Omzet (in miljoen ) Aantal FTE Aantal leden Type leden 1 Achmea Fin: Zorg+schade Dec11 19.650 19.302 6.900.000 PZ 26 CZAV Ag: Aan/verkoop Sep11 426 342 3.042 Z 51 Quantore Ink: Nonfood Dec11 144 193 473 Z 76 Nautilus Ag: Gr & Fruit Dec10 45 2 83 Z 2 Rabobank Groep Fin: Bank Dec11 13.378 59.670 1.862.000 PZ 27 Univé Fin: Schade Dec11 426 1.000 905.720 PZ 52 Funghi Ag: Gr & Fruit Dec10 133 4 82 Z 77 Noorderlandmelk Ag: Zuivel Dec10 42 0 162 Z 3 Coöperatie VGZ Fin: Zorg Dec10 10.555 3.010 3.405.618 P 28 Beko Nederland Ink: Bakkers Dec11 399 400 1.800 Z 53 DeltaMilk Ag: Zuivel Dec10 129 60 150 Z 78 AB Limburg Ag: Agro diensten Dec10 41 1.381 1.239 Z 4 FrieslandCampina Ag: Zuivel Dec11 9.626 19.036 14.391 Z 29 Dela Fin: Uitvaarten Dec10 383 1.293 3.204.571 P 54 AB Oost Ag: Agro diensten Dec10 127 3.334 11.875 Z 79 Visserijcoöperatie Urk Ink: Visserij Dec10 40 51 100 Z 5 CZ Groep Fin: Zorg Dec10 7.065 2.480 2.696.720 P 30 ZON Fruit & vegetables Ag: Gr & Fruit Dec10 334 161 377 Z 55 Vitelia Ag: Aan/verkoop Dec10 120 177 608 Z 80 CAV Agrotheek Ag: Aan/verkoop Dec11 40 38 350 Z 6 Superunie Ink: Food Dec10 6.247 45 13 Z 31 Agrico Ag: Akkerbouw Jul11 305 135 924 Z 56 Houthoff Buruma Ov: Juristen Dec10 117 316 nb Z 81 Zanob Ov: Apothekers Dec10 38 132 5 Z 7 ForFarmers Ag: Aan/verkoop Dec11 5.224 884 6.300 Z 32 CNB Ag: Sierteelt Mei11 302 108 1.448 Z 57 Visveiling Urk Ov: Visserij Dec10 105 45 100 Z 82 CAV Den Ham Ag: Aan/verkoop Mei11 36 30 341 Z 8 Menzis Fin: Zorg Dec10 4.998 2.074 1.687.510 P 33 TVM Fin: Transport Dec11 280 401 5.200 Z 58 Plantion Ag: Sierteelt Dec10 105 124 452 Z 83 NPRC Ov: Scheepvaart Dec10 36 18 83 Z 9 FloraHolland Ag: Sierteelt Dec10 4.130 3.279 4.949 Z 34 AgruniekRijnvallei Ag: Aan/verkoop Dec10 272 411 2.714 Z 59 Arkervaart-Twente Ag: Aan/verkoop Dec11 96 76 984 Z 84 Windunie Ov: Energie Dec11 35 15 250 P 10 Agrifirm Ag: Aan/verkoop Dec11 2.272 3.054 17.500 Z 35 DSW Zorgverzekeraar Fin: Zorg Dec10 267 344 296.000 P 60 Pigture Group Ag: Dierlijk Dec10 92 539 2.160 Z 85 Fruitveiling Zuid-Limburg Ag: Gr & Fruit Dec11 35 30 190 Z 11 Zorg en Zekerheid Fin: Zorg Dec10 1.999 467 316.000 P 36 Eno Fin: Zorg Dec10 266 172 93.600 P 61 ZLM Verzekeringen Fin: Schade Dec10 90 165 200.000 PZ 86 Veiling Zaltbommel Ag: Gr & Fruit Dec10 34 40 219 Z 12 Coforta / The Greenery Ag: Gr & Fruit Dec10 1.843 1.631 1.007 Z 37 Van Nature Ag: Gr & Fruit Dec10 250 24 128 Z 62 Nedato Ag: Akkerbouw Sep11 90 86 550 Z 87 EFM Schepenvz + Oranje Verz. Fin: Schade Sep11 33 70 4.801 PZ 13 Cosun Ag: Akkerbouw Dec11 1.776 3.500 9.700 Z 38 AUV Ov: Dierlijk Dec10 241 414 2.588 Z 63 Rouveen Kaasspecialiteiten Ag: Zuivel Dec10 88 119 291 Z 88 Donatus Verzekeringen Fin: Schade Dec11 27 42 15.000 PZ 14 Sperwer Ink: Food Dec10 1.482 795 226 Z 39 PGGM Fin: Pensioen Dec10 240 1.066 553.000 P 64 AB Fryslân & Noord-Holland Ag: Agro diensten Dec11 84 1.928 5.200 Z 89 AB Midden Nederland Ag: Agro diensten Dec11 25 662 1.527 Z 15 Mosadex Ink: Apothekers Sep11 1.439 898 320 Z 40 Zevij Ink: Nonfood Dec11 235 41 33 Z 65 Mazars Paardekooper Hoffman Ov: Accountants Aug11 83 692 48 Z 90 VSE Slachtpluimvee Export Ag: Dierlijk Dec11 25 65 35 Z 16 Coop Supermarkten Ink: Food Dec11 869 2.116 780.159 PZ 41 Onderlinge s-gravenhage Fin: Schade Dec10 222 225 400.000 P 66 Isidorus Nederpeel Ag: Aan/verkoop Dec10 82 111 256 Z 91 WiGo4it Ov: ICT Dec10 23 100 4 Z 17 ONVZ Fin: Zorg Dec10 853 350 320.000 P 42 Klaverblad Verzekeringen Fin: Schade Dec10 214 393 nb P 67 Centrop Ink: Opticiens Dec11 75 4 360 Z 92 De Samenwerking Ag: Aan/verkoop Apr11 23 35 727 Z 18 Intres Ink: Nonfood Dec10 807 390 1.029 Z 43 Fruitmasters Ag: Gr & Fruit Dec10 210 331 505 Z 68 Autoschade Herstel Groep Ov: Autobranche Dec10 70 500 53 Z 93 AB Midden-Holland Ag: Agro diensten Dec10 22 651 700 Z 19 PwC Nederland Ov: Accountants Jun11 664 4.265 258 Z 44 CNC Ag: Gr & Fruit Dec10 201 589 198 Z 69 De Valk Wekerom Ag: Aan/verkoop Dec10 68 62 577 Z 94 Onderlinge SOM Fin: Schade Dec10 21 23 20.500 PZ 20 Intrakoop Ink: Gezondheid Dec11 641 35 552 Z 45 Horticoop Ag: Gr & Fruit Dec10 201 465 2.074 Z 70 De Jong & Laan Ov: Accountants Dec10 66 750 20 Z 95 PoZoB Ov: Huisartsen Dec11 20 113 200 Z 21 Primera Ink: Nonfood Dec11 583 43 438 Z 46 Boerenbond Deurne Ag: Aan/verkoop Dec10 187 172 585 Z 71 Akd Prinsen van Wijmen Ov: Juristen Mei11 65 414 41 Z 96 Eko Holland Ag: Zuivel Dec11 19 7 102 Z 22 Avebe Ag: Akkerbouw Jul11 525 1.361 2.743 Z 47 SWO De Splinter Ink: Food Dec11 186 5 54 Z 72 Baker McKenzie Nederland Ov: Juristen Jun11 62 291 22 Z 97 PTC Particulier Transport Ov: Scheepvaart Dec11 18 10 46 Z 23 FresQ Ag: Gr & Fruit Dec10 494 18 79 Z 48 GroupAuto Nederland Ink: Autobranche Dec11 185 11 43 Z 73 CSV COVAS Ag: Akkerbouw Apr11 57 15 1.794 Z 98 Zevenwoude Verzekeringen Fin: Schade Dec11 18 14 30.000 PZ 24 Bebeka Ink: Scheepvaart Dec11 489 15 450 Z 49 CONO Kaasmakers Ag: Zuivel Dec10 175 177 460 Z 74 Brameco Zon Ag: Aan/verkoop Dec10 57 70 236 Z 99 De Nieuwe Band Ink: Food Dec11 15 57 90 Z 25 DOC Kaas Ag: Zuivel Dec11 448 188 1.095 Z 50 CRV Ag: Dierlijk Aug11 156 1.435 29.875 Z 75 Abiant Ag: Agro diensten Dec10 54 1.299 1.814 Z 100 Sanidrõme Ink: Badkamers Dec11 13 4 29 Z LEGENDA Type leden: P is particulier Z is zakelijk en: Agrarisch, Financieel en Inkoop nb: niet beschikbaar 11 10 11
