HET RAADHUIS VAN HILVERSUM DOOR W.M. DUDOK Joke Reichardt en Marion Konings. Werkstuk voor het vak Inleiding Architectuurgeschiedenis (2011-2012), bachelor kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Docent: Dr. M. Hurx. Datum: 2 april 2012.
Het raadhuis van Hilversum door Willem Marinus Dudok Afb. 1. W.M. Dudok, Presentatietekening van het ontwerp voor een raadhuis aan de Witten Hullweg, perspectief oostgevel, 1924, Tekeningenarchief dienst Publieke Werken gemeente Hilversum, Streekarchief Gooi en Vechtstreek Hilversum, Inventarisnummer SAGV169-20133. Inleiding Dit werkstuk heeft tot doel een beschrijving te geven van het in 1924 door Willem Marinus Dudok (1884-1974) ontworpen raadhuis van Hilversum (afb. 1). Het schetst een beeld van de stedenbouwkundige inplanting, het ontwerp en de functie van het gebouw. Deze aspecten vertonen een onderlinge samenhang die bepalend is voor het totaalbeeld van dit raadhuis. Beschrijving Het raadhuis bestaat uit een aantal blokvormige bouwvolumes van verschillende omvang, die zijn afgedekt met platte daken met een overstekende daklijst (afb. 2). De gevels zijn opgetrokken in okergele baksteen en voornamelijk horizontaal georiënteerd, met enkele verticale elementen, waarvan de toren het meest opvallend is. De toren is rechthoekig van vorm en zevenenveertig meter hoog. De stapeling en verscheidenheid in de bouwvolumes heeft tot resultaat dat het gebouw vanuit ieder gezichtspunt een andere aanblik geeft.
Afb. 2. Het raadhuis vanuit het zuidwesten gezien. Foto: J. Reichardt. Stedenbouwkundige inplanting Al in 1915, bij zijn aantreden als directeur Publieke Werken van de gemeente Hilversum, krijgt Dudok de opdracht een nieuw raadhuis te ontwerpen. Aanvankelijk moet het nieuwe raadhuis op de plaats komen van het bestaande raadhuis, dat centraal in Hilversum is gelegen. Deze centrale locatie wordt door Dudok passend geacht voor een gebouw van belang zoals het raadhuis. Hierover zegt hij: Zij is het centrum, het knooppunt van het verkeer; daarlangs of daarheen leiden alle belangrijke wegen, en daar is het dan ook dat gesticht dient te worden het opperste dienstgebouw der Gemeente, van waaruit de bestuursdaden over die Gemeente uitgaan. 1 Dudok maakt een aantal ontwerpen voor een raadhuis op deze locatie. De locatie blijkt echter onvoldoende ruimte te bieden en uiteindelijk wordt gekozen voor een locatie buiten het centrum in een groene villawijk aan de rand van Hilversum (afb. 3). De nieuwe locatie heeft consequenties voor het ontwerp. Dudok stelt zijn mening bij en betoogt dat 'een raadhuis in een tuindorp als Hilversum een monumentaal en romantisch bouwwerk moest zijn, dat in een tuin staat en oprijst uit mooie gazons, omringd en versierd met bomen en bloemen'. 2 1 Arie den Dikken, Raadhuis Hilversum. Een gebouw voor eeuwen, Zwolle 2006, p. 58. 2 Dikken 2006 (zie noot 1), p. 99.
Afb. 3. Plattegrond Hilversum met de oorspronkelijke locatie voor het raadhuis (zie 1) en de uiteindelijke locatie (zie 2), Wandelkaart van Hilversum (uitsnede), uitgegeven door J.S. Mulder & Co, 1912, Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum, Inventarisnummer SAGV077-6. Ontwerp Dudok laat zijn nieuwe ontwerp voor het raadhuis aansluiten bij het groene karakter van de villawijk en van Hilversum als tuindorp. Hij plaatst lage bouwvolumes aan de buitenkant en laat overstekende dakranden uit de gevel komen (afb. 4). Afb. 4. Axonometrie van het raadhuis, Foto: S. Barbieri en L. van Duin (red.), Honderd jaar Nederlandse architectuur, 1901-2000. Tendensen Hoogtepunten, Nijmegen 1999. Hierdoor en door de aanleg van tuinen rondom het raadhuis realiseert Dudok een geleidelijke overgang van landschap naar bouwwerk. Daardoor lijkt het raadhuis uit het omliggende groen te verrijzen (afb. 5).
