Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z Leefmilieu Brussel Principes en aanpak die de biodiversiteit ten goede komen Marie PAIRON Institut de Conseil et d Etudes en Développement Durable (ICEDD) asbl
Doelstellingen van de presentatie De definitie en het belang van de biodiversiteit in het kort overlopen. Uitleggen hoe de waarde van elk project voor de biodiversiteit kan worden berekend aan de hand van een eenvoudige coëfficiënt. Concrete technische denksporen aanreiken met het doel ruimten te creëren die het onthaal van de biodiversiteit in de stad ten goede komen.
Overzicht van de uiteenzetting Inleiding en principes De biodiversiteit op het perceel: de biotoop-oppervlaktefactor Technische beperkingen: Analyse van de abiotische en biotische elementen Keuzeprincipes inzake de voorzieningen Keuzeprincipes voor de vegetatie Onderhoudskosten voor de voorzieningen Voorbeelden van mogelijke voorzieningen Groendaken en groene gevels Begroeide oppervlakten
Context Inleiding en principes Definitie van biodiversiteit De biodiversiteit (of biologische diversiteit) is de diversiteit aan levensvormen die op aarde bestaan. De biodiversiteit kan op drie organisatieniveaus worden gemeten: De genen: de genetische diversiteit De soorten: de specifieke diversiteit Het ecosysteem: de landschappelijke diversiteit De biodiversiteit van een bepaald milieu is het geheel van levende organismes die er zich bevinden, bekeken vanuit de invalshoek van hun diversificatie.
Inleiding en principes Evolutie van de specifieke diversiteit Uitroeiing van een soort in de tijd: Vernietiging van de habitat Gewijzigde ecologische omstandigheden Historisch gezien: 5 grote crisissen > geologische fenomenen met een impact over honderdduizenden jaren. - sinds begin mesozoïcum: op minder dan 1M jaar > 90% van de soorten verdwenen) Verdwijningsgraad: 1 soort/ 1 mio / 1000 jaar
Inleiding en principes De soorten verdwijnen aan een steeds sneller tempo Living Planet Report, 2012 De zesde uitstervingsgolf Constatatie: in België zijn tussen de 1/3 en 1/2 van de soorten bedreigd
Source: Leadley, Paul, et Secretariat of the Convention on Biological Diversity. Biodiversity Scenarios Projections of 21st Century Change in Biodiversity, and Associated Ecosystem Services: A Technical Report for the Global Biodiversity Outlook 3. Montreal, Quebec: Secretariat of the Convention on Biological Diversity, 2010. E/MEA= aantal uitstervingen per miljoen soorten per jaar. Ver verleden = percentage natuurlijke uitsterving, recent verleden = 20ste eeuw, toekomst = voorspelling van de soorten die met uitsterven bedreigd zijn. De zesde uitstervingsgolf
Inleiding en principes Het belang van biodiversiteit in de stad De steden en stadsgebieden kunnen een grote diversiteit herbergen. Ze zijn vaak rijker dan de intensief bebouwde landelijke gebieden Er is een grote diversiteit aan biotopen aanwezig De meeste steden tellen tussen de 800 en 1500 soorten planten (in Brussel: ongeveer 800 soorten, vergeleken met 1500 in België). Bron: Cities and biodiversity outlook. CBD http://www.cbd.int/authorities/doc/cbo-1/cbd-cbo1- summary-en-f-web.pdf
Inleiding en principes Netwerken het groene en blauwe netwerk in Brussel Het beleid betreffende het groene en blauwe netwerk is een allesomvattend programma dat de prioriteiten op een globaal niveau definieert. De regionale structuur van het groene netwerk bestaat uit een aaneengesloten netwerk De aangesloten stukken komen overeen met de ruimten waaruit de stad is opgebouwd Perimeter voor ingroening en aanleg van groene ruimten Groencontinuïteiten Groene ruimten, verbindingsruimten voor de groencontinuïteiten Woud, bos en groene ruimten Bescherming van de groene stad van de tweede kroon
Inleiding en principes Verdelingsgraad van de groene ruimten in het BHG Privétuinen Grote privédomeinen Begraafplaatsen Bebouwde oppervlakte Landbouwgebieden Recreatiegebieden in open lucht Ruigten Openbare parken en tuinen Bossen Groene ruimten verbonden met wegen Spoorwegbermen Biodiversiteit in het BHG
Inleiding en principes Het netwerk bestaat uit de volgende elementen: beboste zones penetratieassen (spoorwegen, invalswegen, groene paden) waterpartijen parken, ruimtes, speelpleinen gebouwen en woningen op inspringsproken op terrassen en in tuinen groene of bebloemde gevels en daken Welke oplossingen bestaan er om gebouwen en woningen maximaal in te schakelen voor het behoud van de biodiversiteit?