Nieuwelingen, kanshebbers en afwezigen Welke coöperaties zijn er, ondanks hun korte bestaan, in geslaagd om een plek in de Top 100 te krijgen en welke coöperaties staan op de drempel van de Top 100? We zetten de afwezigen, kanshebbers en nieuwelingen overzichtelijk bij elkaar. Coöperatieve afwezigen elektra) soms ook de inkoop van grondstoffen. In bedrijf Zuid-Oost Salland (188 voornamelijk heel hard. Melkleveranciersvereniging Noorder- Van een aantal coöperaties weten we dat ze tot de 2007 hadden ze een bemiddelde omzet van melkvee-, varkens- en pluimveehouders); visserij- landmelk werd opgericht in de zuivelhausse van Top 100 behoren, maar lukte het niet om actuele omstreeks 130 miljoen euro, maar zonder inkoopvereniging CIV Texel (25 leden) voor o.a. 2007. Branchegenoot DeltaMilk begon als leveran- cijfers te ontvangen. Het gaat om enkele beschikbare, actuele cijfers is Columbus niet in de gasolie, netten, zeilen, en allerhande benodigd- ciersvereniging weliswaar al in 2003, maar werd inkoopverenigingen. Euro-Holland (inkoop voor lijst opgenomen. Er waren ook enkele agrarische heden; en inkoop- en serviceorganisatie Gepea pas groot na aankoop van de kaasfabriek in Bles- 80 schoenmakers) heeft zeker boven de 10 mil- coöperaties die geen actuele data beschikbaar (43 leden met winkels voor keukenbenodigdhe- kensgraaf in 2009. Op aanwijzen van de Europese joen omzet dat via de coöperatie geadministreerd wilden stellen, maar anders wel in de lijst waren den in het hoogwaardige segment) voor servies, Commissie moest Campina de fabriek afstoten wordt. Meer informatie verstrekt men niet. Ook verschenen: personeelsvoorziener AB Zuid-Hol- bestek, glaswerk, kook- en cadeauartikelen. Een binnen een jaar na de fusie met Friesland Foods van de Parketgroep Nederland (inkoop voor land (23 miljoen euro in 2009) en AVC Peelland bijzondere club die de Top 100 ook nog niet teneinde een dominante positie in Noordwest- ruim 30 parketzaken in het hogere segment) en (26 miljoen euro in 2010). Er zijn overigens nog haalt, maar wel vermeldenswaardig is, is HaCo Europa te voorkomen. Wigo4IT, de ICT-bunde- Parketmeesters (25 parketspeciaalzaken) konden meer coöperaties waarvan we het vermoeden Wonen: een coöperatief familiebedrijf. Elk van ling van de sociale diensten van Amsterdam, we geen cijfers ontvangen. Beide deponeren geen hebben dat ze groot genoeg kunnen zijn, maar de 14 leden is broer, zus, neef, nicht of anderszins Rotterdam, Den Haag en Utrecht dateert uit winst- en verliesrekening. Top Movers (16 ver- niet over data beschikken. Het gaat om diverse in- een familielid. In totaal heeft men 21 winkels, 2007. Coöperatie van ziekenhuisapotheken Zanob Zanob, coöperatie van ziekenhuisapotheken, bezet plaats 81 in de Top 100-lijst. huisbedrijven) had waarschijnlijk in de lijst ge- koopcombinaties zoals Mastermate (ijzerwaren), waarvan vier in Spanje. veranderde van stichting (met voorlopers hoord met een omzet van vrijwel 40 miljoen euro in SALO (loodgieters), AutoLease Alliance, Europa- terugdaterend tot 1780) naar coöperatie in januari ari 2012 geconverteerd van onderlinge naar coö- geschreven als dienstverlener bij de Kamer van een tiental leden, waaronder voetbal verenigingen 2008. Actuele cijfers verstrekt men niet. Columbus Foto en United Retail (consumentenelektronica). nieuwelingen & conversies 2010. Coöperatieve pensioenuitvoeringsorgani- peratie, gelijktijdig met de fusie met Schepen On- Koophandel, converteerde in 2003 naar een coö- Ajax en Feyenoord, maar bijvoorbeeld ook Buying bestaat uit 19 ondernemingen uit de De NCR Coöperatie Top 100 kent een aantal satie PGGM werd coöperatie in 2007 na afsplit- derlinge Nederland. Men verzekert nu de diesels peratie. De club heeft inmiddels meer dan 175 Unilever. De buitenlandse ledenlijst is mogelijk voedingsmiddelenindustrie die samen in ±65 Coöperatieve kanshebbers jonge coöperaties die meteen al een notering kre- sing van het pensioenfonds, samenhangend met op het asfalt en vaarwegen. Cijfers zijn al pro leden wereldwijd, voor wie ze aan merkbescher- nog indrukwekkender: wie heeft er nou bijvoor- productgroepen inkopen: verpakkingen, uit- Coöperaties die net buiten de Top 100 bleven, gen: Food inkooporganisatie voor tankstationon- nieuwe regelgeving. De coöperatieve keuze was forma onder TVM geconsolideerd in de ranglijst. ming doet. Bij meer dan 25 gevoelige douanepos- beeld Apple én General Motors én de BBC én de zendkrachten, telecommunicatie, ziektekostenver- zijn: JPR Advocaten (17 leden-advocaten die dernemers SWO De Splinter werd opgericht in weloverwogen en bewust. Men werkte er hard Niet in de Top 100, maar een interessante coöpera- ten van het Caraïbisch gebied tot China spoort FIFA én l Oreal als lid? Het kost ze 2.400 euro zekeringen, markt data, autolease, energie (gas/ voorheen maten waren), regionaal mengvoeder- 2008 door 36 pomphouders en groeide meteen aan een echte coöperatie. TVM is net per janu- tie, is SNB-React. Deze voormalige stichting, in- het neppers op. Uit Nederland komen hooguit contributie per jaar... SWO De Splinter, een food inkooporganisatie voor 12 tankstationondernemers staat op plaats 47 in de Top 100. 13
Coöperatieve fusies en een actuele scheiding Veel coöperaties zijn groot geworden door fusies. Andere coöperaties besluiten juist tot een opsplitsing van bedrijfsonderdelen. In dit artikel beschrijven we een aantal omvangrijke fusies en een actuele scheiding in de Top 100. Beko Nederland verenigt 1800 van de 2000 Nederlandse ambachtelijke bakkers en staat op plaats 28 in de Top 100. Bijzondere coöperaties Coöperaties zijn er in verschillende soorten en maten. Er bestaan inmiddels ook coöperatieve gemeenten, coöperatieve maatschappen en zelfs zzp ers werken samen in coöperaties. Coöperatieve maatschappen Een aantal accountants en juristenkantoren wijzigden het afgelopen decennium hun rechtsvorm van maatschap in coöperatie. Naast samenwerking en democratie speelde bij sommige de verwachte verandering van regelgeving minstens een even grote rol. Juristenkantoor Akd Prinsen van Wijmen converteerde in 2009 en JPR Advocaten, dat net buiten de Top 100 bleef, in 2011. Houthoff Buruma en Baker McKenzie gingen hen al voor in 2004. Accountant/adviseurs PwC Nederland, De Jong & Laan en Mazars Paardekooper Hoffman vormden alle drie om tot coöperatie in 2009. regels op voor de markt en biedt de infrastructuur. Transacties vinden plaats ter grootte van 1,1 miljard euro op jaarbasis en worden rechtstreeks tussen lid en lid afgewerkt. De coöperatieve omzet is daardoor beperkt tot wat contributies en licenties om de systeemkosten te dekken. De Verenigde Europese Visserij Coöperaties (VEVC) is de coöperatieve inkooporganisatie voor tien inkoopcoöperaties voor visserijbenodigdheden. Binnen centrale raamcontracten sluiten leden individueel transacties af met leveranciers. Het grootste lid, Visserijcoöperatie Urk, staat wel in de Top 100. ZZP ers Coöperatieve fusies Heel veel coöperaties zijn groot geworden door samen te gaan met andere coöperaties. Denk aan de grote aantallen Raiffeisen- en