Issoria-stadswandeling door Leiden

Jan van Houtkade Levendaal Plantsoen Issoria-stadswandeling door Leiden Leids Universitair Medisch Centrum H Leiden Centraal THEMA: LEVEN EN DOOD Willem de Zwijgerlaan Schipholweg Maredijk Haarlemmerweg Rijnsburgerweg Maresingel Naturalis Plesmanlaan Herensingel el Langegracht Museum Volkenkunde Oude Singel Oude Vest Caeciliastraat Morsstraat Vondellaan nd Lage Rijndijk Haven Morsweg Oude Rijn Havenkade Lange Mare Apothekersdijk Stille Rijn Galgewater Haarlemmerstraat Noordeinde Kaasmarkt Breestraat Rijksmuseum van Oudheden Universiteit Leiden Burcht van Leiden Middelstegracht i lsingel Zijlsingel Langegracht Uiterstegracht Herengracht Hooigracht Middelweg Lange Brug Houtstraat Papengracht Zij Nieuwe Rijn Nieuwsteeg Kloksteeg Steenschuur Utrecht Jaagpad Rapenburg Hoge Woerd Hoge Rijndijk j Garenmarkt Doezastraat Vliet Kaizerstraat Sterrewacht S Burggravenlaan Kanaalweg Lammeschans kernwandeling 7.5 km uitbreiding 2.1 km uitbreiding 1.4 km uitbreiding 2.3 km

Vliet Rijnsburgerweg Schipho Maredijk Leids Universitair Medisch Centrum 24 25 24 H 23 STARTPUNT Leiden Centraal Naturalis 26 22 smanlaan Vondellaan 1 Museum Volkenkunde 2 Morsweg 3 Morsstraat Galgewater Noordeinde 5 4 21 Oude Singel Caeciliastraat Apothekersdijk Stille Rijn Breestraat 20 19 6 Rijksmuseum van Oudheden 7 Papengracht Houtstraat Kloksteeg Universiteit Leiden Nieuwsteeg Lange Brug 8 Kaizerstraat Rapenburg St Doezastraat Sterrewacht kernwandeling 7.5 km uitbreiding 2.1 km uitbreiding 1.4 km uitbreiding 2.3 km

Willem de Zwijgerlaan Haarlemmerweg Maresingel Langegracht Herensingel Oude Vest Haven Lage Rijndijk Lange Mare Haarlemmerstraat Burcht van Leiden Kaasmarkt Oude Rijn Havenkade 18 Middelweg Hooigracht 17 Middelstegracht Uiterstegracht Herengracht Langegracht 16 Zijlsingel 9 eenschuur Nieuwe Rijn 13 Utrecht Jaag Hoge Woerd Levendaal Hoge Rijndijk Garenmarkt Jan van Houtkade Lammeschans 10 11 Plantsoen 12 14 Burggravenlaan 15 3

Issoria-stadswandeling door Leiden Thema: leven en dood De Stichting Hospice Issoria startte eind vorige eeuw. Na jaren voorbereiding opende Hospice Issoria op 16 mei 2003 zijn deuren op Plantage 4 in Leiden. Dik 10 jaar later verhuisde de hospice op 20 september 2013 naar de Burggravenlaan 11. Hospice Issoria is in die jaren een begrip geworden in Leiden. Veel Leidenaren hebben wel een familielid, vriend of kennis die de laatste periode van zijn of haar leven er doorbracht. De kwaliteit van zorg die Issoria biedt wordt alom geprezen door de gasten en nabestaanden. Daarvoor zijn een beperkt aantal betaalde medewerkers en meer dan honderd vrijwilligers verantwoordelijk. Bij Hospice Issoria wordt dagelijks duidelijk dat leven en dood nauw aan elkaar zijn verbonden. Om deze verbondenheid en de hechte band tussen Hospice Issoria en Leiden te onderstrepen hebben we een stadswandeling gemaakt rond het thema leven en dood. Soms gaat het om plekken waar beroemde Leidenaren werden geboren, woonden of stierven. Of het zijn monumenten die herinneren aan bijzondere Leidenaren of gebeurtenissen. Of het gaat om musea met collecties die een relatie hebben met gezondheid, leven, dood of rouw. Leiden heeft als bijnaam: Stad van Ontdekkingen. Ook vanuit het perspectief leven en dood is in Leiden veel te ontdekken.

5 Lengte De wandeling is opgeknipt in vier delen. Als wandelaar kun je zelf kiezen welke delen je loopt. De kernrondwandeling (rood op de kaart) is 7,5 km lang. Eten en drinken Deze wandeling voert je door een groot deel van de binnenstad. Onderweg kom je veel cafés, restaurants en terrassen tegen. Daar kun je heel goed iets eten en drinken. Let op, in het deel van de wandeling tussen de synagoge (nr. 10) en Hospice Xenia (nr. 17) loop je door woonwijken zonder horecavoorzieningen. Er zijn drie uitbreidingen:!" De blauwe uitbreiding voegt 2,1 km toe. Deze voert je langs o.a. een beeld van Jan Wolkers, Hospice Issoria en het voormalig Joods Weeshuis.!""De paarse uitbreiding betekent 1,4 km extra lopen naar de unieke begraafplaats Groenesteeg.!""De oranje uitbreiding voegt 2,3 km toe. Deze uitbreiding brengt je naar het LUMC, het pesthuis en Naturalis. Stichting Hospice Issoria > Burggravenlaan 11 > 2313 HM Leiden T: 071-514 22 75 > M: info@issoria.nl > www.issoria.nl

nsburgerweg Startpunt NS-station Leiden Centraal Steek het stationsplein over. Loop de Stationsweg door. Aan de rechterkant op nr. 26 zit het VVV-kantoor. Hier starten veel stadswandelingen. Loop door. Over de brug zie je aan je rechterhand op Steenstraat nr. 1 het Museum Volkenkunde. Leiden Centraal m Volkenkunde Morsstraat 3 2 1 orsweg Galgewater 1. In het Museum Volkenkunde kun je kennis maken met de vele culturen op onze aarde. Afrika met zijn vele stammen. Azië met zijn vele religies (Boeddhisme, Hindoeïsme, Taoïsme etc.). Midden-, Zuid- en Noord- Amerika met hun vele volkeren (Maya s, Azteken, Indianen, Eskimo s etc.). Leven en dood spelen bij al die volken en in al die culturen een grote rol. Dat vertaalt zich in objecten (offerandes, dodenmaskers etc.) en rituelen bij bijzondere gebeurtenissen (vruchtbaarheid, geboorte, volwassen worden, begrafenis en rouw). Dit is allemaal te zien en te beleven in vele zalen. STARTPUNT 5 4 Noordeinde Station Leiden Museum Volkenkunde Marinus van der Lubbe Morspoort Loop rechtdoor de Steenstraat door. Als je goed oplet zie je aan je rechterhand een poort van een hofje: het Salvatorshof. Onderweg zullen we meer hofjes passeren. Voor wie over de hofjes meer wil weten: er is een aparte Stadswandeling over. Loop door en je passeert aan je rechterhand bioscoop Lido. Sla daarna rechtsaf de Morsstraat in en loop die uit tot je bij de Morspoort komt. De Morspoort is de westelijke stadspoort. De stenen poort is in 1669 in maniëristische stijl opgetrokken volgens een ontwerp van de Leidse bouwmeester Willem van der Helm. 2. Rechts voor de Morspoort staat het standbeeld ter nagedachtenis van de in Leiden geboren Marinus van der Lubbe (1909-1934). Hij is de vermoedelijke brandstichter van het Rijksdaggebouw (der Reichstag, het Duitse parlementsgebouw) in Berlijn op 27 februari Steenstraat

