Juryrapport Prijsvraag Waterliniecentrum - Nieuwe Hollandse Waterlinie
JURYRAPPORT PRIJSVRAAG WATERLINIECENTRUM NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE FORT VECHTEN Opdrachtgever: Provincie Utrecht 7 Oktober 2011
Aanleiding Voor het ontwerp van het nieuw te bouwen Waterliniecentrum op Fort Vechten heeft de provincie Utrecht een prijsvraag voor jonge architecten uitgeschreven. Een deskundige jury heeft de inzendingen beoordeeld en de winnaar mag het echte ontwerp gaan maken. Het is de intentie van Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht geweest om met deze prijsvraag jonge architecten(bureaus) een unieke kans bieden om naam te maken en een nationaal belangrijk museaal project te realiseren, maar ook om aansprekende en verfrissende ideeën voor het project te verkrijgen. Fort Vechten valt onder het nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze voormalige verdedigingslinie strekt zich uit van Muiden tot de Biesbosch. De Waterlinie is belangrijk nationaal erfgoed en zelfs potentieel werelderfgoed. Het is daarom nationaal beleid om de Waterlinie te bewaren en goed zichtbaar en toegankelijk te maken voor publiek. Fort Vechten wordt binnen deze lijn ontwikkeld tot het Nationaal Waterliniecentrum. Dit betreft een bezoekerscentrum annex museum waar de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt uitgelegd en beleefbaar gemaakt. Fort Vechten zal in zichzelf het verhaal van het functioneren van de forten in de vorm van belevingsclusters vertellen. De provincie Utrecht, gemeente Bunnik, Staatsbosbeheer en het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie tekenden daar in 2007 een gezamenlijke intentieovereenkomst voor. Door architectenbureau Rapp + Rapp in combinatie met West 8 is voor Fort Vechten een masterplan en ontwerpfilosofie ontwikkeld. Deze prijsvraag omvat het definitieve ontwerp voor het nieuw te bouwen Waterliniecentrum, dat op basis van de uitgangspunten van het masterplan, gebouwd wordt in een kuil achter de bomvrije kazerne. en landschapsarchitectuur. Er zijn 10 jonge architecten(bureaus) op voordracht uitgenodigd om in eerste instantie een globale visie te geven op de opgave, een prijs en referentiebeelden. Op basis van het ingestuurde materiaal, dat strikt aan bepaalde criteria moest voldoen, zijn 4 architecten geselecteerd om tegen een vergoeding een schetsontwerp te maken. Zowel de eerste selectie als de werken van de vier genomineerden zijn beoordeeld door een deskundige jury, waarin alle betrokken partijen vertegenwoordigd waren. Deze jury heeft een advies door middel van dit juryrapport uitgebracht aan de Stuurgroep Fort Vechten, die formeel besluit. De jury bestond uit: - Ir. P.J.M. Kuypers, namens de provincie Utrecht (voorzitter) - Ir. P. Hangelbroek, Rapp+Rapp (coördinerend architect) - Ir. R.M. Siemens, namens Nieuwland (exploitant) - Ing. H.J. Horlings, namens Staatsbosbeheer (eigenaar van het fort) - Ir. E. Taverne, Kwaliteitsteam - Nieuwe Hollandse Waterlinie Opzet prijsvraag Voor het uitschrijven van de ontwerpprijsvraag is gebruik gemaakt van het model Kompas (van het steunpunt ontwerpwedstrijden) voor een meervoudige ontwerpopdracht op het gebied van architectuur, stedenbouw Masterplan Fort Vechten Rapp + Rapp en West 8 (2009) 1. Locatie Nieuwbouw Waterliniecentrum