Boerenleenbanken (meer dan 1.300 in de jaren 50) die gedecimeerd zijn. De ruim 400 zuivelcoöperaties van na de oorlog fuseerden uiteindelijk tot FrieslandCampina, terwijl een handvol kleinere coöperaties een eigen weg koos. Coöperatieve fusie is dé motor achter coöperatieve groei. Onderliggende motieven zijn vaak het realiseren van schaalvoordelen in inkoop of afzet en daarmee kostenreductie. Professionalisering en specialisatie-ontwikkeling spelen tot op de dag van vandaag een grote rol. In de agrarische sector vonden fusies ook plaats uit boerensolidariteit: men liet een naburige coöperatie niet failliet gaan. Bij enkele coöperaties uit de Top 100 is de fusie nog zeer actueel. De leden van coöperatie Intres (ondernemers o.a. in winkels van Livera, First Lady, Lin-o-Lux, Garant Meubel, Intersport, Coach, Blz. en Libris) besloten 5 maart 2012 tot fusie met branchegenoot en grootste concurrent, Euretco BV (2010 omzet 740 miljoen euro). De coöperatie blijft voorlopig bestaan, zo lichtte men het besluit toe. EFM Schepenverzekering en Oranje Verzekeringen zijn in een vergevorderd stadium van fusiebesprekingen. Volgend jaar stemmen de leden over het fusievoorstel. Toch zijn ze, enigszins voorbarig, op één regel opgenomen. Individueel zouden ze, elk met 16 miljoen euro premie-opbrengsten (2010), net in de lijst thuishoren. Ook in de maak is de fusie van de regionale inkoopcoöperaties van ambachtelijke bakkers tot Beko Nederland. Weba-Inco, Bakkerhuys en Back-Beko Benelux worden daarom niet meer afzonderlijk gerapporteerd. Beko Nederland verenigt dan 1800 van de 2.000 Nederlandse ambachtelijke bakkers. Ook Duitsland telt grote inkoopcoöperaties van bakkers. Recent gefuseerd zijn twee coöperaties van groentetelers, Best Growers Benelux en Versdirect.nl tot Van Nature. Relevant voor de agrarische sector is de fusie per januari 2012 tussen voercoöperaties Rijnvallei en Agruniek tot AgruniekRijnvallei. In de ranglijst zijn de 2010 jaarcijfers van de diverse fusiepartijen al pro forma geconsolideerd onder de naam van de nieuwe organisatie. Coöperatieve scheiding Univé en Coöperatie VGZ waren tot januari 2012 enkele jaren gefuseerd tot UVIT. Nu zijn twee takken van het voormalige UVIT, zorg en schade, gescheiden in respectievelijk VGZ (inclusief voormalige fusiepartners Trias en IZA) en Univé. Het scheiden van de cijfers zoals die in de ranglijst te lezen zijn, was nog niet eenvoudig. De Univé zorg-leden worden bediend door VGZ en zijn daar meegerekend. De landelijke Univé heeft overigens ook 21 regionale, zelfstandige onderlingen als leden. Hun totale premieomzet, die niet centraal in Univé geconsolideerd wordt, bedraagt 157 miljoen euro. De onderlingen hebben ongeveer 550.000 leden en zo n 1.500 medewerkers in dienst. Visserijcoöperatie Urk staat op plaats 79 in de Top 100. Inkoopcoöperaties Het in/uitsluiten van inkoopcoöperaties in de Top 100 was lastig. Er zijn allerlei gradaties waarin de samenwerking wordt vormgegeven: van het gezamenlijk afspreken van raamcontracten met een leverancier tot gezamenlijk eigendom van winkelformules inclusief vastgoed. Pas wanneer in administratieve zin transacties tussen leverancier en lid via de coöperatie verliepen, werd de inkoopvereniging in de Top 100 opgenomen. De Verenigde Nederlandse Assurantie Beurs (VNAB) faciliteert een elektronische markt tussen assurantiemakelaars en verzekeraars in de grootzakelijke markt (grote bouwprojecten, havens, grote spoorlijnen e.d.). De coöperatie heeft 50-60 grote makelaars als leden en zo n 35 verzekeraars. VNAB stelt de In Nederland zijn er heel weinig werknemerscoöperaties, anders dan o.a. in Spaans Baskenland (Mondragon). De maatschappen in de professionele dienstverlening die het afgelopen decennium converteerden naar coöperaties zou je als een nieuwe vorm van werknemerscoöperatie kunnen betitelen. Een andere vorm van werknemerscoöperatie zijn de nieuwe coöperaties die zzp ers verenigen. Er zijn tal van leuke voorbeelden, waaronder De Drentse Zaak; Joint Architectural Advisors; Northern Alliance; het ZZP Gilde; De Bouwspecialist; de Kleine Loods; en een serie Connect coöperaties voor zelfstandigen in de thuiszorg, kraamzorg, bouw en metaal. En, een bijzondere casus: er is ook een Nederlandse coöperatie van Poolse zzp ers, de Poolse Zelfstandigen Coöperatie. 15 14 15
Coöperatieve gemeenten Gemeenten coöpereren er soms ook flink op los. Onderstaand een aantal voorbeelden: In de Top 100 staat Wigo4IT als ICT-dienstverlener aan de vier randstedelijke hoofdsteden. In de Onderlinge Verzekering Overheid verenigen zich 638 leden met een totale omzet (bruto premie) van ruim negen miljoen euro. Coöperatie ParkeerService, opgericht in 2010, professionaliseert het parkeermanagement van twaalf leden-gemeenten. Met een omzet van nu al 4,5 miljoen euro is men groeiende. De streekorganisatie Coöperatie Groene Woud (Noord-Brabant) bundelt 13 gemeenten, provincie, waterschappen, ondernemers, natuur-, milieu- en recreatieorganisaties, en diverse andere partijen. Inzet is de maatschappelijke en economische aantrekkelijkheid van de streek te bevorderen en promoten. In de Coöperatie Achterhoek 2020 verenigen zich sinds een paar jaar acht gemeenten en diverse ondernemers en maatschappelijke organisaties rondom het thema van economische streekontwikkeling. Het Convenant Achterhoek 2020 staat centraal. Ook zijn gemeenten betrokken bij de ontwikkeling van breedbandnetwerken via burgercoöperaties in Noord-Brabant, o.a. OnsNet Nuenen. Bijzondere casus is het netwerk van drie coöperaties dat onder de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) hangt: VNG International, VNG Verzekeringen, en het Congres- en Studiecentrum. Het gaat om een conversie van BV s die door gewijzigde interpretatie van de Belastingdienst hun BTW-vrijstelling dreigden te verliezen. Omvorming tot coöperaties onder de vereniging kon dit voorkomen. VNG International, de grootste van de drie, viel qua omzet 2011 overigens net buiten de Top 100. Hybride coöperaties Het is een bont gezelschap van coöperaties met verschillende economische functies in tal van verschillende economische sectoren. De diversiteit wordt verder vergroot door mengvormen in het