Standbeeld Marinus van der Lubbe Maaie op it iis 24 7 1933. Hij was het eerste Nederlandse nazislachtoffer. Zijn daad en zijn dood hadden in Duitsland, in Nederland en internationaal enorme gevolgen: de nazi s wonnen een week later de Duitse verkiezingen, en o.m. Nobelprijswinnaar Albert Einstein nam door de brand en het proces tegen Van der Lubbe stelling tegen de nazi s. De nazi s gebruikten de gelegenheid om de Duitse communisten volledig uit te schakelen en hen op te sluiten in concentratiekampen. Het stenen standbeeld is van Ron Sluik en Reinier Körpershoek. Keer om en loop rechtsaf de 1e Binnenvestgracht in langs de Morspoortkazerne die in 1817 werd gebouwd. In de kazerne verbleven tot aan 1940 infanterie (het depot van het 4e Regiment Infanterie) en ook enige tijd bereden onderdelen. Defensie speelde tot 1981 een rol, toen de opleiding tot korporaal-kok van de Morschpoortkazerne naar Haarlem werd verplaatst. Daarmee verloor Leiden in 1981 zijn laatste landmachtvertegenwoordiging, nadat het lang een prominente garnizoensstad was geweest. Loop langs molen De Put en steek het Galgewater over via de Rembrandtbrug. Vanaf de brug zie je op het huis rechts naast de brug een gedicht geschilderd op de gevel. Het heet Maaie op it iis (Mei op het ijs) en is van Pieter Jelles Troelstra (1860-1930). Tussen 1992 en 2005 zijn meer dan honderd muurgedichten op gebouwen in Leiden geplaatst. Er is een aparte stadswandeling langs te maken. Loop rechtdoor de Weddesteeg in en aan je rechterhand verschijnt de Rembrandtplaats. 3. Het geboortehuis van de beroemde schilder Rembrandt van Rijn (1606/1607-1669) stond in de Weddesteeg in Leiden. Dit huis is ongeveer honderd jaar geleden afgebroken. Het is nu een pleintje waar het moderne beeld (brons en terracotta) van Molen De Put Weddesteeg

Lange Mare Caeciliastraat Morsstraat Morsweg Galgewater de Duitse kunstenaar Stefan Balkenhol staat en aan de gevel hangt. Aan de gevel van een naburig huis in Breestraat Apothekersdijk Stille Rijn Noordeinde de Weddesteeg is een gevelsteen aangebracht. Rembrandt werd geboren als negende kind van Harmen Gerritsz van Rijn, molenaar, en Neeltgen Willems- dr. van Zuytbrouck, een welgestelde bakkersdoch- ter. Hij bezocht de Latijnse school in Leiden en Rijksmuseum van Oudheden werd op bijna veertienjarige leeftijd door zijn ouders ingeschreven aan de Universiteit van Leiden. Waarschijnlijk bleef het daarbij, omdat Rembrandt te kennen gaf dat hij liever schilder wilde worden. Van 1619 tot 1622 was hij in de leer bij de Leidse historieschilder Jacob van Swanenburgh. Nadat hij kort in Amsterdam in de leer was geweest bij de schilder Pieter Lastman opende Rembrandt een atelier in Leiden. In 1631 verhuisde hij naar Amsterdam. Rembrandt is beroemd dankzij schilderijen als De nachtwacht, Het Joodse bruidje, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp en zijn etswerk. 3 5 4 Bu Lange Houtstraat Papengracht Gevelsteen Duitse kunstenaar Stefan Balkenhol 6 20 19 Loop de Weddesteeg verder uit en sla linksaf het Noordeinde op. Na 200 meter kom je op de hoek van het Rapenburg (rechts). Je staat op de Noordeinderbrug. 4. Op de Noordeinderbrug, woonde in de zestiende eeuw Jantje van Leiden (1509-1536). Jan was de uitbater van herberg In den Witte Lely, die vroeger eveneens bij deze brug gevestigd was. Jans echte naam was Johan Beukelszoon en hij is kortstondig de (zelfbenoemde) koning van het wederdoperse koninkrijk in Münster (Duitsland) geweest. Jan trok na zijn opleiding tot kleermaker naar Leiden, waar hij een weduwe trouwde en zijn herberg opende, al bleef hij veel door Europa reizen. In 1533 leerde Jan van Leiden de wederdoper Jan Matthijs kennen en liet hij zich door Jan van Leiden

Executie Jan van Leiden 24 9 hem dopen. Jan werd vervolgens als apostel uitgezonden om de boodschap te verkondigen en uitverkorenen in te wijden. Al gauw werd hij in Münster leider van de Wederdopers in de stad. Hij nam de titel van koning aan en richtte het theocratische Koninkrijk Sion op. De Leidenaar bleek een wreed heerser: iedereen die een van de tien geboden overtrad kreeg de doodstraf, geld werd afgeschaft en alle boeken (behalve de Bijbel) werden verbrand. Het doperrijk van Jan van Leiden kwam in juni 1535 ten einde, toen Duitse troepen na verraad Münster innamen. Jan van Leiden werd gevangengenomen en een zestal maanden als circusbeer door het omliggende land gevoerd. Hierna werd hij op het schavot gemarteld en geëxecuteerd. Zijn lichaam werd in een ijzeren kooi opgehangen aan de toren van Lambertikerk in Münster. In deze kooi lag zijn lichaam ter afschrikking nog vijftig jaar te vergaan. Je ergens met een jantje-van-leiden van afmaken is een Nederlandse uitdrukking die verwijst naar deze Jan. De oudste verklaring voor dit gezegde was met een mooi praatje ergens onderuit weten te komen. Nu vind je op de Noordeinderbrug de Gijselaarsbank. De bank is gebouwd ter ere van Nicolaas Charles de Gijselaar, die tussen 1910 en 1927 burgemeester van Leiden was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) trachtte hij tekorten aan voedsel, kleding en brandstoffen te verminderen. Hij probeerde deze goederen eerlijk te verdelen. De onthulling van de bank vond plaats op 23 april 1920. Hij is gemaakt van baksteen en terracotta. De bank bevat aan de binnenkant van de verticaal uitstekende zijde twee symbolische figuren. De linker met de tekst Rouw 1914 en de rechter met opgeheven handen en de tekst Herleving 1919. de Gijselaarsbank

Galgewater Noordeinde Japanmuseum SieboldHuis Loop het Rapenburg aan de rechterkant op. Het Rapenburg wordt als één van de mooiste grachten van Leiden beschouwd. Er staan veel gebouwen van de Universiteit Leiden en studentenhuizen. Op Rapenburg 19 staat het Japanmuseum SieboldHuis. 5. Japanners en Nederlanders denken dat Von Siebold een Nederlander was maar in werkelijkheid was hij een Duitser. Jonkheer Philipp Franz Balthasar von Siebold (Würzburg, 17 februari 1796 München, 18 oktober 1866) was een van de eerste westerlingen die in Japan (westerse) medicijnen doceerde. Van 1823 tot 1829 was hij arts op Dejima, de Nederlandse handelsnederzetting bij Nagasaki. Hij werd bekend door zijn onderzoek naar de Japanse flora en fauna. Het Japanmuseum SieboldHuis laat hiervan alles zien. Von Siebold bewoonde dit pand aan het Rapenburg enige tijd. Loop terug naar de Noordeinderbrug, steek over en loop verder door aan de linkerkant (even nummers) van het Rapenburg. Op Rapenburg 28 zit het Rijksmuseum van Oudheden. 6. Het Rijksmuseum brengt de oudheid en de archeologie tot leven. Iedereen kan in het museum genieten van de oude beschavingen uit Egypte, de Klassieke Wereld, het oude Nabije Oosten en Nederland in de prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen. Ook hier vind je weer veel objecten gerelateerd aan beslissende momenten uit het leven van 3 Apothekersdijk 4 5 Breestraat Houtstraat Papengracht Rijksmuseum van Oudheden 7 6 Kloksteeg Universiteit Leiden Rapenb Vliet Kaizerstraat 8 Sterrewacht