De biotoop-oppervlaktefactor Principes De BAF - Biotoop-oppervlaktefactor (BAF - Biotope area factor) - geeft aan welke oppervlakte van het terrein dienst doet als biotoop of andere nuttige functies voor het ecosysteem vervult. BAF = ecologisch nuttige oppervlakte oppervlakte van het perceel
De biotoop-oppervlaktefactor Berekeningsmethode De biotoop-oppervlaktefactor beschrijft dus de verhouding tussen de oppervlakten met een gunstige impact op de biodiversiteit op het perceel en de totale oppervlakte van het perceel. De deeloppervlakten van een perceel krijgen een coëfficiënt afhankelijk van hun ecologische waarde.
Berekening van de BAF Ondoorlatende oppervlakte 0,0 Bekleding die geen lucht en water doorlaat, zonder vegetatie (bijv. beton, bitumen, dakbedekking met een laag mortel). Gedeeltelijk ondoorlatende oppervlakte 0,3 Bekleding die lucht en water doorlaat, normaal zonder vegetatie (bijv. klinker, mozaïektegels, dakbedekking met een laag grind/zand). Halfopen oppervlakte 0,5 Bekleding die lucht en water doorlaat en regenwater laat doorsijpelen, met vegetatie (bijv. houten vlonders, klinkers met grasvoegen).
Berekening van de BAF Groene gevels en groene afscheidings- en steunmuren 0,5 Intensieve vegetatie (> 50 % bedekt) op of langs de gevels, tuinmuren enz. (oppervlakte op verticaal vlak). Fauna Positief effect op de gebouwtemperatuur Houdt stof en polluenten vast Visuele effecten
Berekening van de BAF Oppervlakte met vegetatie op volle grond 0,8 Oppervlakte met gevarieerde vegetatie op volle grond 1 Vegetatie op volle grond (bijv. grasveld) voor de ontwikkeling van de flora en fauna Vegetatie op volle grond met aanzienlijke biologische diversiteit (bijv. bomen, struiken, bloemenweiden, vijvers enz.). Extensieve weiden, aangepast aan de bodem en het klimaat. Gecontroleerde technische uitvoering
Berekening van de BAF Oppervlakte met vegetatie op dikke substraatlaag 0,7 Oppervlakte met vegetatie op dunne substraatlaag 0,5 Oppervlakte met (intensieve) vegetatie op een ondergrondse constructie of plat dak met een substraatlaag van meer dan 20 cm. Oppervlakte met (niet-intensieve) vegetatie op een ondergrondse constructie of plat dak met een substraatlaag van minder dan 20 cm. Esthetisch Isolerend Positief effect op de watercyclus, op de luchtvervuiling,... Specifieke technische uitvoeringsmodaliteiten Keuze van vegetatie en substraat
Berekening van de BAF Om rekening te houden met de context waarin het perceel zich bevindt, stelt het Referentieel voor de certificering en de labeling van duurzame gebouwen voor de huidige en geplande BAF te vermenigvuldigen in functie van de locatie. Voorzieningen ter bevordering van de biodiversiteit hebben inderdaad meer waarde in dichtbebouwde zones. Daarnaast vereist het Referentieel dat de BAF van de beoogde situatie groter dan of even groot als de BAF van de bestaande situatie op het perceel moet zijn.
Voorbeeld van de BAF-berekening voor een woonperceel Oppervlakte perceel: 168 m² BAF perceel links: 101/168 = 0,601 BAF perceel rechts: 101,7/168 = 0,605 Tekening: Bertrand Ippersiel
Biotoop-oppervlaktefactor Indicatieve waarden die moeten worden bereikt:
Biotoop-oppervlaktefactor Belang van een hogere coëfficiënt Vanuit ecologisch oogpunt: Garanderen en verbeteren van het microklimaat en de luchtkwaliteit, Garanderen en verbeteren van de bodemfunctie en het waterbeheer, Creëren en revaloriseren van de noodzakelijke ruimte voor fauna en flora. Vanuit sociaal oogpunt: Verbeteren van de omgeving van de habitat.