eigendom. Niet alleen omdat er verschillende type leden kunnen zijn, maar ook omdat eigendom soms gedeeld wordt met niet-leden. Een aantal coöperaties hebben bevriende coöperaties als mede-eigenaar. De Rabobank, bijvoorbeeld, houdt circa 30% van de aandelen van Achmea, naast enkele buitenlandse onderlingen met een gezamenlijk belang van ongeveer 5%. VION, formeel geen coöperatie, is 22,5% eigenaar van Pigture Group. CZAV is 32,6% eigenaar van aardappelafzetorganisatie Nedato. Je zou de onderliggende ondernemingen hiermee als hybriden kunnen aanmerken. Naast het leden- Gemeenten zijn betrokken bij de ontwikkeling van breedbandnetwerken via burgercoöperaties als OnsNet Nuenen. belang dienen ze ook onmiskenbaar een aandeelhoudersbelang. Tegelijkertijd gaat het hier in alle ontstond in 1999 uit fusie tussen coöperatie De van een aardappeltelersvereniging. Het bedrijf drie de gevallen om partijen die in dezelfde keten ZPC en Hettema BV. Certificaten van de BV zijn een strategische positie innemen. verhandelbaar onder verenigingsleden en het Vleesverwerker VION en handelsonderneming personeel. Als farmer-owned businesses zijn voor pootaardappelen HZPC zijn niet opgenomen in de Coöperatie Top 100. Vion (omzet 8,8 ropese Agribusiness Coöperatie Top 100. beide ondernemingen wel opgenomen in de Eu- miljard euro in 2010) ontstond in 2001 uit de Werk en Vakmanschap is in 1994 opgericht op vleescoöperatieve roots van Dumeco middels initiatief van het toenmalige Akzo Nobel vanuit uitkoop door minderheidsaandeelhouder boerenbond ZLTO. Leden van de vereniging ZLTO geschoold technisch personeel. De Coöperatie Werk een gemeenschappelijke behoefte aan voldoende hebben geen directe zeggenschap over, of financieel belang bij VION. HZPC BV (284 miljoen nemingen met een flexibele arbeidsbehoefte) is en Vakmanschap met honderden leden (onder- euro omzet, juni 2011) is formeel in eigendom inmiddels nog slechts 25% eigenaar van de De Coöperatie Parkeerservice is opgericht in 2010 en beheert het parkeermanagement van 12 ledengemeenten. Beheer BV, waarin de activiteiten zijn ondergebracht. De laatste heeft 538 medewerkers en een omzet van 20,8 miljoen euro. De overige 75% is voor een groot deel in handen van management. ForFarmers heeft in 2006 besloten haar ondernemingsactiviteiten te laten zakken in een BV onder kunnen coöperatieleden certificaten van deze aandelen verhandelen op een half-besloten beurs waar naast leden en medewerkers ook derden kunnen handelen. Leden kunnen het stemrecht over hun certificaten via de coöperatie collectief laten uitoefenen of zelf opvragen. dezelfde naam en koos voor de coöperatie de naam FromFarmers. Men is vervolgens in 2007 begonnen aan een actieve groeistrategie (zo kocht men onlangs de voeractiviteiten van Nutreco) Pseudo-coöperaties Coöperaties worden primair opgericht vanwege gemeenschappelijk gedeelde belangen van conratieve en een tienjarig programma om het coöpesumenten of ondernemers/ondernemingen. eigendom geleidelijk te individualiseren in de vorm van aandelen. Management en hoger personeel konden zich ook inkopen. Sinds 2010 Toch spelen vaker dan incidenteel ook andere overwegingen een rol. Er zijn diverse kantoren en adviseurs die het oprichten van een UA-tje als een mooie mogelijkheid zien voor kleine ondernemers om een aantal nadelen van de BV te kunden van een aandeelhoudersregister, die notarieel wijze, of de notariële rompslomp van het bijhounen omzeilen. Coöperatief heeft het echter niet wordt vastgelegd. Het blijkt dat deze pseudo-coöperaties niet lang blijven bestaan. Er is geen over- veel om handen en het draagt niet positief bij aan de reputatie van de coöperatie. Bij BV-nadelen dracht op een volgende generatie leden. En zodra moet je onder andere denken aan de inleg van de wetgeving wordt aangepast en de BV laagdrempeliger wordt, zullen vermoedelijk veel van aandelenkapitaal, het onttrekken van winst aan de onderneming op een fiscaal minder gunstige deze coöperaties verdampen. Samenvatting Als we de voorgaande artikelen samenvatten, kunnen we zeggen dat: De grootste Nederlandse coöperaties in de financiële dienstverlening actief zijn. Vooral de zorgverzekeraars tikken hard door in omzet maar vooral in ledenaantallen. De ledenbetrokkenheid is er echter beperkt. De agrarische coöperaties opvallen door hun grote aantal (bijna de helft van de lijst) en de relatief hoge mate van ledenbetrokkenheid. Er veel coöperatieve inkoopcombinaties zijn met relatief weinig leden en personeel, maar met hoge omzetten. De mate van transparantie van veel van deze coöperaties laat te wensen over. In vergelijking met de Amsterdamse beursondernemingen, de coöperatieve sector z n mannetje staat: de omzet van de grootste 43 coöperaties bedraagt 41% van de omzet van de 43 AEX- en AMX-fondsen. Er veel beweging in de lijst zit: fusies, naar-coöperatie conversies, vorming van nieuwe organisaties als coöperatie. Opvallend is de conversie van diverse maatschappen in de professionele dienstverlening (m.n. juristen en accountants) tot coöperaties. Nieuw zijn ook duurzame energiecoöperaties, zorgcoöperaties en ZZP-coöperaties. Er zijn veel verschillende coöperatievormen, waarin steeds weer nieuwe oplossingen zijn bedacht voor ketensamenwerking, bundeling, governance en eigendom. Er zijn ook partijen die de coöperatieve vorm gebruiken om louter fiscale redenen. 17 16 17
De economie houdt van bloemen Wie denkt bij deze kleurige foto niet aan Nederland? Nederland is de spil in de internationale sierteeltsector, en de plaats waar vraag en aanbod bij elkaar komen. Vanuit Europa en daarbuiten. FloraHolland is een wereldspeler als marktplaats voor bloemen en planten. De coöperatieve bloemenveiling is al meer dan 100 jaar een begrip. De andere Nederlandse coöperatieve marktplaats, Plantion, is meer regionaal georiënteerd. De sierteeltsector is in ondernemerschap, toegevoegde waarde en werkgelegenheid van groot belang voor de Nederlandse economie. Coöperatie + 18 MEI 2012 19