Rapenburg Toegangspoort Hortus en universiteit 24 11 een mens. De geboorte, het volwassen en vruchtbaar worden, trouwen, kinderen krijgen, ziek zijn, sterven en rouwen. Van het beeld van de Godin Taweret (die het lichaam beschermt vooral bij zwangerschap en geboorte) tot en met sarcofagen is veel over leven en dood te zien in dit museum. Loop door naar de volgende brug. Steek die over en loop door aan de oneven kant van het Rapenburg. Op nummer 3 zit het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. Dit is het bestuurlijk hart van de universiteit. Hier worden de bullen uitgereikt en vinden de promoties plaats. Het beroemde zweetkamertje vind je rechts in het Academiegebouw. Het zweetkamertje is zo genoemd, omdat studenten vroeger in dit kamertje moesten wachten voor hun doctoraalexamen. Dit wachten zorgde er vaak voor dat de kandidaten zenuwachtig werden en daar het klamme zweet van kregen. Verder vind je hier ook de ingang van de Hortus Botanicus en de Sterrewacht. En sinds kort vind je hier ook het eerste muurgedicht in gebarentaal. 7. De Hortus Botanicus Leiden is de oudste botanische tuin van Nederland. Aangelegd in 1590 en uitgebreid in de eeuwen daarna is de Hortus hét groene hart van Leiden. Hier kweekte Carolus Clusius de eerste grote tulpencollecties van Europa en introduceerde Philipp Franz von Siebold ongeveer 700 tot dan toe onbekende planten uit Japan en China. Eén van de oorspronkelijke doelen was het inrichten van een kruidentuin voor het onderwijs aan studenten in de geneeskunde. Rijksmuseum van Oudheden Hortus Botanicus

Jan van Houtkade Lam Universiteit Leiden Steenschuur wsteeg Rapenburg Garenmarkt Doezastraat Vliet Kaizerstraat Sterrewacht Leiden 8. Als je de Hortus helemaal door loopt kom je bij de Sterrewacht. De Universiteit van Leiden is de oudste universiteit van Nederland, gesticht in 1575. Sterrenkunde heeft er een lange en rijke traditie. Al in 1633 kreeg de universiteit een sterrenwacht als onderdak voor het kwadrant van Snellius. Het maakt Sterrewacht Leiden het oudste nog bestaande universiteits-observatorium ter wereld. Onderin de Sterrewacht is een bezoekerscentrum. Er is een kleine expositie over de ruimte te zien. Vraag blijft: is er naast de aarde ook nog ergens anders leven in de ruimte? 8 Sterrewacht 9 Als je uit de Hortus loopt zie je recht voor je uit de Pieterskerk. Hier is het graf van een andere beroemde Leidse schilder, Jan Steen. Sla echter rechtsaf en loop het Rapenburg verder af, volg de bocht van de gracht en je loopt tegen het groen aan van het Van der Werfpark. Ga het park in. In het park staat het standbeeld van Pieter Adriaansz. van der Werf (1529-1604) gemaakt door Johan Philip Koelman. Het park ligt op de plek waar op 12 januari 1807 de Leidse buskruitramp plaatsvond. Een kruitschip ontplofte hier aan de Steenschuur tijdens de Franse bezetting en verwoestte een deel van de stad. Bij de ramp vielen 151 doden en ruim 2.000 gewonden. In de kade is een gedenksteen te vinden. Gedenksteen Kruitschip 9. Van der Werf is van geboorte Leienaar (14 juni 1529) en stierf ook in Leiden (4 januari 1604). Hij is beroemd geworden door zijn heldhaftige gedrag als burgemeester van Leiden tijdens het Beleg van Leiden door de Spanjaarden. Het beleg startte op 31 oktober 1573 en eindigde krap een jaar later op 3 oktober 1574. Tijdens het beleg stond Pieter van der Werf aan het Pieter van der Werf 10

Synagoge 13 hoofd van de hongerende burgerij. Zoals over iedere oorlog bestaan er veel pakkende verhalen. Zo brak er op 15 september 1574 een rel uit waarbij het stadsbestuur gevraagd werd om brood of overgave. Bij die gelegenheid zou Van der Werf de beroemde woorden gesproken hebben: Eten heb ik niet, maar ik weet dat ik eens moet sterven. Als gij dan door mijn dood geholpen zijt, slaat de handen aan dit lichaam, snijdt het in stukken en deel het uit zo ver als mogelijk is. Ik ben dan getroost. Eind september joegen de herfststormen het water over de landscheiding op. De Spanjaarden vluchtten weg en Leiden werd ontzet op 3 oktober 1574. Van der Werf bleef nog lang actief. Hij stierf uiteindelijk op 5 januari 1604 op 75-jarige leeftijd. Tot op de dag van vandaag wordt de bevrijding van Leiden jaarlijks gevierd met de 3 Oktoberfeesten. Er wordt hutspot en haring met wittebrood gegeten. Er zijn optochten en er is kermis. Loop het park uit en sla rechtsaf. Je komt op een groot plein, de Garenmarkt. Houd de linkerkant aan en je passeert op Levendaal 16 de synagoge van Leiden. Op deze plaats staat al vanaf 1723 een synagoge. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw zwaar beschadigd en leeggeroofd. Pas op 2 juni 1947 kon de synagoge na gedeeltelijk herstel weer in gebruik worden genomen door de meer dan gehalveerde joodse gemeenschap. Houd rechts aan en loop de Korevaarstraat door. Aan het eind is een drukke rotonde. Steek die aan de linkerkant over en je staat tegenover een monument ter herinnering van Leidens Ontzet. 10. Het monument Leidens Ontzet laat vier reliëfportretten zien van Willem van Oranje, Louis Boisot, Jan van der Does en Jan van Hout. Het monument markeerde de 350ste viering van Leidens Ontzet op 3 oktober 1924 en eerde Monument Leidens Ontzet

Houtkade Levendaal Plantsoen Hoge Woerd Garenmarkt de vier helden. Het werd onthuld door Koningin Wilhelmina. Het monument is gemaakt door Johan Altorf (1876-1955). Sla achter het monument linksaf en je loopt het Plantsoen in. Neem het grindpad het park in en loop langs de volière. Lammeschan Plantsoen 11. Het Plantsoen in Leiden kent een lange historie. Deze gaat terug tot in 1836 waarin tussen de Hogewoerd en de Koepoort het park werd aangelegd. Het park heeft inmiddels een monumentale status verworven en dat is maar goed ook, want veel van de bouwwerken die het park kende zijn inmiddels verdwenen. Een van de laatst overgebleven monumentale bouwwerken is de volière. Nu het park op de gemeentelijke monumentenlijst staan is het behoud hiervan gegarandeerd en zal het park de monumentale uitstraling in ieder geval gedeeltelijk behouden. Een aantal bomen in het Plantsoen wordt beschermd; ze staan op de internationale lijst van monumentale bomen. Het Plantsoen is onderdeel van een nieuw ontworpen park dat zich rondom de singel slingert. Dit moet het langste park van Nederland worden, een groenstrook rond de binnenstad. 10 11 15!"#$%%&$'()%$*(&+%',-.%/0123)$((&$#%$2%45/%25(&+$63&$#%$+%$273/%$"&672/%&8$ 9'0$#%$+(/$*"'/:$0'($+(&$'"&60(;8$<%$63&/$+%$1%0452"#="&)$+(&$*%%2$7>>(66%&$ &($&28$?@$AB%/$<77+0$W%%053"0C8$ D72/$#%$+%$273/%$&"%/$"&$+(&$'77>$#%$2%45/+7728$!'"#;$5%/$*(&+%'>(+$+772$5%/$ >(26$=7')%&$%&$)%&"%/$=(&$+%$0/(/")%$53"E%&$((&$#%$'"&6%25(&+8$<%$>(00%%2/$ De volière in het Plantsoen 12