Voorafgaande terreinstudie: biotische en abiotische elementen Beperkingen verbonden aan de abiotische elementen Locatie Groene stad of dichtbebouwde stad Bebouwde volumes, muren en wanden, types van oppervlakten, De structuur van het gebouw indien de voorziening voor gewichtsbelasting zorgt Beperkingen verbonden aan de biotische elementen Staat van de bodem De samenstelling en de structuur van de overblijvende grond is vaak aangetast (geroerde grond, heterogene aanaardingen, ) Klimatologische beperkingen: De nabijheid en de hoogte van gebouwen op en rond het perceel kunnen de impact van de klimatologische factoren beïnvloeden: Vochtigheidsgraad, temperatuur varieert naargelang van: Bezonning Neerslagval Vorst Impact van de wind
Analyse van de bestaande situatie Het bestaande milieu voordat de werken worden aangevat Overzicht van de bestaande toestand (en dus van de waarde van het terrein voordat de werken worden aangevat). De volgende elementen kunnen bijvoorbeeld worden opgemeten en de impact ervan geanalyseerd aan de hand van een waardenschaal in termen van nuttige oppervlakte voor de biodiversiteit. Met bomen begroeid gebied Laag gesnoeide haag 1 punt per vernietigde m Met bomen beplante haag 1.5 punten per vernietigde m Vrije heg 3 punten per vernietigde m Hoog gesnoeide haag 3 punten per vernietigde m Bomenrij (behalve afgeknotte bomen) 2 punten per vernietigde m Bomenrij afgeknotte bomen 6 punten per vernietigde m Alleenstaande boom of struik 4 punten per vernietigde boom Boomgaard hoogstammen 6 punten per vernietigde m² Met bomen begroeide oppervlakte 4 punten per vernietigde m² Vochtig gebied Stilstaand water 10 punten per vernietigde m² Stromend water 6 punten per vernietigde m² Overstroomd gebied 10 punten per vernietigde m² Permanent vochtig grasland 5 punten per vernietigde m² Droge stenen muren en muurtjes 3 punten per vernietigde m Andere kleine biotopen Dode boom 4 punten per vernietigd element Sloten 4 punten per vernietigde m Bermen of holle wegen 4 punten per vernietigde m
Analyse van de bestaande situatie Het bestaande milieu voordat de werken worden aangevat De waardevolle elementen zullen in de mate van het mogelijke worden beschermd tijdens de werken. Bijvoorbeeld, om schade aan de bomen en heggen tijdens de werken te vermijden, wordt rond de boom of heg een beschermingsperimeter aangebracht in de vorm van een hek of omheining. Binnen deze perimeter geldt bij voorkeur: een verbod op verkeer tussen de bomen of, in het uiterste geval, een systeem om de belasting te spreiden een verbod op het vellen of het grondig snoeien van bomen. een verbod op het doorsnijden van wortels. Gericht graven geniet de voorkeur boven grote opgravingen en geulen. een verbod op het wijzigen van de structuur en de aard van de bodem zonder dat hiervoor het advies van een specialist wordt ingeroepen een verbod op het opslaan van schadelijke producten of materialen in de nabijheid van de bomen en heggen, om bodemverontreiniging te voorkomen. een verbod op het wijzigen van de waterhuishouding van de bodem. de verplichting de boom te beschermen tegen stof, rook en hoge temperaturen door vuur, en tegen gassen die vrijkomen uit vluchtige giftige stoffen. een verbod om de boom of de haag bloot te stellen aan de wind en de zon door de omgeving ervan plotseling te wijzigen. dat slagen tegen de stam en het losrukken van takken moeten worden vermeden.