Coöperaties in de wereld Coöperaties bestaan wereldwijd. Maar hoe groot is de coöperatie wereldwijd? Wat zijn prominente coöperatieve landen? Wat zijn onze belangrijkste coöperatieve concurrenten? Hoe scoort Nederland internationaal? De coöperatievormen verschillen cultureel. Het staatssocialisme en vervolgens de privatisering drukten hun stempel op de coöperatie-ontwikkeling. kelde coöperaties tref je aan in de OESO-landen. De ranglijst van de 300 grootste coöperaties en onderlingen wereldwijd, gepubliceerd door bij coöperaties betrokken zijn. Onderstaande tabellen tonen de Top10-lijsten van coöperaties in enkele prominente OESOonze Echte coöperatieve samenwerking naar de International Cooperative Alliance landen. Afwezig in deze top-tientjes zijn onderkelde maatstaven is in die landen erg moeilijk. In de armere landen komen commercieel krachtige coöperaties, met goedbedoelde donorhulp, ook maar moeizaam van de grond. De meest ontwik- (www.2012.coop/en/global-300), komt uit op een gezamenlijke omzet van 1200 miljard euro in 2008. Werknemers en leden telt men niet, maar men schat dat er wereldwijd één miljard mensen linge en coöperatieve verzekeraars. Voor Canada is het beeld bovendien vertekend doordat de banken en de aldaar populaire kredietverenigingen ontbreken. Gebruikte wisselkoersen zijn die van kalenderjaareinden, terwijl individuele coöperaties soms gebroken boekjaren hanteren. Samenvattende statistieken van de grootste mondiale coöperenten zijn: Frankrijk telt 21.000 coöperaties met één miljoen werknemers en 24 miljoen leden*. De 100 grootste coöperaties komen er uit op een omzet van 188 miljard euro. In de VS zijn er 29.000 coöperaties met opgeteld 350 miljoen leden*. De gezamenlijke omzet van de grootste 100 bedraagt er 146 miljard euro. Duitsland telt 20 miljoen leden* en 800.000 werknemers in 7.500 coöperaties. Een top 100 lijst stelt men nog niet samen. Met winkelierscoöperaties Edeka en ReWe, DZ Bank, verzekeraars R+V Versicherungen en Debeka, aan- en verkoopcoöperatie BayWa, Südzucker en apothekerscoöperaties Noweda en Sanacorp heeft men een aantal forse spelers in huis. Een quick-scan Top 100 komt al snel boven de 120 miljard euro omzet met 350.000 werknemers. In Canada zijn er 9.000 coöperaties met in totaal 150.000 werknemers en 18 miljoen leden*. Een totaal omzetcijfer is niet bekend. De omzet van de top 50 niet-financiële coöperaties bedraagt 19 miljard euro (4,9 miljoen leden en 35.000 FTE). Hierbij kunnen we de Canadese Rabo, de Desjardins Group (8,8 miljard euro omzet en 5,8 miljoen leden) in ieder geval optellen. Als de kredietverenigingen voor een zelfde bedrag goed zijn (gezien de nog ontbrekende 7 miljoen leden aannemelijk), dan gaan we al gauw richting de 40 miljard euro. In het Verenigd Koninkrijk zijn er 5.000 coöperaties met in totaal bijna 240 duizend werknemers en 13 miljoen leden* en een gezamenlijke omzet van 37 miljard euro. The Making Of Deze studie over de Coöperatieve Footprint van de Nederlandse coöperaties, inclusief de NCR Coöperatie Top 100 en de Europese Food & Agri Top 100, is uitgevoerd door dr.ir. Onno van Bekkum. Onno werkte 15 jaar bij Wageningen Universiteit, Rabobank Nederland en Nyenrode Business Universiteit. In 2001 promoveerde hij bij Nyenrode op een coöperatieproefschrift; hij doceert daar nog in het Executive MBA. Sinds 2010 heeft hij zijn eigen bureau voor coöperatieontwikkeling, CO-OP Champions. Frankrijk Coöperatie Omzet in miljoen ( 10) 1 ACDLEC - E.Leclerc Inkoop 34.800 2 Groupe Crédit Agricole Financieel 34.200 3 Groupe BPCE Financieel 23.359 4 Système U Inkoop 19.430 5 Groupe Crédit Mutuel Financieel 14.700 6 In Vivo Agrarisch 4.433 7 Sodiaal Union Agrarisch 4.000 8 Terrena Agrarisch 3.871 9 Tereos Agrarisch 3.529 10 Astera Inkoop 3.400 Totaal 145.722 Feiten & cijfers Bron: www.entreprises.coop VS Coöperatie Omzet in miljoen ( 10) 1 CHS Agrarisch 19.066 2 Land O'Lakes Agrarisch 8.410 3 TOPCO Associates Inkoop 7.851 4 Dairy Farmers of America Agrarisch 7.455 5 Wakefern Food Inkoop 7.136 6 Associated Wholesale Grocers Inkoop 5.472 7 GROWMARK Agrarisch 4.627 8 Agribank, FCB Financieel 2.999 9 Unified Grocers Inkoop 2.959 10 HealthPartners Inkoop 2.700 Totaal 68.675 Bron: www.coop100.coop VK Coöperatie Omzet in miljoen ( 09) 1 Co-operative Group Ink./Fin. 14.016 2 John Lewis Partnership Inkoop 8.292 3 Midlands Co-operative Society Inkoop 1.075 4 The Midcounties Co-operative Inkoop 880 5 Openfield Group Agrarisch 622 6 Milk Link Agrarisch 614 7 First Milk Agrarisch 599 8 East of England Co-operative Society Inkoop 597 9 National Merchant Buying Society Inkoop 521 10 Scottish Midland Co-operative Society Inkoop 411 Totaal 27.627 Bron: www.uk.coop Canada Coöperatie Omzet in miljoen ( 10) 1 Federated Co-operatives Limited Inkoop 5.374 2 La Coop fédérée Agrarisch 2.981 3 Agropur Coopérative Agrarisch 2.524 4 United Farmers of Alberta Agrarisch 1.318 5 Calgary Co-operative Association Inkoop 801 6 Co-op Atlantique Inkoop 421 7 Red River Co-op Inkoop 340 8 Gay Lea Foods Agrarisch 333 9 Exceldor coopérative Agrarisch 298 10 Hensall District Co-op Agrarisch 252 Totaal 14.641 Bron: www.coop.gc.ca * Vermoedelijk lidmaatschappen ; er kunnen dubbeltellingen zijn. De Nederlandse Top 100 is goed voor 55% van de omzet van de Franse Top 100 en 70% van die van de VS. Daarmee scoort Nederland niet slecht. De Nederlandse Top 10 is zelfs 18% groter dan die van de VS. Het lijkt niet onterecht om als Nederland Coöperatieland een mondiale Top 5-positie te claimen. Het zou kunnen dat we gelet op het aandeel in het BBP en in termen van ledendichtheid, dankzij de zorgverzekeringen, om de nummer één-positie strijden in de wereldtop. En, knap, we doen het allemaal met relatief weinig medewerkers. We mogen ook internationaal gezien trots zijn op onze coöperatieve sector. CO-OP Champions maakt studies als deze. Daarnaast geeft Onno advies over bijvoorbeeld nieuwe coöperatieve concepten, het herijken van de coöperatieve identiteit, ledenfinanciering of ledenbetrokkenheid. Verder verzorgt hij workshops en bestuurscursussen over coöperatieve thema s. Meer weten? Kijk op www.coopchampions.com. Volg Onno s Coöperaties van de Dag op Twitter: @onnovanbekkum 20 21