Statige huizen 15 +%$;7&/%"&8$F'(6$&($+%$;7&/%"&$E"%$#%$((&$#%$'"&6%25(&+$/*%%$1%%'+%&8$!%"+%$ 1%%'+%&$5%11%&$%%&$2%'(/"%$G%/$5%/$'%=%&8 12. Het eerste beeld is van schrijver/kunstenaar Jan Wolkers (1925-2007). Wolkers werd geboren in Oegstgeest, dat grenst aan de noordkant van Leiden. Hij was onder andere dierenverzorger in een laboratorium van de Universiteit Leiden. In de Tweede Wereldoorlog nam hij les aan de Leidse schilderacademie Ars Aemula Naturae. Na de oorlog vertrok hij naar Parijs. Wolkers ontwikkelde zich tot een van Nederlandse grootste schrijvers (met romans als Turks Fruit, Terug naar Oegstgeest, Kort Amerikaans) en beeldhouwer (van o.a. het Auschwitz-monument in Amsterdam). In het Plantsoen staat zijn beeld Moeder en kind. Eind 2007 deelde Karina Wolkers mee dat zij de gemeente Leiden had weten te interesseren voor een museum of een plek waar Wolkers schilderijencollectie een plaats kan vinden. De voorkeur voor Leiden kwam voort uit het feit dat Wolkers daar naar de tekenacademie ging. En het was ook de eerste stad waar hij musea bezocht. Het museum gaat waarschijnlijk binnenkort gerealiseerd worden. Het tweede beeld is de Venus van Leiden. Dit houten beeld is hier in 2004 door het Kunst Uitschot Team (K.U.T.) neergezet als ludieke actie. Na veel getouwtrek besloot de toenmalige wethouder De Haan (CDA) dat het beeld mocht blijven staan. De Haan had vlak ervoor fikse subsidies toegekend, maar niet aan het K.U.T. De Haan wilde het K.U.T niet formaliseren, maar waardeerde de discussies die het collectief opriep met zijn controversiële kunstuitingen. Venus is de godin van de liefde en de schoonheid. De fontein Moeder en kind De Venus van Leiden

Utr Hog Burggravenlaan Zijlsingel Plantage 4 Onthulling logo Aan het eind van het wandelpad stuit je op de drukke Plantagelaan. Steek via het zebrapad over en je komt in een driehoekig parkje, de Plantage. Op nummer 4 opende op vrijdag 16 mei 2003 Hospice Issoria de deuren voor de eerste bewoners. 13. De initiatiefgroep Issoria startte in de vorige eeuw. Er was onvrede over de wijze waarop uitbehandelde patiënten in grote ziekenhuizen of de toenmalige bejaarden- en verpleeghuizen werden verpleegd. Veel liep volgens protocollen en de aandacht voor begeleiding en zorg was suboptimaal. De initiatiefgroep wilde meer persoonlijk aandacht en kleinschaligheid. Vooral in Engeland waren al hospices. Dat idee werd voor Leiden ontwikkeld door een groep actieve Leidenaren uit de zorg, de kerk en het bedrijfsleven. Na jaren van voorbereiding opende Hospice Issoria aan de Plantage 4 voor het eerst zijn deuren. De eerste bewoners konden komen. Alles moest in de praktijk worden ontwikkeld en ontdekt. Omdat Hospice Issoria één van de eerste hospices in Nederland was, had het ook de ambitie een kenniscentrum te zijn. Er werden cursussen, trainingen en symposia georganiseerd. Door de jaren heen werd het aanbod nog verder vergroot met de coordinatie van hospicezorg bij mensen thuis en recent met gespreksgroepen voor rouwverwerking. Het pand aan de Plantage begon in de loop der jaren te knellen. Na dik tien jaar verhuisde de hospice naar de Burggravenlaan. Tegenwoordig wordt de Plantage weer particulier bewoond. Je gaat nu de verhuisroute lopen naar de Burggravenlaan. Toen Hospice Issoria verhuisde liepen alle betrokkenen van de hospice (sponsors, donateurs, vrijwilligers en zelfs bewoners) deze route van het oude naar het nieuwe nest. 13 12 16 14

Burggravenlaan 11 Kookvrijwilliger 17 Loop rechts naar de stoplichten. Steek de singel over en loop langs de benzinepomp aan de Hoge Rijndijk. Sla daarna de tweede straat rechtsaf in, dit is de Cobetstraat. Sla linksaf de Kernstraat in. Op deze hoek staat op nr. 9 een groen houten huis Sunny Home. Hier woont de bekende schrijver Maarten Biesheuvel. Hij schreef o.a. In de bovenkooi en De wereld moet beter worden. Op de volgende hoek sla je rechts af, dit is de Burggravenlaan. Na ongeveer 200 meter staat op nr. 11 een grote villa, de nieuwe en huidige locatie van Hospice Issoria. 14. Hospice Issoria verhuisde op vrijdag 20 september 2013 naar deze stadsvilla. Dankzij een aantal sponsors, verenigd in de Stichting Burggravenlaan, kan de hospice dit pand huren. In het pand zijn zeven gastenkamers. Iedere kamer heeft zijn eigen sanitaire voorzieningen. Er is een gemeenschappelijke keuken en huiskamer. Achter het huis is een opslagruimte omgebouwd tot De Oase, een stilte- en ontmoetingsruimte voor de gasten, familie en vrijwilligers. De villa werd in 1924 buiten de stad neergezet door de familie Verheij Van Wijk, eigenaar van de wolfabriek Gebr. Van Wijk & Co (gevestigd aan de Hogewoerd). Het pand is na die bewoning ook nog gebruikt als kindercrèche en als kantoor van een assurantiebedrijf en de protestants-christelijke Schoolvereniging Leiden. Sla rechtsaf de Fruinlaan in. Je loopt nu door de Professorenwijk. Loop door tot je weer tegen de singel aanloopt. Sla linksaf. De straten langs de singel hebben steeds andere namen. Hier heet de straat de Zoeterwoudsesingel, de straat gaat immers zuidwaarts richting de gemeente Zoeterwoude. Ga de vierde straat links in, dit is de Cronesteinkade. Sta stil op de hoek van de Roodenburgstraat. Op de hoek staat een verzamelgebouw waarin o.a. Sunny Home Gastenkamer Issoria Hospice Issoria

Levendaal Plantsoen Langegracht Uiterstegracht Herengracht tegrach de Brijderstichting zit. Dit is het voormalig Joods Weeshuis. Nieuwe Rijn Woerd Centraal Israëlisch Wees- en Doorgangshuis Machseh Lajesoumim De koffer van beeldend kunstenaar Ram Katzir Nieuwe Rijn 15. Op 18 juni 1929, precies een jaar na de eerste steenlegging, werd het nieuwe onderkomen van het Joods Weeshuis (voluit het Centraal Israëlitisch Wees- en Doorgangshuis Machseh Lajesoumim ) op de hoek van de Cronesteinkade en de Roodenburgerstraat officieel geopend. Op zaterdagochtend van half acht tot half tien gingen de kinderen, zonder uitzondering, naar de synagoge aan het Levendaal. Daarna pas volgde het ontbijt. Ook in de middag en de avond volgde nog een bezoek aan de synagoge. Op de gevel hangt ter nagedachtenis een plaquette gemaakt door de Leidse kunstenaar Frans de Wit. De handen verwijzen naar het gedicht dat erboven staat: Weggaan van Rutger Kopland. Samen refereren ze aan de razzia die op 17 maart 1943 plaatsvond. Die dag werden alle Joden uit Leiden naar Westerbork gedeporteerd. Ook de kinderen van dit weeshuis. Later werd iedereen op transport gezet naar de vernietigingskampen in Nazi-Duitsland. Slechts een enkeling keerde terug. Verder staat voor de deur nog een koffer. Die is van de Nederland-Israëlische beeldend kunstenaar Ram Katzir. Ook die koffer herdenkt de deportatie van 271 Joden uit Leiden. Op zes locaties in de stad stelde hij zes verschillende stenen koffers op. Het gebruik van natuursteen roept associaties op met grafzerken. Koffers als grafstenen in de stad refereren impliciet aan het joodse gebruik om steentjes met briefjes op grafstenen te leggen. Zo transformeert Katzir met dit monument Leiden tot begraafplaats. 15 13 12 16