Afb. 5. De situatie van het raadhuis in de omliggende villawijk. Foto: Google Earth. Een andere manier die Dudok gebruikt om landschappelijkheid tot uitdrukking te laten komen is het benadrukken van de horizontale lijn. De gevel is opgetrokken uit een baksteen van een speciaal door Dudok ontworpen langwerpig formaat, dat later bekend is geworden als het 'Hilversumse formaat'. 3 Daarnaast bestaat het voegwerk in de muren uit een schuine lintvoeg (schaduwvoeg) die zorgt voor een horizontale schaduwlijn vlak onder de bakstenen (afb. 6 en 7). Afb. 6. Schaduwvoeg in de gevel van het raadhuis. Foto: J. Reichardt. Afb. 7. De schaduwvoeg benadrukt de horizontale lijn in de gevel. Foto: J. Reichardt. 3 Paula van Dijk, Dudok op z'n best. Het Raadhuis van Hilversum. Willem Marinus Dudok. Amsterdam 1884-1974 Hilversum, Hilversum 2010, p. 16.
Het idee van landschappelijkheid en horizontaliteit is in de jaren twintig van de vorige eeuw niet nieuw. In die tijd zijn de ideeën van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright (1867-1959) al bekend in Nederland en deze ideeën vinden navolging in de ontwerpen van Dudok. 4 Een voorbeeld van dergelijke architectuur van Frank Lloyd Wright is het in 1908 ontworpen Robie House (afb. 8). Afb. 8. Frank Lloyd Wright, Robie House, 1908, Chicago. Foto: Wikimedia. Functie De belangrijkste functies van een raadhuis zijn voor Dudok de representatieve functie, de bestuursfunctie en de administratieve functie. 5 Zowel in het exterieur als in het interieur heeft hij deze functies tot uitdrukking gebracht. In het exterieur komt de representatieve functie vooral tot uiting in de zuidgevel (afb. 9). De lage rechterzijde van deze gevel bestaat uit een toegangsweg naar de hoofdentree met luifel. In het midden, achter de hoge verticale vensters en de lange balustrade bevindt zich de raadzaal. Boven de muurdammen die zich in de verticale vensters bevinden, zijn lichtornamenten geplaatst. Wanneer 's avonds de gemeenteraad vergadert, branden deze lichten. Onder de raadzaal, achter de dieperliggende horizontale ramen, bevinden zich de burgemeesterskamer en de vergaderkamer van de burgemeester en wethouders. Links daarvan, met elk een balkon en luifel, liggen de kamers van de wethouders. De representativiteit wordt tevens benadrukt door de vijver, die voor de zuidgevel is geplaatst. 4 Martine Bakker (red.), Dromen van Amerika. Nederlandse architecten en Frank Lloyd Wright, uitgave bij tent. Hilversum (Museum Hilversum) 2005, p. 13. 5 Dikken 2006 (zie noot 1), p. 116.
Afb.9. De zuidgevel van het raadhuis. Foto: Wikimedia. Daarnaast moet het raadhuis ook een praktisch kantoorgebouw zijn waar de ambtelijke dienst in gehuisvest kan worden. De gevels waarachter zich de kantoren van de ambtenaren bevinden, worden gekenmerkt door een vlakke gevelverdeling met brede, horizontale raampartijen (afb. 10). Afb. 10. De westgevel van het raadhuis. Foto: J. Reichardt. Niet alleen het exterieur geeft een indruk van de functionaliteit van het gebouw, maar Dudok baseert ook de plattegrond op de scheiding van functies. 6 Deze functiescheiding wordt versterkt door de verschillende 6 Dikken 2006 (zie noot 1), pp. 116-118.
ingangen die het raadhuis heeft. Er is een publieksingang, een ingang voor de ambtenaren, een ingang voor de wethouders en een officiële ingang voor trouwgelegenheden en officiële bijeenkomsten. Door deze verschillende ingangen worden ook de diverse looproutes in het gebouw gescheiden. Op de plattegronden van de begane grond en de eerste verdieping van het hoofdgebouw is dit te zien (afb. 11 en 12). 7 1 1 1 1 1 2 2 3 Afb. 11. De plattegrond van de begane grond van het hoofdgebouw met de publieks- en ambtenareningang en de bijbehorende ruimten (zie 1), de ingang en de ruimten voor de burgemeester en wethouders (zie 2) en de officiële ingang, hal en trappartij (zie 3), Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum, Inventarisnummer SAGV169-2323. 7 Vanaf 2009 is de publieke functie van het raadhuis ondergebracht in een apart stadskantoor, dat direct naast het raadhuis gelegen is. Het raadhuis heeft nu voornamelijk een representatieve- en een bestuursfunctie.
c b a Afb. 12. De plattegrond van de eerste verdieping van het hoofdgebouw met de raadzaal (zie a), de burgerzaal (zie b) en de trouwzaal (zie c), Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum. Inventarisnummer SAGV169-2324. Een monumentale trappartij leidt van de officiële ingang naar de representatieve ruimten (trouwzaal, burgerzaal en raadzaal) op de eerste verdieping. Deze trappartij en de representatieve ruimten zijn voorzien van kostbare materialen zoals wit marmer en warme kleuren (afb. 13 en 14). De kantoorruimten zijn daarentegen relatief eenvoudig uitgevoerd (afb. 15). Ook na de oplevering van het raadhuis in 1931 houdt Dudok de hand in het totaalbeeld dat het raadhuis toont. Hij bepaalt de decoratie van het raadhuis tot in de kleinste details en ontwerpt zelfs de geschenken die burgemeester en wethouders naar aanleiding van de opening ontvangen (afb. 16 en 17).