De opgave van de Prijsvraag De locatie voor het waterliniecentrum is gesitueerd in de gemeente Bunnik op het Fort Vechten, specifiek gelegen in een nieuw te graven kuil in het grondlichaam achter de zogenaamde bomvrije kazerne (gebouw U). Gevraagd is een creatief ontwerp te maken van het Waterliniecentrum in nieuwbouw en transformatie van de bomvrije kazerne, de inundatiemaquette en de uit te graven ruimte achter de bomvrije kazerne, waar nieuwbouw en maquette in gerealiseerd zullen worden. Creativiteit en uniciteit zijn gevraagd om met name de spanning tussen het nieuw te bouwen deel en de levensgrote inundatiemaquette in de uit te graven ruimte vorm te geven. De architectuur moet er toe leiden dat het Waterliniecentrum met recht het Icoon van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt. De gevel van de bomvrije kazerne vormt het adres en de wand waardoor het nieuwe centrum is te betreden. Delen van de bomvrije kazerne worden benut voor ofwel museale of commerciële activiteiten. Grenzend aan de achtergevel zijn nieuwe commerciële functies als een auditorium en meer variabel te programmeren tentoonstellingsruimten geprojecteerd. In de kuil komt men in een heel nieuwe en eigen ruimte, die haar identiteit volledig ontleent aan de bijzondere eigenschappen van het fort. In deze kuil bevindt zich de nieuwbouw van het Waterliniecentrum, dat een oppervlakte van circa 500 m2 kent. Tevens bevindt zich hier de levensgrote inundeerbare maquette. Het gebouw en de driedimensionale maquette dienen in nauwe samenhang ontworpen te worden. Het beschikbare bouwbudget is 3,5 miljoen. Bijzondere aandacht vraagt het ontwerp ten opzichte van de status van archeologisch monument. Doordat in de ongeroerde ondergrond mogelijk resten van de Romeinse Limes kunnen zitten, wordt gevraagd het ontwerp zodanig in te richten, dat de ongeroerde grond niet of minimaal wordt aangetast. Verder is er een ruimtelijk programma van eisen geformuleerd alsmede een minimum pakket aan eisen op het gebied van duurzaamheid. Beoordelingscriteria De inzendingen zijn op verschillende onderdelen individueel beoordeeld. Per criterium zijn de inzendingen ten opzichte van elkaar gewogen (nummer 1,2,3, en 4 en dat levert even zo veel punten op). De winnaar wordt bepaald door de inschrijver met het minst aantal punten. Er is geoordeeld op de volgende criteria: 1. De kwaliteit van het schetsontwerp (gebouw op zich), gebouw, patio en maquette. Hierbij gaat het om herkenbaarheid met de Nieuwe Hollandse Waterlinie, innovativiteit, uniciteit en de wijze waarop het ontwerp aanspreekt. 2. De kwaliteit van het schetsontwerp in relatie tot zijn omgeving. Is hier op een adequate wijze geanticipeerd op de andere plannen op het fort en de natuurlijke omgeving. 3. De kwaliteit van het schetsontwerp in relatie tot het monument van de bomvrije kazerne en de wijze waarop is omgegaan met de transformatie daarvan. 4. De kwaliteit van de kostenraming en de aansluiting bij het opgegeven budget. Overigens heeft de jury de opgegeven kostenraming in een second opinion laten verifiëren door Grontmij. 5. De visie op de samenwerking met de projectorganisatie en de coördinerend architect. 6. En tot slot een visie op duurzaamheid en exploitatie. Functionaliteit en bruikbaarheid voor de exploitant alsmede toekomstbestendigheid en kosten van beheer en onderhoud zijn in dit criterium gevat. In de beoordeling heeft de presentatie met toelichting op het ontwerp een wezenlijke rol gespeeld. Daarin komen achtergrond, afwegingen en het waarom van bepaalde ontwerpkeuzes pas naar voren en komt het ontwerp ook echt tot leven. Bij de presentaties waren ook aanwezig een medewerker van de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE) en de secretaris van de gemeentelijke welstand- en monumentencommissie. Zij hadden geen stemrecht maar konden wel hun mening geven over de ontwerpen. Het eindoordeel is in een gezamenlijke vergadering vastgesteld op basis van een optelling van de scores van de leden van de jury.