Wandelpad met grafstenen Groenesteeg 19 Grafsteen moeder van Vincent van Gogh Loop terug naar de singel. En ga linksaf. Steek rechtsaf #$%" &''(#$" )*+",*#" -.$$/#'$-#$//$+" 0$",*+0$/123$#-- brug over naar het Plantsoen. Blijf rechtdoor lopen door de Kraaierstraat. Steek het drukke Levendaal en daarna de Hogewoerd over. Blijf rechtdoor lopen en steek de groene brug over de Nieuwe Rijn over. Heb je tijd, sla dan rechtsaf voor een omweg naar één van de oudste begraafplaatsen van Leiden: de Groenesteeg. Dit kost ruim een half uur extra. Loop de Nieuwe Rijn (rechtsaf dus) af. Je passeert de woonzorglocatie Huis op de Waard. De weg maakt een haakse bocht naar links en heet dan de Kaarsenmakersstraat. Neem de eerste afslag rechtsaf, dit is de Groenesteeg. Recht voor je naast het roze poorthuis zie je de ingang van de begraafplaats. B%1$#%$)%%&$/"#+:$=%2=7')$+%$273/%$+(&$&($+%$1%0452"#="&)$=(&$+%$1%)2((;>'((/0$ H27%&%0/%%)$A&3GG%2$?IC8 16. Deze mooie historische begraafplaats Groenesteeg bestaat al sinds 1813. In 2013 vierde men het tweehonderdjarig bestaan. Hier liggen o.a. de moeder van Vincent van Gogh en Diederik van Leyden Gael, de redder van Leiden (weldoener, hij was burgemeester en vermogend, schonk de stad veel geld nadat die failliet dreigde te gaan). Op begraafplaatsen komen we allerlei symbolen tegen. Deze drukken een bepaald begrip uit dat samenhangt met leven en dood. Zo staan op de palen bij het toegangshek van de Groenesteeg een vlinder en een omgekeerde fakkel. Op de begraafplaats zelf treffen we ook afgebroken zuilen, een engel, palmtakken en (gevleugelde) zandlopers aan. De vlinder is het symbool voor transformatie. Van pop naar rups naar vlinder. De Stichting Hospice Issoria heeft niet voor niets een vlinder als symbool. Het staat voor de overgang van de fase van het leven naar de fase van de dood. Kraaierstraat Leidse sleutels in Kaarsenmakerstraat Engel op begraafplaats

Lange Herengracht Nieuwe R Kaasmarkt ijn Loop van de begraafplaats terug naar de groene brug aan de Nieuwe Rijn. Loop de Nieuwe Rijn af richting binnenstad. Op nummer 82 zie je het oude depot van de ZuidHollandse bierbrouwerij. Het gebouw heeft elementen van de Neorenaissance-stijl. Kenmerkend is de grote toegangspoort in de vorm van een boog die meer dan de helft van de gevel inneemt. Op de hardstenen sokkels van de Burcht van Leiden Uiterstegracht Middelstegracht Hooigracht Middelweg Lange Brug Steenschuur Nieuwsteeg Hoge Woer nburg Zuidhollandsche bierbrouwerij Kloosterpoort met gedicht op gele muur poortboog staat vermeld dat depothouder Regeur hier in 1894 zijn bierdepot met limonadefabriek liet bouwen. 9 18 17 Sla rechtsaf de Middelstegracht in. Na pakweg 200 meter zie je aan je linkerhand een gebouw met gele muur waarop weer zo n muurgedicht staat. Dit keer Loin du pigeonnier (Ver van de duiventil) van de Franse schrijver Guillaume Apollinaire (1880-1918). Links daarvan staat aan de Kloosterpoort 4 het moderne gebouw van Hospice Xenia. 17. Op 4 april 2014 opende Hospice Xenia de deuren. Het is de eerste hospice in Nederland die zich volledig richt op jongeren en jongvolwassenen in de leeftijdscategorie van 16 tot ongeveer 40 jaar. In Nederland zijn er kinderhospices voor kinderen in de leeftijd tot en met 16 jaar. Daarnaast zijn er de reguliere hospices voor volwassenen. Xenia vindt echter dat de omgeving en de benadering van patiënten met een levensbedreigende ziekte afgestemd moet zijn op een bredere leeftijdscategorie, rekening houdend met hun wensen en hulpvragen. Bij Xenia kunnen ook jongeren terecht voor een adempauze bij een zware, levensbedreigende ziekte. Hospice Xenia

Nieuwe Rijn met Koornbrug en stadhuis 21 Het gebouw is speciaal ontworpen voor Xenia door de architecten Piet van Veen en Erik van Tussenbroek. Xenia won in 2016 de Hedy d Anconaprijs voor excellente zorgarchitectuur. Loop de Kloosterpoort uit en steek over het zebrapad de drukke Hooigracht over. Loop de Hooglandsekerk Choorsteeg in. Je loopt tegen de Hooglandse Kerk aan. Sla linksaf. Na 50 meter sta je voor de ingang. De Hooglandse Kerk is een gotische kerk. Doordat het schip en de toren lager zijn dan het koor en het transept heeft de kerk een zeer karakteristiek silhouet. De Hooglandse Kerk is in gebruik bij de Protestantse Kerk in Nederland. Het karakteristieke uiterlijk kreeg vorm rond 1500. Loop verder rechtdoor en ga de Hartesteeg in. Je stuit weer op het water van de Nieuwe Rijn. Sla rechtsaf. Na 500 meter kom je bij de Koornbrug. Eeuwenlang werd er op de brug koren verhandeld. De eerste vermelding van een brug op deze locatie stamt uit de 15e eeuw. In 1642 werd deze brug vervangen door de huidige Koornbrug met drie bogen en chique natuurstenen fronten. Steek de Koornbrug over. Je staat voor het Stadhuis Leiden. 18. In het stadhuis van Leiden worden belangrijke momenten in het leven vastgelegd en gevierd. In 2016 werden er rond de 400 huwelijken voltrokken in het stadhuis. De gemeente Leiden registreert op het moment jaarlijks zo n 1200 nieuwe inwoners (waaronder baby s) en rond de 850 overledenen. Aan de Breestraat staat de oude renaissancegevel uit 1600, ontworpen door Lieven de Key, de stadssteenhouwer van Haarlem, en Lüder von Bentheim, die tegelijkertijd de renaissancefaçade van het stadhuis van Bremen bouwde. Aan de zijde van de Vismarkt ligt het vernieuwde stadhuis dat in 1932 werd ontworpen door architect Cornelis Jouke Blaauw, na een verwoestende Hooglandse kerk Breestraat

Ou egracht Kaasmarkt oigracht Middelweg Oude Vest Lange Mare Caeciliastraat Haarlemmerstraat Breestraat Apothekersdijk Stille Rijn brand op 12 februari 1929. In de vroege ochtend van 12 februari 1929 ontdekte een bewaker brand in het stadhuis. De brand was waarschijnlijk ontstaan uit de kolenkachels, die de medewerkers s nachts hadden laten branden om s morgens gewoon te kunnen werken. Op het moment van ontdekken was het reeds een uitslaande brand. De brandweer rukte op volle sterkte uit, maar zij kon het pand al niet meer redden. Brandweerlieden werden ook gehinderd door de kou (het vroor 15 tot 18 graden) en een deel van het bluswater bevroor zodra het de gevel raakte. Behalve de gevel ging het hele stadhuis verloren, inclusief de toren. Ook de archieven en het volksregister vielen aan de brand ten prooi. Na de brand werd de toren op een andere plek opnieuw opgetrokken in het stadhuiscomplex. De onderbouw in een eigentijdse stijl (uit 1935/41) terwijl de bovenbouw herinneringen oproept aan de oude toren van voor 1929. Burcht van Leiden Lange outstraat Papengracht De Waag 20 19 18 Kippenbrug Loop door langs het water. Je komt op de Aalmarkt met links De Waag. Blijf langs het water lopen. Aan je linkerhand passeer je de Aalmarktzaal, de kleine zaal van de Stadsgehoorzaal. De volgende brug steek je over, dit is de Kippenbrug. Loop rechtdoor de Vrouwensteeg in. Steek de drukste winkelstraat van Leiden, de Haarlemmerstraat, over. Je komt op de Vrouwenkerkkoorstraat en vrijwel direct daarna op een pleintje: het Vrouwenkerkhof. Midden op het pleintje staat een muur met een plaquette erop ter herinnering van de Pilgrim Fathers. 19. Een groep Engelsen had begin 17e eeuw gebroken met de Engelse Staatskerk en was gevlucht naar Amsterdam. Zij kregen op 12 februari 1609 schrifte- 17