De coöperatie moet verder de keten in De Fin Pekka Pesonen is secretaris-generaal van Copa-Cogeca. Deze in Brussel gevestigde organisatie behartigt de belangen van boerenorganisaties en agrarische coöperaties in de Europese Unie. Copa-Cogeca is de organisatie van boerenorganisaties en agrarische en visserijcoöperaties in de de coöperaties is actief in de toelevering; de an- zet van 360 miljard euro. Ongeveer de helft van Europese Unie. Organisaties uit niet-eu-landen dere helft verwerkt producten van de leden. zoals Noorwegen, Zwitserland en Turkije hebben een partnerlidmaatschap van Copa-Cogeca. Hoe belangrijk zijn coöperaties voor Copa representeert de boerenorganisaties en Cogeca staat voor 38.000 agrarische coöperaties Pekka Pesonen: Persoonlijk waardeer ik de zake- boeren in europa? waarbinnen 7 miljoen boerenleden zijn georganiseerd. Ongeveer 13.000 van deze coöperaties erg. Ze zijn zeer concurrerend, hebben goede lijke aanpak van de Nederlandse coöperaties heel zijn CUMAs, samenwerkingsverbanden van minimaal vier boeren waarbij het gezamenlijke gezicht een voorbeeld zijn voor veel coöperaties uit marktposities verworven en kunnen in dat opbruik van agrarische werktuigen centraal staat. andere landen. Ook in Finland, waar ik vandaan De Europese agrifood-coöperaties zijn actief in kom, zijn coöperaties een belangrijk onderdeel bijna alle productiesectoren en worden door 31 van de economie. De Finse bosbouwcoöperatie nationale organisaties, waaronder de NCR, in Metsäliitto is jarenlang de grootste coöperatie Cogeca vertegenwoordigd. Deze coöperaties van Europa geweest. hebben samen 660.000 werknemers en een om- Wat we constateren is dat er te weinig over de coöperatie wordt gecommuniceerd. Niet in de Geldt dat voor alle Europese landen foodsector, en niet in de Europese beleidsvorming. Het helpt ook niet voldoende als we er zelf Er zit veel variatie in het coöperatieve onderne- en sectoren? over praten. Wat er wel toe doet is dat we ons merschap in de verschillende lidstaten van de coöperatieve businessmodel verder de keten inbrengen en zo een hogere toegevoegde waarde Denemarken bijvoorbeeld grote boeren die Europese Unie. Net als in Nederland heb je in voor de leden genereren. De wereld is veranderd. investeren in hun coöperaties; de coöperaties Er zijn een paar grote multinationals zoals Nestlé, Unilever en Danone, en in een groot aantal verschil tussen het noorden en het zuiden van hebben er schaalgrootte en werken efficiënt. Het landen van de Europese Unie hebben de vijf Europa is ook terug te vinden in de specialisatie grootste retailers een marktaandeel van 70%. In van de coöperaties: in Noord-Europa vooral De coöperatie is nog niet zichtbaar genoeg die zin is er nog geen balans in de economische coöperaties die zich op één sector richten, terwijl bijdrage van coöperaties; die zijn in dit machtsspel nog niet zichtbaar genoeg. Het gaat ook niet sectoren. Deze laatste groep coöperaties is vaak in het zuiden coöperaties actief zijn in meerdere alleen om het bundelen van volume. Het toevoegen van waarde voor leden, consumenten en de noorden rechtstreeks lid zijn van de coöperatie. ook getrapt georganiseerd, terwijl boeren in het samenleving moet voorop staan. Zeker in een De 30 grootste agrarische coöperaties in Europa crisistijd zoals we deze nu doormaken kunnen hebben elk meer dan 1 miljard euro omzet. coöperaties een verschil maken. Vaak brengt alleen al de aanwezigheid van een coöperatie heel veel voor de aangesloten leden kunnen bete- Neemt niet weg dat ook kleine dorpscoöperaties boeren die zich organiseren stabiliteit in de kenen, zoals zuivelcoöperaties in de Alpen. Naast markt. We zien verder dat het aantal boeren nu een verschil in schaalgrootte zijn er ook diverse zo n 13 miljoen in Europa daalt, maar dat geldt coöperatieve structuren te onderscheiden. In ook voor het aantal coöperaties dat vooral door sommige nieuwe lidstaten hebben de coöperaties fusies afneemt. nog wel moeite met bepaalde regelgeving waar- Pekka Pesonen, secretaris-generaal van Copa-Cogeca: Er wordt te weinig gecommuniceerd over de coöperatie. door ze bijvoorbeeld niet verticaal kunnen integreren. Ook kan door de geschiedenis van een Europese Unie, in alle lidstaten, één en dezelfde nootschap (ECS). Dat betekent dat binnen de land het begrip coöperatie negatief gekleurd zijn. internationale coöperatieve rechtsvorm bestaat. Cogeca mengt zich overigens niet in politieke Minder dan 20 coöperaties hebben gekozen voor kwesties. deze rechtsvorm, waarvan er niet een actief is in de agrarische sector. De rechtsvorm zou het internationale samenwerken moeten vergemakkelijken, Is er sprake van Europees beleid op het gebied van coöperatief ondernemen? maar dat lijkt in ieder geval niet te gebeuren met Sinds 2004 wordt de coöperatie als rechtsvorm behulp van ECS. gepromoot, en sinds 2003 kunnen ondernemingen kiezen voor de Europese Coöperatieve Ven- men meer mogelijkheden voor In het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid ziet producentenverenigingen. Pesonen: De Commissie gaat uit van farmers owned businesses en dat is natuurlijk een goed uitgangspunt. De meeste producentenorganisaties hebben de coöperatieve rechtsvorm. Maar de Europese Unie kan het oprichten van producentenverenigingen voor het voeren van prijsonderhandelingen met de afnemers/ verwerkers niet opleggen. In geval van vele kleine ongeorganiseerde agrarische ondernemers kan deze werkwijze een oplossing zijn. Men moet blijven kijken naar de situatie in de sectoren en naar de nationale wetgeving in de lidstaten. Wat zijn belangrijke onderwerpen voor coöperaties in Europa? Ik zie nog steeds als een grote uitdaging dat de positie van boeren in de voedselketen verder verbetert. Boeren hebben te maken met steeds hogere kosten voor inputs, terwijl aan de andere kant van de keten steeds grotere retailorganisaties domineren. Het kan niet zo zijn dat het agrarische inkomen daalt terwijl de prijzen goed zijn. Alleen daarom al zijn coöperaties nodig. Verder zie ik het risicomanagement als een belangrijk onderwerp: de bedrijven van boeren en hun coöperaties worden steeds groter. En natuurlijk moeten de agrarische coöperaties er alles aan doen om voldoende gekwalificeerde leden bestuurlijk actief te laten zijn. Daarnaast moeten we beter omgaan met onze natuurlijke hulpbronnen zoals bodem en water. Ook hier zie ik volop mogelijkheden voor boeren en hun coöperaties om daarop in te spelen; denk aan de watercoöperaties in Finland, of de vergisting van biomassa in Nederland. Wat doet Cogeca in het Jaar van de Coöperatie? Samen met andere Europese koepelorganisaties organiseren we de Co-operative Week. Op 20 juni 2012 reikt Cogeca de European Award for Co-operative Innovation uit. We willen hiermee aantonen dat de agrifood-coöperaties zeer innovatief zijn. Wij willen het grote publiek bewust maken van het belang van de coöperatie; dat doen we vooral via onze leden. Daarnaast willen we, en daar ligt onze focus, bij de Europese instellingen diezelfde boodschap uitdragen door vooral die best practices van coöperaties naar voren te halen. De VN heeft 2014 overigens verklaard tot het International Year of Family Farming. We kunnen dus de aandacht blijven vestigen op de Europese gezinsbedrijven in de landbouw én hun coöperaties. 23 22 23
De Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 Nederland heeft een sterke agrarische sector. Met 215 land- en tuinbouwcoöperaties levert deze sector bijna de helft van de Coöperatie Top 100. Hoe groot zijn deze coöperaties in het Europese speelveld? Wat zijn daar de grote namen en waar komen ze vandaan? In de Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 valt Nederland met de nummers één en twee meteen op. Als grootte belangrijk is, gaat hier iets goed! Uit de samenvattende landentabel valt het volgende op: Allereerst de totaalomzet: 195 miljard euro dat liegt er niet om! Net als de gemiddelde omzetgroei van 14% over het laatste jaar. Van crisis lijkt er geen sprake. Frankrijk is een erg sterk coöperatieland. Het neemt met 29 coöperaties maar liefst 25% van de totale omzet van de 100 toppers voor haar rekening. Na Frankrijk volgt Duitsland met 15 coöperaties en een totaal aandeel van 19%. Nederland scoort als derde met slechts elf coöperaties en met een fors omzetaandeel van 18%. Overigens zijn Vion en HZPC als vennootschappelijke ondernemingen in boereneigendom in deze ranglijst wel meegenomen. De Nederlandse coöperaties zijn gemiddeld, op de Deense na, de grootste van Europa. De Franse en Deense coöperaties groeien harder dan de Nederlandse. Denemarken eindigt als vierde met een 12%-aandeel. De Deense coöperaties lijken qua structuur veel op de Nederlandse coöperaties. Opvallend is voorts Polen, dat met twee zuivelcoöperaties in de lijst staat. Deze coöperaties laten al jarenlang prachtige groeicijfers zien. Aan de onderkant valt op dat het Verenigd Koninkrijk maar vier toppers heeft, gezamenlijk goed voor slechts 1% van de totale omzet. Coöperaties buiten de landbouw doen het daar beter. Ook Zweden is eigenlijk maar weinig zichtbaar in de lijst. Dat komt mede doordat verschillende Zweedse coöperaties fuseerden met Denen, waardoor de Denen wat stijgen in de Top 100. Noorwegen en Finland doen het beter. Landentabel Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 (2010-11) Land Aantal coöperaties Omzet (in miljoen ) Gem. omzet % Totaal % Groei Frankrijk 29 49.439 1.705 25 18 Duitsland 15 37.556 2.504 19 11 Nederland 11 35.634 3.239 18 12 Denemarken 6 23.504 3.917 12 23 Finland 4 11.068 2.767 6 6 Noorwegen 4 7.141 1.785 4 8 Zweden 2 6.281 3.140 3 0 Ierland 4 6.513 1.628 3 16 Italië 8 5.020 627 3 9 Spanje 5 3.230 646 2 10 Zwitserland 2 3.216 1.608 2 10 Verenigd Koninkrijk 4 2.204 551 1 16 België 2 1.830 915 1 9 Polen 2 1.246 623 1 28 Oostenrijk 1 770 770 0 26 Portugal 1 657 657 0 0 Totaal 100 195.308 1.953 100 14 De sectortabel maakt ook een aantal zaken duidelijk: Grootste sector is de zuivel, zowel qua aantal coöperaties (33) als qua omzetaandeel (28%). En met een prima groeicijfer, zo voorafgaand aan de afschaffing van de quotering. De aan- en verkoopsector telt 15 toppers en een omzetaandeel van 23%. Dit zijn met gemiddeld ruim 3 miljard euro omzet tevens de relatief grootste coöperaties. De akkerbouwcoöperaties (o.a. suiker) zijn ook sterk, zeker wanneer eveneens de (voornamelijk Franse) multi-purposecoöperaties worden meegenomen. Deze laatste coöperaties hebben in aanvulling op de toelevering en afzet van akkerbouwproducten vaak neventakken in vlees, zuivel, groente & fruit, enz. De vleessector telt nog steeds serieus mee, ofschoon het aantal zuivere coöperaties in deze sector duidelijk afneemt. Blijft coöperatief gezien een lastige sector. Opvallend klein is de sector tuinbouwcoöperaties (groente en fruit, sierteelt en boomteelt, incl. druiven en olijven). Er zijn veel tuinbouwcoöperaties, maar ze zijn vaak niet zo groot. Bestuurlijk complexe coöperaties Achter elk van deze 100 coöperaties gaat een eigen verhaal schuil. In dat opzicht zijn er weinig tabel Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 (2010-11) Aantal coöperaties coöperaties die niet bijzonder zijn. Toch, extra opvallend is de aanwezigheid van een fors aantal hybride coöperaties. Hybride, omdat de coöperaties en/of de onderliggende ondernemingen niet 100% ledeneigendom zijn. Zo is er een aantal beursgenoteerde coöperaties: BayWa (40% free float ), Atria (45%), Emmi (37%), Glanbia (46%), Kerry Co-op (83%), Südzucker (34%), HKScan (53%) en Tereos (38% van haar buitenlandactiviteiten). Het stemrecht van de beursgenoteerde aandelen van de Finse coöperatieve ondernemingen Atria en HKScan is beperkt. Een belangrijke dochter van Limagrain, Vilmorin, is 27% beursgenoteerd. Omzet (in miljoen ) Gem. omzet % Totaal % Groei Zuivel 33 55.190 1.672 28 14 Aan/verkoop 15 45.854 3.057 23 17 Vlees 11 28.212 2.565 14 7 Akkerbouw 14 24.842 1.774 13 14 Multi-purpose 13 20.097 1.546 10 13 Tuinbouw 10 11.857 1.186 6 12 Bosbouw 3 8.304 2.767 4 4 Overig (bont) 1 954 954 0 76 Totaal 100 195.308 1.953 100 14 Een aantal coöperaties heeft (nog steeds) een topstructuur, d.w.z. kent coöperaties als leden: Agravis, InVivo, Axéréal, RWZ Rhein Main, Irish Dairy Board, Valio, Granarolo, Bayernland, Cristal Union, Coren, Moelven, Berglandmilch, ZG Raiffeisen Karlsruhe, RWZ Kurhessen Thüringen, Lactogal, Eurial, GLAC, Virgillo, Anecoop, Hojiblanca en VOG. In Nederland hebben we afscheid genomen van dit bestuurlijk model, al moeten we de Rabobank en FresQ hier wel vermelden. Moelven is formeel geen