De genomineerde Architecten: Rocha Tombal Architecten Nieuwportkade 2A, 110 1055 RX Amsterdam Tel. +31 (0)20 6060772 info@rocha.tombal.nl www.rocha.tombal.nl Bureau Jochem Heijmans, Ruimtelijk ontwerpers voor architectuur, object en interieur Brederolaan 67 5615 KH Eindhoven Tel. + 31650260897 info@jochemheijmans.nl www.jochemheijmans.nl MAKS Architecture & Urbanism Marieke Kums Willem Buytewechstraat 20 3024 BN Rotterdam Tel. +31 (0)102264124 info@m-a-k-s.nl www.m-a-k-s.nl Studio Anne Holtrop Nieuwportkade 2A/D079 1055RX Amsterdam +31 (0)624700248 mail@anneholtrop.nl www.anneholtrop.nl
Bevindingen van de jury op de inzendingen: Rocha Tombal Architecten Na een monumentale doorgang komt de bezoeker aan bij een wijde pleinachtige ruimte. In de symmetrieas van het fort ligt hier van IJsselmeer tot rivieren de Waterlinie. Deze entree is groots en het lage perspectief dat ontstaat op de linie is prachtig. Erachter ligt vrij geplaatst, als een diamant, het Waterlinie centrum. Het is een vijfhoek die vrij letterlijk refereert aan de hoofdvorm van Fort Vechten. Daaromheen gaan begroeide patiowanden in verschillende hellingshoeken omhoog. De zachte verbinding tussen boven- en benedenfort neemt veel ruimte waardoor het geheel vrij dicht tegen de achterliggende remise aanschuift. De spouw tussen gebouw en patiowand overtuigt niet. Conceptueel problematischer is het hellen van de patiowand. Blijft duidelijk dat het hier om een 21e eeuwse ingreep gaat? Het in hout en glas gematerialiseerde paviljoen laat daar in details en materiaal geen misverstand over bestaan. Maar dit voedt eerder zorg over een te tijdelijke uitstraling. Een omvangrijk volume aan de achterkant van de bomvrije kazerne huisvest het auditorium en een flexibele tentoonstellingsruimte. De ruimten hebben de potentie een prachtig zicht op de bomvrije kazerne te bieden. Deze oplossing is echter ook kwetsbaar waar het de relatie met het monument betreft. De grote afstand tussen het paviljoen en de laatst genoemde ruimten verhindert een gemakkelijk bezoek van het paviljoen. Schetsontwerp Impressie
Bureau Jochem Heijmans Het meest kenmerkende onderdeel van de inzending vormt de maquette. Deze is haaks op de centrale as van het fort geplaatst, achter een rechthoekig Waterlinie Centrum. De maquette is een inventief geabstraheerde weergave van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De werking van het water zal heel leesbaar zijn, waarbij zelfs aan de polder ontwatering is gedacht. De jury is niet onverdeeld positief over de positie van de rivieren. De verheven positie die zij innemen als 'pergola' in de patio roept teveel vragen op. De pergola constructie begrijpt de jury wel als een wezenlijk onderdeel van het totale ontwerp. Zij verbindt de rechthoekige patioruimte met het paviljoen en draagt met de inkepingen in het dakvlak bij aan de symbiose van de twee, maar is voor de gemiddelde bezoeker moeilijk leesbaar. Het paviljoen is een heldere rechthoekige ruimte gematerialiseerd in beton en metselwerk. Deze materialisering sluit goed aan op het 'grondige' karakter van de plek. Hoewel sommigen twijfelen of er door de materialisering genoeg onderscheid zal zijn met de bestaande bomvrije kazerne. Het is ook weinig spannend, voor sommige juryleden zelfs een beetje saai. Het paviljoen is omrand door een glazen dak dat mooi licht geeft in het paviljoen en het paviljoen verbindt met de patio wand. Maar juist deze verbinding levert naar mening van de jury een conceptueel probleem. Voorts is de jury niet overtuigd van de verbinding tussen de nieuwbouw en kazerne: deze is niet echt uitgewerkt en behoorlijk prozaïsch. Het begroeide dak en het vlak ontstaan door het opgetilde rivierenstelsel maakt de inpassing van de nieuwbouw ondanks zijn grootte landschappelijk aannemelijk. De ingrepen in de bomvrije kazerne zijn voldoende terughoudend. Het wegnemen van het gevelmetselwerk precies bij de centrale entree kan toekomstig echter leiden tot verwarring over de oorspronkelijke situatie. Een bijzonder degelijk ambachtelijk plan, goed doordacht op aspecten van duurzaamheid en beheer. Ontwerp Impressie