Museum Boerhaave 23 lijke toestemming zich in Leiden te vestigen. Gedurende elf jaar woonden ze in Leiden, waar de predikant John Robinson hun leider was. Een groot aantal van hen besloot in 1620 om naar de Nieuwe Wereld te trekken; hun economische e situatie in Leiden was niet rooskleurig en bovendien vonden ze de Nederlandse e samenleving veel te libertijns. Ze waren bang dat hun gemeenschap zou worden vermengd met andere en zo zou verwateren. Minder dan de helft van de gemeenschap voer vanuit Delfshaven naar Southampton in het schip Speedwell, waar ze zich voegden bij een grotere groep separatisten. De twee groepen scheepten vervolgens samen in op de Mayflower en staken zo de Atlantische Oceaan over. De Mayflower vertrok op 16 september 1620, met 102 emigranten aan boord. Ze stichtten aan de Oostkust van Amerika een gemeenschap. Rond de Pilgrim Fathers is in de USA een hele cultus ontstaan. Zo is er onder andere de Mayflower Society en er worden historische plaatsen in ere gehouden. Ook de traditie van Thanksgiving Day zou teruggaan op een viering van de eerste oogst van de Pilgrim Fathers en zou geïnspireerd zijn op het 3 Oktoberfeest dat de Pilgrim Fathers jaarlijks hadden meegemaakt in Leiden. Op dit pleintje stond ooit de Vrouwekerk. Deze gotische kerk werd in de 14e eeuw gebouwd en heette voor de Reformatie Onze-Lieve-Vrouwekerk. Hier gingen in de 17e eeuw de Pilgrim Fathers en de eerste kolonisten van Manhattan ter kerke. De kerk werd in de 19e eeuw gesloopt. Links in de hoek van het pleintje kun je net de ingang zien van het Museum Boerhaave aan de Lange Sint Agnietenstraat 10. 20. Museum Boerhaave is de plek waar je kennis kunt maken met de intrigerende wereld van de wetenschap en de geneeskunde. Bekijk de verloskundige oefenpop, zie hoe het menselijk lichaam functioneert, hoe de chirurgie is Monument Pilgrim Fathers

Oud Lange Mare ontstaan etc. Kortom, alles wat te maken heeft met leven, geneeskunde en dood. Het museum is genoemd naar Herman Boerhaave, een Nederlandse arts, anatoom, botanicus, scheikundige en onderzoeker. nkunde Oude Singel Caeciliastraat Morsstraat Apothek Galgewater Museum Boerhaave Verloskundige oefenpop 2 1 22 21 Loop de Lange Sint Agnietenstraat uit. Op de hoek staat het Groot Sionshof. Loop schuin recht door de straat het Klooster in, die buigt naar rechts en heet daar de Lange Lijsbethsteeg. Op de hoek zie je een prachtig oud klooster. Op deze plek heeft sinds 1400 het St. Ursulaklooster gestaan. Het zou het oudste klooster van Leiden zijn geweest. In 1566 werd het klooster toegevoegd aan het St. Elisabeth Gasthuis. En dat is het nog steeds. Tot 2017 waren hier een paar kamers (in de nieuwbouw om de hoek) ingericht voor hospicezorg. In 2017 is deze hospicefunctie verhuisd naar Oegstgeest. Loop de Lange Lijsbethsteeg uit. Je stuit op het water van de Oude Singel. Steek de brug over en sla linksaf. Op de hoek staat Museum De Lakenhal. Het museum wordt grondig gerestaureerd en verbouwd; het wordt met de nieuwbouw twee keer zo groot. Het is gesloten tot het voorjaar 2019. 3 4 Klooster 20 19 21. Museum De Lakenhal is sinds 1874 het gemeentelijk kunstmuseum van Leiden. Het museum is gevestigd in de voormalige Leidse lakenhal uit 1640. De geschiedenis van de Leidse lakenindustrie wordt in dit museum belicht. Daarnaast bezit het museum werk van Rembrandt van Rijn en van de beroemde schilder en etser Lucas van Leyden. Ook hangt er werk van Leidse kunstenaars

Beestenmarkt met zicht op molen De Valk Monument Tweede Wereldoorlog 25 als Jan Lievens, Jan Steen, Quiringh van Brekelenkam, Gerrit Dou (de bekendste van de Leidse fijnschilders), Menso Kamerlingh Onnes, H.P. Bremmer en Theo van Doesburg, die in 1917 in Leiden De Stijl opgericht. Het museum bevat zowel oudere als eigentijdse kunst. Loop door en sla rechtsaf, dan kom je op de Beestenmarkt. Je ziet op een paar honderd meter afstand Molen De Valk staan. Loop daar naar toe. Er is hier net een grote ondergrondse parkeergarage aangelegd die als een slakkenhuis diep de grond in gaat. Het Stedelijk Molenmuseum De Valk is een prachtige authentieke stellingkorenmolen uit 1743 in Leiden. De Valk kent zeven verdiepingen die toegankelijk zijn voor het publiek. Het molenmuseum in Leiden is de enige overgebleven windmolen op de wallen van Leiden. Jaren terug had het Museum de Valk gezelschap van maar liefst negentien andere windmolens op de wallen van Leiden. Museum Molen De Valk is te bezoeken. 22. Bij Molen De Valk staat het oorlogsmonument van Leiden. Het gedenkt de Tweede Wereldoorlog. In juni 1956 werd de opdracht gegeven aan Pieter Starreveld uit Amersfoort. Hij maakte een in meditatie verzonken vrouwenfiguur die aarzelend een stap naar voren neemt. In de woorden van de beeldhouwer: Een terugblik, een stilstaan, een mediteren over de jaren 40-45 die achter ons liggen, maar ook over heden en toekomst. In het staan van het beeld moet ook een voortgaan zijn uitgedrukt. De rechterhand draagt een bloesemtak met daar doorheen een duif: symbool van liefde en vrede. Het is een bronzen beeld op een natuurstenen voetstuk. Op 4 mei 1957 vond de eerste herdenking bij het nieuwe monument plaats. Museum De Lakenhal Werk van Rembrandt van Rijn

Rijnsburgerweg Het LUMC heeft een eigen kunstcollectie Loop langs de Singel naar de brug. Je staat weer voor het Museum voor Volkenkunde. Sla rechtsaf en loop de Stationsweg weer door en je bent terug bij het NS station Leiden Centraal. Hier heb je drie opties:! Stoppen en naar huis gaan.! Nog een klein uitstapje lopen naar het gebied achter het station.! De bus nemen en je in tien minuten naar het Museum CORPUS laten rijden. Leids Universitair Medisch Centrum Naturalis De laatste twee uitbreidingen van deze stadswandelingen beschrijven we kort. 24 25 24 26 H 23 STARTPUNT Leiden Centraal Museum Volkenkunde 1 Uitbreiding naar achterzijde station Loop door de stationshal. Ga er aan de achterkant (Noordzijde) uit. Je loopt het Bioscience Park Leiden in. Dit gebied staat vol innovatieve instituten, laboratoria en bedrijven in de bio-medische sector. Links zie je het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) staan aan de Albinusdreef 2. Bioscience Park 23. In het LUMC worden kinderen geboren, worden patiënten genezen en sterven mensen. In 2016 werden iets meer dan 2500 baby s ter wereld geholpen. Zoals in ieder ziekenhuis sterven er ook patiënten in het LUMC, jaarlijks zijn dat er ongeveer 600. Tijdens het leven kan men door ziekte of ongeluk naar een ziekenhuis moeten om geholpen te worden. In 2016 waren er bijna 950.000 consulten en meer dan 12.500 operaties in het LUMC. Het LUMC is ook een opleidingsplaats van Gynaecologie tot en met Ouderengeneeskunde. Er zijn zo n 2500 studenten in opleiding. Bij het LUMC werken bijna 7500 mensen. Het LUMC is de grootste werkgever van Leiden.