Afb. 13. De trappartij. Foto: J. Reichardt. Afb. 15. De gang bij de kantoorruimtes. Foto: J. Reichardt Afb. 14. De burgerzaal. Foto: J. Reichardt. Afb. 16. Door Dudok ontworpen vloerbedekking voor het raadhuis. Foto: J. Reichardt Afb. 17. Door Dudok ontworpen stoelen voor de trouwzaal. De stoelen zijn een geschenk van de Hilversumsche Huisvrouwenvereeniging. Foto: I. Valkenburg.
Conclusie Het ontwerp van het raadhuis van Hilversum is bepaald door de locatie en de functie van het gebouw. De vorm die Dudok daarbij kiest past in de moderne ontwikkelingen van de jaren twintig van de vorige eeuw. Omdat Dudok zijn ideeën consequent doorvoert, sluit alles op elkaar aan; de omgeving met het gebouw en het gebouw met het interieur tot in de kleinste details. Het raadhuis kan om die reden een Gesammtkunstwerk worden genoemd.
Literatuurlijst Bakker, M. (red.), Dromen van Amerika. Nederlandse architecten en Frank Lloyd Wright, uitgave bij tent. Hilversum (Museum Hilversum) 2005. Barbieri, S. en L. van Duin (red.), Honderd jaar Nederlandse architectuur, 1901-2000. Tendensen Hoogtepunten, Nijmegen 1999. Dikken, A. den, Raadhuis Hilversum, een gebouw voor eeuwen, Zwolle 2006. Dijk, P. van, Dudok op z'n best. Het Raadhuis van Hilversum. Willem Marinus Dudok. Amsterdam 1884-1974 Hilversum, Hilversum 2010. Lijst van afbeeldingen Afb. 1. W.M. Dudok, Presentatietekening van het ontwerp voor een raadhuis aan de Witten Hullweg, perspectief oostgevel, 1924, Tekeningenarchief dienst Publieke Werken gemeente Hilversum, Streekarchief Gooi en Vechtstreek Hilversum, Inventarisnummer SAGV169-20133. Afb. 2. Het raadhuis vanuit het zuidwesten gezien. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 3. Wandelkaart van Hilversum (uitsnede), uitgegeven door J.S. Mulder & Co, 1912, Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum, Inventarisnummer SAGV077-6. Afb. 4. Axonometrie van het raadhuis. Foto: Barbieri, S. en L. van Duin (red.), Honderd jaar Nederlandse architectuur, 1901-2000. Tendensen Hoogtepunten, Nijmegen 1999, p. 149. Afb. 5. De situatie van het raadhuis in de omliggende villawijk. Foto: Google Earth 29-3-2012. Afb. 6. Schaduwvoeg in de gevel van het raadhuis. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 7. De schaduwvoeg benadrukt de horizontale lijn in de gevel. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 8. Frank Lloyd Wright, Robie House, 1908, Chicago. Foto: Wikimedia 12-3-2012, <http://commons.wikimedia.org/wiki/file:robie_house.jpg? uselang=nl>. Afb. 9. De zuidgevel van het raadhuis. Foto: Wikimedia 12-3-2012, <http:// commons.wikimedia.org/wiki/file:raadhuis_hilversum_dudok_c.jpg>. Afb. 10. De westgevel van het raadhuis. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 11. Plattegrond begane grond raadhuis Hilversum, 1/1928, Transparant F. Tekeningenarchief dienst Publieke Werken gemeente Hilversum. Streekarchief Gooi en Vechtstreek Hilversum. Inventarisnummer SAGV169-2323. Afb. 12. Plattegrond eerste verdieping raadhuis Hilversum, 2/1928, Transparant F. Tekeningenarchief dienst Publieke Werken gemeente Hilversum. Streekarchief Gooi en Vechtstreek Hilversum. Inventarisnummer SAGV169-2324. Afb. 13. De trappartij. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 14. De burgerzaal. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 15. De gang bij de kantoorruimtes. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 16. Door Dudok ontworpen vloerbedekking voor het raadhuis. Foto: J. Reichardt 10-2-2012. Afb. 17. Door Dudok ontworpen stoelen voor de trouwzaal. De stoelen zijn een geschenk van de Hilversumsche Huisvrouwenvereeniging. Foto: I. Valkenburg 20-6-2010.