coöperatie, maar heeft diverse coöperaties als eigenaren. Hetzelfde geldt voor het Franse Siclae. Het Belgische Aveve is evenmin een coöperatie, maar in eigendom van de Boerenbond, en wat dit betreft gelijkend op Vion met de ZLTO als eigenaar. In termen van governance en het beschermen van het ledenbelang zijn dit natuurlijk allemaal enigszins complexe gevallen. In dezelfde categorie bestuurlijk complex kun je meteen ook de categorie multi-purpose coöperaties plaatsen. Niet eenvoudig om diverse ledengroepen rechtvaardig te bedienen en aan te spreken als er positief of negatief iets te verdelen is. In Frankrijk, waar veel van dit soort mengcoöperaties zijn, begint men dit ook steeds meer in te zien. In plaats van alles netjes te ontvlechten, gaat men sectoraal al dan niet gezamenlijke dochters creëren, waarin men over en weer belangen deelt. Conclusie Er zijn nogal wat bijzondere gevallen opgenomen in de Europese Agribusiness Coöperatie Top 100, waarbij Nederland opvallend afwezig is. Nederland scoort goud en zilver in de lijst en heeft in de totaalomzet een zichtbaar mooi aandeel. Internationaal gezien staan de Nederlandse coöperaties er prima voor. En dat zie je ook wel als je kijkt naar hun internationale expansie. Ook mooi als het coöperatieve model zelf nu wat meer geëxporteerd ging worden. 25 24 25
De Europese Agribusiness Coöperatie Top 100 2010-2011 Naam Land Einde boekjaar Omzet (in miljoen ) % Groei Naam Land Einde boekjaar Omzet (in miljoen ) % Groei Naam Land Einde boekjaar Omzet (in miljoen ) % Groei Naam Land Einde boekjaar Omzet (in miljoen ) % Groei 1 FrieslandCampina NED Zuivel Dec11 9.626 7% 26 Emmi ZWI Zuivel Dec11 2.236 4% 51 Cristal Union FRA Akkerbouw Sep11 1.100-2% 76 Mlekovita POL Zuivel Dec10 610 43% 2 Vion Food NED Vlees Dec10 8.870-2% 27 Triskalia FRA Multi-purpose Jun11 2.200 0% 52 Aveve BEL Aan/verkoop Dec10 1.010 9% 77 Lur Berri FRA Multi-purpose Aug11 610 25% 3 BayWa DUI Aan/verkoop Dec10 7.903 9% 28 Danish Agro DEN Aan/verkoop Dec11 2.130 19% 53 Conserve Italia ITA Tuinbouw Jun11 1.009-1% 78 Grandi Salumifici Italiani ITA Vlees Dec10 601 3% 4 Arla Foods DEN Zuivel Dec11 7.384 12% 29 Södra ZWE Bosbouw Dec11 2.037-7% 54 Coren SPA Vlees Dec11 1.005 11% 79 Arterris FRA Akkerbouw Jun11 594 19% 5 Danish Crown DEN Vlees Sep11 6.954 15% 30 Westfleisch DUI Vlees Dec10 1.930 2% 55 Fenaco ZWI Multi-purpose Dec10 980 16% 80 Tican DEN Vlees Sep11 588 10% 6 Agravis DUI Aan/verkoop Dec11 6.468 18% 31 Valio FIN Zuivel Dec11 1.929 6% 56 Kopenhagen Fur DEN Overige Oct10 954 76% 81 Le Gouessant FRA Multi-purpose Dec10 588 14% 7 Südzucker DUI Akkerbouw Feb11 6.161 8% 32 RWZ Rhein Main, Köln DUI Aan/verkoop Dec10 1.910 11% 57 Moelven NOO Bosbouw Dec10 919 19% 82 Nouricia FRA Akkerbouw Jun11 580 29% 8 InVivo FRA Aan/verkoop Jun11 6.083 37% 33 Irish Dairy Board IER Zuivel Dec10 1.905 5% 58 Granarolo ITA Zuivel Dec10 884-2% 83 Terres du Sud FRA Multi-purpose Jun11 553 27% 9 DLG DEN Aan/verkoop Dec11 5.494 4% 34 Coforta / The Greenery NED Tuinbouw Dec10 1.843 13% 59 Milcobel BEL Zuivel Dec10 820 9% 84 Grupo AN SPA Multi-purpose Jun10 528-5% 10 Metsäliitto FIN Bosbouw Dec11 5.346-1% 35 Landgard DUI Tuinbouw Dec10 1.841 8% 60 Berglandmilch OOS Zuivel Dec10 770 26% 85 Avebe NED Akkerbouw Jul11 525 1% 11 ForFarmers NED Aan/verkoop Dec11 5.224 25% 36 Nordzucker DUI Akkerbouw Feb11 1.815 1% 61 ZG Raiffeisen, Karlsruhe DUI Aan/verkoop Dec10 760 7% 86 Virgilio ITA Zuivel Dec10 507 27% 12 Tereos FRA Akkerbouw Sep11 4.409 22% 37 Even FRA Zuivel Dec10 1.800 29% 62 Capsa SPA Zuivel Dec10 738 2% 87 Anecoop SPA Tuinbouw Sep10 506 8% 13 Lantmännen ZWE Multi-purpose Dec11 4.244 6% 38 Siclaé FRA Akkerbouw Jun11 1.779 9% 63 Uneal FRA Aan/verkoop Jun10 723-13% 88 Omira DUI Zuivel Dec10 503 16% 14 DMK DUI Zuivel Dec10 4.175-6% 39 Cosun NED Akkerbouw Dec11 1.776-5% 64 3A FRA Zuivel Dec10 709 11% 89 FresQ NED Tuinbouw Dec10 494 15% 15 FloraHolland NED Tuinbouw Dec10 4.130 7% 40 Cooperl Arc Atlantique FRA Vlees Dec10 1.700 13% 65 CAP Seine FRA Akkerbouw Jun11 698 43% 90 EMC2 FRA Akkerbouw Sep11 491 17% 16 Sodiaal FRA Zuivel Dec10 4.021 62% 41 Limagrain FRA Akkerbouw Jun11 1.555 15% 66 Dairygold IER Zuivel Dec10 694 25% 91 Ammerland DUI Zuivel Dec10 490 35% 17 Terrena FRA Multi-purpose Dec10 3.871 11% 42 Felleskjøpet Agri NOO Aan/verkoop Dec11 1.392 5% 67 RWZ Kurhessen-Thüringen, Kassel DUI Aan/verkoop Dec10 684 11% 92 Riunite ITA Tuinbouw Jul11 467 19% 18 Axéréal FRA Aan/verkoop Dec11 3.375 53% 43 Euralis FRA Multi-purpose Aug11 1.326 7% 68 Apo Conerpo ITA Tuinbouw Dec10 671-2% 93 United Dairy Farmers VK Zuivel Maa11 455 23% 19 Champagne Cereales FRA Akkerbouw Jun11 2.903 19% 44 Maîtres Laitiers du Cotentin FRA Zuivel Maa10 1.305 0% 69 Milk Link VK Zuivel Maa11 666 8% 94 Noriap FRA Akkerbouw Jun11 455 18% 20 Glanbia IER Zuivel Dec11 2.735 26% 45 Atria FIN Vlees Dec11 1.302 0% 70 Lactogal POR Zuivel Dec10 657-0% 95 Hojiblanca SPA Tuinbouw Dec10 453 33% 21 Tine NOO Zuivel Dec11 2.496 4% 46 Cecab FRA Multi-purpose Dec10 1.300 18% 71 First Milk VK Zuivel Maa11 652 9% 96 DOC Kaas NED Zuivel Dec11 448 14% 22 HKScan FIN Vlees Dec11 2.491 18% 47 Maïsadour FRA Multi-purpose Jun11 1.206 20% 72 Mlekpol POL Zuivel Dec10 636 13% 97 VOG (Südtiroler Obstgenossenschaften) ITA Tuinbouw Jun11 443 23% 23 Nortura NOO Vlees Dec11 2.334 5% 48 Kerry Co-operative Creameries IER Zuivel Dec10 1.180 10% 73 Eurial FRA Zuivel Dec10 625 4% 98 Unipeg ITA Vlees Dec10 437 3% 24 Agrifirm NED Aan/verkoop Dec11 2.272 15% 49 Hochwald DUI Zuivel Dec10 1.148 9% 74 Milchunion Hocheifel DUI Zuivel Dec10 622 18% 99 Fane Valley VK Multi-purpose Sep10 431 23% 25 Agrial FRA Multi-purpose Dec10 2.261 4% 50 Bayernland DUI Zuivel Dec10 1.146 14% 75 GLAC FRA Zuivel Dec10 620 14% 100 CZAV NED Aan/verkoop Sep11 426 40% 26 27
colofon Coöperatie+ is een uitgave van de NCR. Deze publicatie is ook online beschikbaar via www.jaarvandecooperatie.nl teksten: Onno van Bekkum, Cynthia Griffioen I Fotografie: Windunie, Copa-Cogeca, FloraHolland concept en realisatie: JEEN bureau voor communicatie I Drukkerij: Drukkerij De Eendracht NCR Groenmarktstraat 37 3521 AV Utrecht T 030 284 04 90 E ncr@cooperatie.nl I www.cooperatie.nl www.jaarvandecooperatie.nl