Loop het LUMC gerust binnen. Het heeft een eigen kunstcollectie. Het bekendste kunstwerk daarin is sinds kort Homunculus Loxodontus van Margriet van Breevoort (1990). Het beeld was in de winter 2017 een grote hit in Rusland als voorbeeld van de oude Communistische wachtcultuur. Je kunt naast hem gaan zitten en er een leuke selfie van maken. Het Pesthuis Weer buiten sla je linksaf richting de parkeergarage. Ga bij het Hippocratespad linksaf. Je loopt tussen de gebouwen van het LUMC door. Als je het Onderzoeksgebouw (rechts) voorbij bent, zie je aan je rechterhand het Pesthuis en museum Naturalis. Naturalis wordt grondig verbouwd; er komt een heel nieuw gebouw bij. De heropening staat gepland voor 2019. 24. Het Pesthuis is in 1661 gebouwd, net buiten de historische binnenstad van Leiden. Het werd gebouwd als pesthuis om zieken uit de stad onder te brengen, maar heeft deze functie nooit gehad. Het Pesthuis heeft onder andere dienstgedaan als militair hospitaal, gevangenis en rijksopvoedingsgesticht voor jongens. Sinds 1941 heeft het Trix in het Naturalis een museale bestemming. Eerst als Koninklijk Nederlands Leger- en Naturalis Wapenmuseum Generaal Hoefer en daarna als ingang en onderdeel van Naturalis. Na de verbouwing van Naturalis komt het daar weer los van te staan en krijgt het een nieuwe bestemming. 27 25. Naturalis Biodiversity Center is een onderzoeksinstituut en natuurhistorisch museum. Het werd op 28 januari 2010 opgericht als Nederlands Centrum voor Biodiversiteit Naturalis door een fusie van het Zoölogisch Museum Amsterdam, het Nationaal Herbarium Nederland en Natuurhistorisch Museum Naturalis. Sinds de zomer van 2012 wordt de naam Naturalis Biodiversity Center gebruikt. De collectie van

Rijnsburgerweg Leids Universitair Medisch Centrum H Leiden Centraal Naturalis n Naturalis artist impression het museum telt meer dan 42 miljoen zoölogische, botanische en geologische objecten. Planten, stenen, fossielen en geprepareerde kleine insecten en ook het skelet van de grote Tyrannosaurus Rex (Trix). 24 25 24 23 STARTPUNT Loop dezelfde route terug naar het NS station Leiden Centraal. 26 1 Uitbreiding naar museum CORPUS Museum Volkenkunde Neem de bus naar museum CORPUS. Het is het handigst om de buslijnen 37 of 57 te nemen. Uitstappen bij de halte CORPUS. Het museum is gevestigd aan de Willem Einthovenstraat 1, Oegstgeest. 26. Bij CORPUS, Latijn voor lichaam, staat de attractie reis door de mens centraal. Hierbij word je op een laagdrempelige manier in 55 minuten door het menselijk lichaam geleid. Elke bezoeker krijgt bij de entree een audiotour die als gids dient tijdens de reis door de mens. De reis begint bij de knie, van hieruit kun je via diverse menselijke organen door het lichaam lopen, en kun je een kijkje nemen in de baarmoeder, de darmen, de longen, het hart, het hoofd, de mond, de neus en het oor en uiteindelijk de hersenen. CORPUS gaat over lijf en leden; het leven en de dood. Ga dezelfde route terug met de bus naar het NS station Leiden Centraal. CORPUS

Collectehuisje 29 Hoe kun je Hospice Issoria steunen? Ook al krijgen we subsidie van het ministerie van VWS, bijdragen van onze gasten en hun zorgverzekeraars desondanks heeft Hospice Issoria jaarlijks een exploitatietekort. Daarom zijn giften van mensen en bedrijven voor ons onmisbaar. De Stichting Vrienden van Issoria voert acties en zamelt geld in. Collectehuisje Je wordt jarig. Je gaat je 25-jarig huwelijk vieren. Je staat op het punt met pensioen te gaan. En je vrienden en kennissen vragen je wat ze je cadeau kunnen doen. Of je kinderen bellen elkaar radeloos op met de vraag weet jij nog wat dat we zouden kunnen geven?. Je weet het eigenlijk zelf ook niet meer. Want geef nou toe, je huis staat al helemaal vol. Moedeloos verzucht je: Ik heb alles al. Als je dit herkent, dan is het collectehuis van Issoria misschien iets voor je. Haal het collectehuisje op bij ons op kantoor aan de Burggravenlaan 11 en zet het neer op de cadeautafel bij je feest. En vraag jouw gasten het cadeaugeld erin te doen voor Issoria. Wij kunnen iedere euro gebruiken! Geven van een donatie 45/"6$"7--'%5*"88+9*/5("3"+*+:5$$/"-#$;+$+<"0*+"=;+"6$"$$+">$0%*(" overmaken naar de Stichting Vrienden van Issoria, Leiden op rekeningnummer IBAN NL75ABNA0892838426. Als je je adres vermeldt, kunnen we je voor deze donatie bedanken. Als je in één jaar meer schenkt aan goede doelen dan één procent van je (drempel)inkomen, dan heb je voor het bedrag boven die 1% recht op belastingaftrek. Op de website van de Belastingdienst zijn de precieze voorwaarden te vinden onder de ingang Hoeveel aftrek krijgt u?.!"#$%&$'()*$*(+",-.)$/"+$*-$0,%12,%+3$4)%-+*-+$/"+$500()%"$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ik wil het volgende bedrag: [ ] jaarlijks [ ] éénmalig doneren [ ]! 25 [ ]! 50 [ ]! 100 [ ]!. Let op: Als u 5 jaar lang een vast bedrag doneert aan de Stichting Vrienden van Issoria dan is sprake van een zgn. periodieke schenking. Zo n schenking levert ook belastingvoordeel op voor u als schenker. Wilt u daarvan profiteren, ga dan naar de ingang Geef een periodieke schenking op de website en vul de daarbij behorende schenkingsovereenkomst in. [ ] Ik machtig de Stichting Vrienden van Issoria éénmalig of tot wederopzegging dit bedrag van mijn bankrekening af te schrijven [ ] Ik maak het door mij toegezegde bedrag zelf over aan de Stichting Vrienden van Issoria, Leiden (IBAN NL75ABNA0892838426). Voorletters: Achternaam: [ ] man [ ] vrouw Straat en huisnummer:. Postcode:... Woonplaats:.. Telefoon: - E-mail: Rekeningnummer (IBAN):. Op naam van:.. Datum:... - - Handtekening:.. Ik ben op de volgende manier in contact gekomen met de Stichting Vrienden van Issoria: [ ] als familielid of bekende van een gast [ ] als medewerker [ ] anders... 6,..)$*%,$7()8.9%-)$%+3-/.9*$-+$(+*-),-&-+*$""+:$ Stichting Vrienden van Issoria p/a Burggravenlaan 11 2313 HM Leiden!!

