Verschenen in: DE KLEINE MEIJERIJ, jrg. 50 (1999), nummer l DE GESCHIEDENIS VAN DE FOTOGRAFIE IN UDENHOUT EN BERKEL-ENSCHOT door Joost van der Loo In dit artikel schenkt de schrijver aandacht aan de historie van de fotografie in de bovengenoemde plaatsen waarbij hij ook de kernen Biezenmortel en Heukelom betrekt. Ook de uitgifte van ansichtkaarten in de verschillende dorpen komt aan de orde. Opvallend is het grote aantal verkopers van ansichtkaarten in Berkel-Enschot en het grote aantal ansichtkaarten in Udenhout. De vroegste plaatselijke fotografen De eerste Udenhoutse fotograaf was de molenaar Tinus Bertens (1863-1944). Al ruim voor de eeuwwisseling had die de beschikking over een toestel en een donkere kamer. Hij maakte niet alleen portretfoto's, maar ook dorpsgezichten en vooral daarin ligt zijn grote verdienste voor Udenhout. De Udenhouters die een portret wilden maken konden ook in 's-hertogenbosch of Tilburg terecht zoals verderop te lezen valt. Tinus Bertens liet Udenhout een groot aantal unieke dorpsgezichten na. Vaak zijn dit ook de oudste Udenhoutse afbeeldingen. Hij was een amateur die vooral voor zijn plezier fotografeerde en niet alleen kiekjes van zijn eigen familieleden nam. Verschillende Udenhoutse families hebben aan hem hun oudste familiefoto's te danken. De eerste professionele, in Udenhout gevestigde, fotograaf was de postbode Egidius Adrianus Copal met de roepnaam Janus. Janus was in de periode 1907-1917 in Udenhout als vervanger-postbode aangesteld. Volgens zijn schoondochter had hij de fotografie aanvankelijk als liefhebberij, maar veel Udenhouters vroegen hem een portretje te maken zodat hij daar al snel brood in zag. Zijn inkomen als postbode bedroeg immers maar vier en een halve gulden per week en dat was geen vetpot. Janus richtte een fotostudiootje in en had volgens zeggen een behoorlijke klandizie. Naast mensen uit Udenhout fotografeerde hij ook Berkelse mensen. Zijn portretjes werden op een hard kartonnen visitekaartje geplakt met de naam 'Copal Udenhout' erop. Het aantal geportretteerden is onbekend. In mijn collectie heb ik slechts 25 portretten met de naam 'Copal Udenhout' weten te verzamelen. Opmerkelijk is dat er ansichtkaarten bestaan met opnamen uit Enschot en Berkel, naar het zich laat aanzien van voor 1907, met de naam 'Copal' er op. Of hier ook sprake is van Janus Copal is helaas niet bekend. De professionele fotografie-activiteiten werden na het vertrek van Janus Copal in 1917 overgenomen door de gebroeders Beekmans. Bart (1886-1963) en Jan Beekmans (1887-1961) waren de technische en ondernemende zonen van smid Willem ofwel Hermus Beekmans (1850-1937). Deze smid had zijn woonhuis en werkplaats gevestigd aan de Slimstraat te Udenhout waar hij behalve hoefsmid vooral gespecialiseerd was in het fijne smeedwerk, met name klompenmakersgereedschap en het smeden van rozen. Udenhout was in die tijd nog een behoorlijk aantal klompenmakers rijk. Zijn vakmanschap, maar vooral zijn creativiteit heeft hij duidelijk kunnen overdragen aan zijn zonen. Een kleinzoon van Beekmans, waar je de creativiteit en het kunstzinnige ook in terug ziet, is de latere kunstschilder Wim van de Plas. Bart en Jan fotografeerden voor derden en waren niet alleen in Udenhout, maar ook in Berkel actief. Ze maakten thuis foto's, maar ook ter plaatse bij bijvoorbeeld een familieaangelegenheid als een bruiloft. Dit laatste deed Janus Copal niet. Hij verliet zijn fotostudiootje zelden om elders een kiekje te maken. Jan Beekmans trouwde later met de Berkelse Sjo Hoppenbrouwers die familie en bekenden had in Berkel zodat de naamsbekendheid van Jan Beekmans daar groter werd. Veel Berkelnaren maakten de gang naar Udenhout voor een portretje. In een eerder in dit heemkundeblad verschenen artikel heb ik reeds geschreven dat er in die tijd veel contacten waren tussen de Berkelse bevolking en de Udenhoutse middenstand. Bart en Jan hadden geen harde visitekaartjes zoals hun voorganger Copal, maar veel foto's kregen aan de achterzijde een stempelafdruk met de naam Beekmans. Portretfoto's werden veelal afgeleverd