Analyse van de toekomstige situatie: keuze-elementen Keuzeprincipes inzake voorzieningen Voorkeur voor volle gronden Zorgen voor continuïteit van de ecologische corridors Bevordering van de lokale productie van voedingsmiddelen. Realisatie van een systeem met dakmoestuinen, plaatsing van bijenkasten op het perceel, aanleg van een groentetuin of boomgaard, 25
Analyse van de toekomstige situatie: keuze-elementen De keuze van de beplanting Voorkeur voor inheemse planten van lokale oorsprong Ze zijn veel gunstiger voor de biodiversiteit dan de uitheemse: Harder Sterker Bieden betere schuilplaatsen voor fauna en flora Deze soorten moeten aangepast zijn aan de standplaats en aan de weers- en bodemomstandigheden in de uitgangssituatie. Bij de invulling rekening houden met de vereisten van de planten op het vlak van: Bezonning en beschaduwing Warmte en koude Weerstand tegen wind, droogte, vochtigheid Bevordering van de diversiteit van de geplante soorten Uitheemse invasieve soorten vermijden 26 Bron: Federaal Biodiversiteit sportaal: Ias.biodiversity.be
Invasieve uitheemse planten in België Bron: AlterIAS (ALTERnatives to Invasive Alien Species)
Invasieve uitheemse planten in België Bron: AlterIAS (ALTERnatives to Invasive Alien Species)
Alternatieve planten Bron: AlterIAS (ALTERnatives to Invasive Alien Species)
Alternatieve planten Bron: AlterIAS (ALTERnatives to Invasive Alien Species)
Analyse van de toekomstige situatie: keuze-elementen Toekomstig onderhoud: onderhoudskosten beperken Voorzie een extensief beheer (weinig of geen onderhoud) De aanlegplannen en het beheerprogramma moeten vastliggen bij de aanvang van het project Te vermijden: Regelmatig te maaien of te snoeien oppervlakken Voorkeur voor: Gedifferentieerd beheer van planten (gemaaid gras, vrije heggen,...) Inheemse soorten die weinig onderhoud vragen. Bron: Des arbres dans la ville, L urbanisme végétale, Caroline Mollie, Actes Sud, 2009
Kantoorgebouw van Greenpeace, Schaarbeek foto: F. Luyckx Kantoorgebouw, Elsene. Landschapsarchitect: Bernard Capelle 2003 Kantoorgebouw, Elsene. Intensief groendak boven parkeerverdieping foto: E. Gobbo Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Groendaken Een groendak is een plat dak dat bedekt is met beplanting en met de noodzakelijke lagen om deze planten tot ontwikkeling te laten komen (drainage, substraat ) Drie types: Extensief groendak (beplanting beperkt tot mossen, sedum en grasachtigen) Eenvoudige intensieve groendaken of lichte tuindaken (beplanting = grasachtigen, kleine struiken en planten aanwezigheid van substraat) Sterk ontwikkelde groendaken of tuindaken (dikte van het substraat maakt beplanting met bomen/struiken mogelijk)
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Groendaken Voordelen: Toename van de levensduur van het dak (dichtheid) Waterbeheer Verminderen van de totale hoeveelheid regenwater die naar de riolering stroomt (verdamping via de planten) Verminderde en vertraagde afvoer van het water Verbeteren van de kwaliteit van het afgevoerde water Verbeteren van de luchtkwaliteit Akoestische en thermische isolatie Nadelen: Brandveiligheid Overbelasting Impact door schade en infiltraties Onderhoud
Source: http://www.biodiversite-positive.fr/wp-content/uploads/2011/10/toitures-v%c3%a9g%c3%a9talis%c3%a9es-05- janv.pdf Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Groendaken: principeschema Principeschema Intensief Half-extensief Extensief Extensive Dikte substraat Type van vegetatie Echte tuin: bomen en struiken, grasvelden, Struiken met beperkte ontwikkeling, winterharde planten en grassen, Vetplanten (sedum), bloembollen, grassen, plantengemeenschappen Ondergrond Beton Beton, staal, hout Beton, staal, hout Belasting Onderhoud Kostprijs Veel (type tuin) Hoog Gemiddeld (3 tot 4 x per jaar afh. van planten) Gemiddeld Weinig (1 tot 2 x per jaar) Laag Element Draagstructuur Uitstekend deel Warmte-isolatie Dampscherm Afdichting Filtratielaag Drainagelaag Steriele zone Substraat Afscheiding
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Groendaken: hoe kunt u ze maximaal laten bijdragen aan de biodiversiteit? Twee denkwijzen bestaan naast elkaar, voor wie groendaken wil aanleggen met de biodiversiteit voor ogen: Zorgen voor verscheidenheid van de habitats Nabootsing van het milieu rondom, voor een maximale continuïteit en vervanging van de verloren ruimte De strategie die hierbij moet worden gevolgd, hangt af van de doelstellingen van het project en van de gevoeligheid van het ecosysteem dat door de constructie wordt verstoord. Substraten: verschillende diktes, types en voorkeur voor lokale substraten Keuze van soorten: Bestand tegen moeilijke omstandigheden (droogte, hitte, wind, ) Divers plantenpalet Voorkeur voor spontane vegetatie, lokale soorten Inspiratie zoeken bij plantengemeenschappen in natuurlijke milieus