Geven van een periodieke schenking 45/"6$"7--'%5*")''%"/*+($%$"#560"3"+*+:5$$/"-#$;+$+"0*+"=*+"0*#")5*"$$+"?(+@".$%5'05$=$" schenking aan de Stichting Vrienden van Issoria. Als je ten minste vijf jaar een vast bedrag per jaar schenkt en dit vastlegt in een schenkingsovereenkomst, dan is de gehele gift aftrekbaar voor de belasting. Dit komt omdat de stichting Vrienden van Issoria een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) is. Vroeger was hier een notaris bij nodig, tegenwoordig niet meer. Het invullen van een simpele schenkingsovereenkomst is voldoende. Deze schenkingsovereenkomst is te vinden op de website www.issoria.nl onder de ingang De Vrienden/Periodieke schenking. Je kunt dit formulier ook bij ons opvragen, dan zenden we die graag naar je toe.!"#$%&$"'"()*+",'$,-)%."#"",'%/)0( ( ( ( ( (( 12! 3"#'45#$,-(-$60( "#$%&'%(%)%#$%*+#,,-*./0%#)%&1**22222222222222222222233*!*-,#****!*4&567* 8%&)9,,&(*%%#*':;(*(%*$5%#*,,#*$%*<(:/0(:#'*8&:%#$%#*4,#*=..5&:,*4,#* "*2222*****2222222222222222222222222222222222222** +869*:#*0%(*>,,&?%$&,'*:#*/:>;%&.*%#*9%((%&.13* 72! 8%%90$:&(.5,(&"(-$60( @%*955A(:>$*4,#*$%*':;(*:.B*!**5#?%(,,9$%*(:>$*!* 4:>;*>,,&*!* 222222*>,,&*+-:#:-,,9*C*>,,&1* @%*%%&.(%*./0%#):#'*4:#$(*A9,,(.*5AB*22*D*2*D*2222* @%*':;(*75&$(*-:#.(%#.*4:>;*>,,&*6:('%)%%&$*%#*%:#$:'(*6:(%&9:>)*?:>B*!**0%(*54%&9:>$%#*4,#*$%*./0%#)%&*!**0%(*54%&9:>$%#*4,#*%%#*,#$%&*$,#*$%*./0%#)%&E*#,-%9:>)*?:>*0%(*54%&9:>$%#*4,#*2222222222222222222*+469*#,,-*:#1* ;2! <"-".",)()*+",'"#( F,,-B*2222222222222222* 855&#,-%#*+4596:(1B*222222222222222222* Meer informatie over uw belastingvoordeel, de voorwaarden en de schenkingsovereenkomst is te vinden op de website van de Belastingdienst onder de ingang Voorwaarden voor het aftrekken van periodieke giften. G<FH<5;:D#6--%&B*2222222222222222222* I%?55&(%$,(6-B*222*D*22*D*222*******************I%?55&(%A9,,(.B*22222222* <(&,,(*%#*06:.#6--%&B*2222222222222222* J5.(/5$%B*222**22******** K55#A9,,(.B*222222222222* L%9%;55##6--%&B*222*D*22222222222* MD-,:9D,$&%.B*2222222222222* N%%;(*6*%%#*A,&(#%&O*!*>,E*',*$55&*#,,&*4&,,'*P*!*',*$55&*#,,&*4&,,'*Q* =2! <"-".",)(95#0,"#(>544"",($,.?44",(54)("#()9#5'"($)(.5,("",(+?@"4$:'(%6( -"#"-$)0#""#&(95#0,"#)*+59A( F,,-B*2222222222222222* 855&#,-%#*+4596:(1B*222222222222222222* G<FH<5;:D#6--%&B*2222222222222222222* I%?55&(%$,(6-B*222*D*233*D*222****** * I%?55&(%A9,,(.B*222222222* Testamentair nalaten: geven via een erfstelling of een legaat In een testament kun je je persoonlijke wensen laten vastleggen, door aan te geven wat er met je bezittingen, geld en goederen, moet gebeuren na je overlijden. Door de Stichting Vrienden van Issoria op te nemen in je testament, kun je (een deel van) je bezit aan ons geven. En daarmee iets blijvends doen voor de gasten van Issoria. De Belastingdienst maakt deze manier van geven aantrekkelijk. Omdat onze stichting is aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) hoeven we over dit soort verkrijgingen geen erfbelasting te betalen. Adres (indien anders dan adres schenker):!"! #$%$&$'()*+,-.+,'%)/0,$'1$')&2')3((40,2) Naam begunstigde: Stichting Vrienden van Issoria, p/a Burggravenlaan 11 2313 HM LEIDEN Transactienummer (wordt door de Stichting Vrienden van Issoria ingevuld): RISN/fiscaal nummer: 806212160 5"! 6$+2278,9:$)! Doorlopende SEPA-machtiging: ik betaal per automatische incasso Ik machtig hierbij de Stichting Vrienden van Issoria om (bedrag in cijfers) ".! per maand! per kwartaal! per halfjaar! per jaar met ingang van Af te schrijven van rekeningnummer (IBAN): Door ondertekening van deze machtiging geeft u de Stichting Vrienden voor Issoria toestemming om incasso-opdrachten te sturen naar uw bank en bovengenoemd bedrag van uw rekening af te schrijven.! Ik maak het door mij toegezegde bedrag zelf jaarlijks over aan de Stichting Vrienden van Issoria, Leiden (IBAN NL75ABNA0892838426). ;"! <'1$0+$=$','%)'2>$'()1$)*+,-.+,'%)/0,$'1$')3((40,2) Naam: Plaats: Leiden Datum:...- - Handtekening namens de Stichting Vrienden van Issoria:?"! <'1$0+$=$','%)(-.$'=$0) Plaats: Datum:.-. - Handtekening schenker: Handtekening partner*:!! Alleen nodig indien er sprake is van een huwelijk of een geregistreerd partnerschap. @"! /$0:$'1,'%) Stuur dit formulier ingevuld en ondertekend in een gefrankeerde envelop naar: Vrienden van Issoria P/a Burggravenlaan 11 2313 HM LEIDEN (U krijgt van ons nadat wij het formulier hebben gecompleteerd en ondertekend het origineel terug voor uw administratie. Wij behouden een kopie).! ( * (! *!!! )! 2!

31 Wil je de Stichting Vrienden van Issoria in je testament laten opnemen, dan zijn daar twee mogelijkheden voor: Je kunt ervoor kiezen de Stichting Vrienden van Issoria tot (mede-) erfgenaam te benoemen. Je laat dan het geheel of een bepaald deel van je bezit na. Dit heet een erfstelling. Je kunt ook vastleggen dat de Stichting Vrienden van Issoria een bepaald vast bedrag zal ontvangen. Dit heet een legaat. Behalve een bedrag kun je met een legaat ook een goed (denk bijvoorbeeld aan een huis) aan ons nalaten. Je notaris kan ervoor zorgen dat de Stichting Vrienden van Issoria in je testament wordt opgenomen. Meer informatie en/of hulp bij schenken Voor meer informatie en/of hulp bij schenken, kunt u contact opnemen met het secretariaat van de Stichting Vrienden van Issoria, 071-5142275 of per mail vriendenvanissoria@gmail.com Extra fotoverantwoording: pag. 10: Mummies in Rijksmuseum voor Oudheden door Rob Overmeer pag. 16: Onthulling logo Issoria door Marjo Heemskerk pag.17: Kookvrijwilliger en gastenkamer door Lideke Van Gool, buitenfoto s Hospice Issoria door Esther van Vliet Fotografie pag. 25: Buitenzijde Museum De Lakenhal door Marc de Haan pag. 32: Esther van Vliet Fotografie

Vind je de stadswandeling leuk en wil je het werk van Hospice Issoria ondersteunen dan kun je een gift overmaken aan de Stichting Vrienden van Issoria. Het rekeningnummer van de Stichting Vrienden van Issoria is NL75ABNA0892838426. Vermeld je naam en adres, dan kunnen we je bedanken voor de gift. Idee, tekst en fotografie (tenzij anders vermeld): Maarten van Rooij - Vormgeving en druk: Okay Color, Alphen aan den Rijn - 1e druk november 2017