op een visitekaartje met de naam 'visitportrait'. Bart Beekmans vertrok later naar Kaatsheuvel waar hij een eigen smederij begon. Jan Beekmans begon aan het kruispunt van Udenhout een electrozaak, maar had tal van nevenactiviteiten want de vooroorlogse jaren waren voor de middenstand geen vette jaren. Hij had naast zijn electrozaak zijn fotostudio, verkocht benzine, reed taxi en exploiteerde zelfs korte tijd een soort muziekdistributiesysteem waarop je een abonnement kon nemen. Mijn grootouders hadden een abonnement. Jan draaide dan grammofoonplaten en iedereen wist wanneer hij bezoek kreeg van een klant want dan hoorde je kort geen muziek. Jan of zijn vrouw hadden dan eventjes geen tijd de plaat om te draaien of te verwisselen voor een andere. Zijn fotostudio werd behoorlijk druk bezocht, vooral door Udenhouters en Berkelnaren, maar ook door Biezenmortelse mensen en klanten uit Loon op Zand en uit de buurtschap de Vijfhuizen onder Tilburg. Deze laatsten waren sterk betrokken op Udenhout en Berkel met name door familiebanden. De grootste opdracht kreeg Jan Beekmans waarschijnlijk van de Duitse bezettingsmacht toen die hem verplichtte om van alle Udenhouters een pasfoto te maken ten behoeve van de door de Duitsers in te voeren Ausweis.
Aangezien het huwelijk van het echtpaar Beekmans-Hoppenbrouwers kinderloos bleef adopteerden zij een neefje uit Tilburg namelijk Willy Hoppenbrouwers. Hij zette de electrozaak voort. Tot op de dag van vandaag bestaat die nog steeds. De fotografie werd afgestoten, maar later door een andere neef weer opgepakt namelijk door Pieter van de Plas. Hij was een zoon van het echtpaar Van de Plas- Beekmans en vestigde zich als full-time fotograaf aan de Groenstraat in Udenhout. De oudste portretten Veel bewoners van de hierboven genoemde plaatsen en gehuchten gingen echter al veel eerder naar beroepsfotografen in Tilburg en 's-hertogenbosch. In Tilburg waren dat onder andere de fotostudio's van A. Heron (Henri Berssenbrugge), Schmidlin, Van der Schoot, De Werd en Van Beurden. In Den Bosch ging men ondermeer naar Scheurs en Cortez. Je kunt stellen dat de oudste portretten al uit 1880 dateren terwijl het veelal pas na 1890 en 1900 gangbaar werd een fotoportret te laten maken. Een fotoportret was een dure aangelegenheid. De kosten waren ongeveer gelijk aan de gehele dagopbrengst van een arbeider. Rond de eeuwwisseling kwamen er ook fotografen naar de dorpen om foto's te maken, vooral klassenfoto's. Er zijn talloze oude klassenfoto's bewaard gebleven van de Joodse fotograaf Frank die gewoonlijk jaarlijks zijn intrek nam in het Udenhoutse hotel Sweens. Naar zijn komst werd uitgekeken want hij had vriendschap gesloten in Udenhout en moet een gezellig mens geweest zijn. Deze rondtrekkende fotograaf maakte natuurlijk van te voren een afspraak met de schoolleiding van de twee scholen in Udenhout. De ouders werden vervolgens door de onderwijzers weer op de hoogte gesteld van zijn komst en zo verschenen de kinderen in hun zondagse pak op school. De foto's die wij nu klassenfoto's noemen verdienen die naam eigenlijk niet. Het was vanuit financieel oogpunt zaak dat er zoveel mogelijk afdrukken van de verschillende foto's verkocht werden. De fotograaf had behoorlijk wat onkosten gemaakt, denk aan de treinreis naar Udenhout en zijn verblijf in Hotel Sweens. De ouders wilden best een afdruk afnemen, maar wanneer daar alleen maar één dochter of zoon op stond vonden ze dat zonde van het geld. De fotograaf maakte dus een foto van een klas met zoveel mogelijk broertjes of zusjes van de klasgenootjes. In principe bestaat de harde kern van zo'n foto uit klasgenootjes maar is aangevuld met broertjes en zusjes vaak bij elkaar gegroepeerd. Dit type foto's zie je bij veel Udenhoutse en Berkelse families terug, want in die tijd gingen er nog veel met name Berkelse meisjes naar de Udenhoutse katholieke St. Felixschool. Het lager onderwijs in Berkel was in die tijd nog openbaar onderwijs en het bijzonder onderwijs stond hoger aangeschreven. Deze oudste klassenfoto's, ruim voor de eeuwwisseling gemaakt, tonen