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Begroeide muren of groene gevels Drie grote types: Eenvoudige muur: installatie van een klimplant die water en voeding put uit de grond onderaan de muur Gemengde muur Complexe muur: omvat gewoonlijk een structuur die vooraan op de muur van het gebouw is vastgemaakt, waarop het substraat komt dat nodig is voor de installatie en het overleven van de planten Groene voorbeeldgevel in klimop in het centrum van Rijsel Bron: http://www.biodiversite-positive.fr Bron: www.modulogreen.com
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Begroeide muren of groene gevels Voordelen: Gevelbescherming tegen warmte en weersinvloeden hogere levensduur van de materialen Betere thermische en akoestische regeling van het gebouw Lage uitvoeringskostprijs en het bestaan van premies Houdt neerslagwater vast Verbetert de luchtkwaliteit, vermindert het hitte-eilandeffect Esthetische meerwaarde voor gebouwen
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Begroeide muren of groene gevels: eenvoudige muren types van planten Planten met hechtwortels: kunnen zich vasthaken aan de muur, hebben geen klimstructuur nodig Klimop Wilde wingerd Slingerplanten: klimmen omhoog langs een klimstructuur. Deze planten hebben een houten of metalen klimrek of stalen kabels nodig om te groeien. Een ronde doorsnede is aanbevolen. Blauweregen Hop Kamperfoelie Planten met hechtranken: hechten zich vast met de bladsteel van bepaalde blaadjes waarvan de morfologie is aangepast aan deze functie. Deze planten hebben een houten of metalen klimrek of stalen kabels nodig om te groeien. Passiebloem Clematis
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Begroeide muren of groene gevels Ontwerp: De plantensoorten moeten worden gekozen naargelang van de blootstelling Eventueel verbetering van het substraat Naargelang van het beoogde effect kunnen bladbehoudende of bladverliezende planten worden gekozen De kostprijs verschilt sterk naargelang van de gekozen techniek en de muuroppervlakte
Voorbeelden van mogelijke voorzieningen om de BAF te verbeteren Tuinen in volle grond Vochtige zones (geulen, grachten, lagunesysteem naargelang van het waterbeheer op het perceel) Doorlatende minerale oppervlakten Habitats voor de fauna en de flora Bijenkasten
Interessante tools, internetsites, enz.: Over de BAF: toepassing van BAF oorspronkelijk in de stad Berlijn http://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/landschaftsplanung/bff/index_fr.shtml Over invasieve soorten: website van AlterIAS (alternatieven voor invasieve planten): http://www.alterias.be Federaal biodiversiteitsportaal lijst van soorten volgens risicograad: http://ias.biodiversity.be/species/all Over groendaken en hoe ze optimaal kunnen bijdragen aan de biodiversiteit (pdf-document) http://www.natureparif.fr/attachments/documentation/livres/toituresvegetalisees.pdf Over de praktische aspecten van de integratie van biodiversiteit in het project: Technische fiches van gebouwen met een positieve biodiversiteit: http://www.biodiversite-positive.fr/moa/conception/ Referenties Gids Duurzame Gebouwen en andere bronnen: Gids Duurzame Gebouwen: http://gidsduurzamegebouwen.leefmilieubrussel.be/ Fiches G_NAT00; G_NAT01; G_NAT02; G_NAT03
Bibliografie: Alternatieven voor invasieven, plant anders Kies voor biodiversiteit in de tuin, AlterIAS, 2011 Des arbres dans la ville, L urbanisme végétale, Caroline Mollie, Actes Sud, 2009 Systèmes Vivants et Paysage, Liat Margolis et Alexander Robinson, 2008 Le maillage vert écologique en Région de Bruxelles Capitale, BIM, 1998
Te onthouden uit de uiteenzetting Biodiversiteit in de stad is een realiteit Iedereen kan ertoe bijdragen De BAF: beoordelingsinstrument, geen doel op zich Diversiteit van oplossingen om de biodiversiteit te verbeteren op schaal van het project Om de oplossingen zo waardevol mogelijk te maken, kiest u bij voorkeur voor: Inheemse, lokale planten die aangepast zijn aan de standplaats Oplossingen die productiemiddelen/ingrepen tot een minimum beperken Een zo groot mogelijke verscheidenheid en aansluiting bij lokale omstandigheden
Contact Marie PAIRON Projectverantwoordelijke ICEDD asbl, Boulevard frère Orban 4, 5000 NAMUR : 081 250 480 E-mail: marie.pairon@icedd.be