MAKS Architecture & Urbanism In een rechthoekige patio staat een meerzijdig gekromd vloeiend volume, het water van de Nieuwe Hollandse Waterlinie symboliserend. In de open ruimte hierbinnen ligt de inundeerbare maquette. Het gebouw is van glas en glimmend beton, met wit grind op het dak en op de patiovloer. Vorm en materialisering reflecteren letterlijk en figuurlijk op het water van de waterlinie. Naar mening van de jury is de precieze detaillering en het lichte kleuren palet echter een te sterk contrast met de robuuste omgeving en erg kwetsbaar bij veroudering. De maquette is onderdeel van een grote plattegrond van Nederland die de hele vloer van de patio beslaat. Dit grootse gebaar wordt zeer gewaardeerd. Veel aandacht is besteed aan de precieze vorm, de juiste kromming en optimale open-dicht verhouding van het paviljoen. Dit om een boeiende route te bewerkstelligen en te hoge kosten of teveel zon-instraling te voorkomen. De jury ziet hierdoor in dat met de juiste uitwerking veel van de door het ontwerp opgeroepen problemen kunnen worden vermeden of opgelost. Tegelijkertijd komt de vraag op of er bij aanvang wel voor de juiste ontwerp richting is gekozen. Dit paviljoen zou in een vrije, open ruimte beter tot recht komen. Impressie Ook in dit ontwerp is er voor gekozen auditorium en flexibele tentoonstellingszaal aan de achterzijde van de kazerne te plaatsen. Het architectonisch karakter van deze zone is echter onduidelijk daar zij niet bij het paviljoen kan horen, geen letterlijke voortzetting van de kazerne kan zijn en ook geen eigen derde 'element' wil vormen. Ontwerp
Studio Anne Holtrop Binnen een op het eerste blik vreemd geroteerde, ondergrondse rechthoek ligt een intieme patio die zijn vorm ontleent aan de contouren van bestaande grondlichamen op het bovenfort en tegelijkertijd de maquette van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nauwkeurig omsluit. De prachtige symbiose tussen paviljoen en maquette vormt een sterk icoon voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie en is tegelijkertijd nauw verbonden met Fort bij Vechten. Het begroeide dak in combinatie met de duidelijke omranding van de patio verbetert in hoge mate de begaanbaarheid en bruikbaarheid van het bovenfort achter de bomvrije kazerne. De aan de grondlichamen ontleende vorm van de patio integreert het paviljoen en de maquette natuurlijk met de omgeving. Een luie trap verbindt patio en bovenfort ook nog op een directe manier. De bescheiden verbinding tussen nieuw en bestaand is precies één travee breed, maar zo hoog dat zicht ontstaat op de verborgen tussenverdieping van de bomvrije kazerne. Deze driehoekige ruimte bevat de ontvangstbalie waardoor direct een goede functionele verbinding tot stand wordt gebracht. Op deze plek brengt een groot raam via een kleine additionele patio daglicht en biedt zicht op de natuur boven. Door een kleine koffie ruimte, het auditorium en de flexibele tentoonstellingsruimte ook in het paviljoen op te nemen ontstaat een directe uitwisseling tussen de verschillende programma onderdelen zodat deze functies vaker van elkaars aanwezigheid kunnen profiteren. Een in de bomvrije kazerne excentrisch geplaatste spiltrap tenslotte ontsluit alle drie bestaande bouwlagen en nodigt zo op subtiele wijze, uit tot ontdekking van de bijzondere militaire bouwwijze van dit belangrijke onderdeel van het fort. Impressie en Ontwerp
Eindoordeel van de jury Zoals gemeld zijn er meerdere criteria die tot de eindconclusie leiden. De winnaar van deze competitie is Studio Anne Holtrop. Verrassend ontwerp. Het is een vondst, want het concept maakt de essentie van de ingreep duidelijk: ruimte uit een berg weghalen i.p.v. bouwen. Het is spannend, heeft uniciteit, kan mogelijk sfeer van mysterie oproepen. Uitstekende museale route. Robuuste architectuur en details. Echt een Icoon want dit gebouw is de contramal van de maquette, de binnenvorm logisch, buitenvorm willekeurig. Zeer rijke ruimtelijke belevenissen, spannende ruimtes, bijzondere sfeer. Materiaal en kleur passen bij de plek. Stelt maquette centraal maar is in zijn uitvoering, leesbaarheid en bruikbaarheid, simpel en doeltreffend. Het ontwerp geeft een goede reactie op het maaiveld door extreem gebruik te maken van de huidige lijnen van het bestaande grondlichaam. Helder intellectueel concept, optimaal ingepast, schakeling boven en beneden, en het dak is ook bruikbaar gemaakt. Heeft weinig impact op omgeving, toch karaktervol. Vorm niet toevallig maar gebaseerd op grondlichaam. De rondgang op het bovenfort met inzicht in de patio versterkt de symbiose met de omgeving. Het ontwerp is in het landschap echt tot rust gekomen. Maquette van het winnende ontwerp van Studio Anne Holtrop