ons goed het toen bestaande verschil tussen rijk en arm. Er staan kinderen op met zeer sjieke kleertjes met kanten kraagjes en koperen knoopjes, naast kinderen in verstelde kleding met klompen. Deze laatsten hadden zeer zeker geen schoenen, want de ouders zouden die ze absoluut aangedaan hebben vanwege de van te voren aangekondigde komst van een fotograaf naar de school. We mogen er wel vanuit gaan dat de kinderen op de foto de beste kleren droegen die ze hadden. De rondtrekkende fotograaf George Janssen De meeste gezinnen uit Udenhout, Biezenmortel, Berkel-Enschot en Heukelom hebben hun oudste echte gezins- of familiefoto aan bovenstaande fotograaf te danken. Deze kundige fotograaf leverde in de jaren twintig van deze eeuw zeer scherpe foto's af. Hij moest er echter veel voor doen. Dat zal ik hieronder proberen duidelijk te maken. Allereerst kwam Janssen een keer bij de gezinnen aan de deur om zijn komst te melden of om een speciale afspraak te maken. Dit laatste was een lastig karwei want de gezinnen wilden het liefst alle gezinsleden op de foto en vooral dat laatste was niet zo makkelijk te realiseren en te organiseren. De verschillende zonen of dochters waren immers in die tijd vaak nog ergens intern in betrekking. Ze hadden weinig vrije tijd, omdat de zaterdag nog een werkdag was en de reis naar huis was ook niet altijd snel afgelegd. Velen moesten immers nog te voet of hadden slechts de beschikking over een fiets en veel wegen en paden waren nog onverhard. Een plotselinge ziekte, een verlof wat niet doorging of een bewolkte dag, voor de fotograaf ongunstig wegens de slechte belichting, waren de spelbrekers waardoor een geplande foto niet doorging. De fotograaf was bovendien moeilijk te bereiken zodat hij nog voor niets langskwam en er vervolgens een nieuwe afspraak gemaakt moest worden. Tijdens het tweede bezoek werd de daadwerkelijke foto gemaakt. Alle gezinsleden bijeen, samen met de ouders die tussen hen in zaten, strak, doch niet zonder trots, vanwege hun in hun beste pak verzamelde kroost, kijkend naar de fotograaf. De derde keer kwam de fotograaf de eerste proefdruk brengen en vroeg hij beleefd, de klant was immers in die tijd nog koning, hoeveel exemplaren hij voor het desbetreffende gezin af moest drukken. Dat was een kostbare aangelegenheid, daar moest nog over geprakkizeerd worden, dus moest hij de volgende week nog maar eens komen vragen. De volgende week kwam George weer om de bestelling op te nemen. Meestal viel het mee want doorgaans kreeg elk gezinslid een afdruk en misschien ook nog een enkel ander familielid zoals een oom of tante. De laatste keer kwam hij de foto's brengen en stilletjes hoopte hij op een contante betaling want hij was er al
zo vaak geweest en bijna kind aan huis geworden. George kreeg zijn zeer verdiende geld en mocht zelfs terugkomen want opoe had de foto gezien en had ook graag nog een afdruk gewild! Andere fotografen In Enschot gingen veel mensen naar foto Mulder aan de Bosscheweg in Tilburg. Ook kwam er jaarlijks met St. Job wel een fotograaf in Enschot om kiekjes te schieten. In Heukelom en ook wel in Berkel gingen velen naar Oisterwijkse fotografen als Romanesco en Vlaminckx. In Biezenmortel en ook in Helvoirt was tijdens en na de Tweede Wereldoorlog de landbouwer-fotograaf Peer van de Ven, beter bekend als Peer Ven, actief. In Udenhout en ook wel in Berkel en Enschot hebben veel oudere families foto's die gemaakt zijn op straat, op weg naar de kerk, of na de mis op weg naar huis. In mindere mate werden er ook dergelijke fotootjes, want ze zijn meestel klein van formaat, tijdens de kermis gemaakt. De fotootjes dateren voor het grootste gedeelte uit de jaren dertig. Waarschijnlijk waren ze niet al te duur want er zijn er honderden van gekocht in een tijd die toch bekend stond als de crisistijd. Ansichtkaarten De oudste ansichtkaarten dateren zo uit de jaren rond de eeuwwisseling, maar vooral tijdens de mobilisatiejaren (1914-1918) verschenen er met name in Udenhout grote series. Kennelijk was er bij de ingekwartierde militairen een grote behoefte om het thuisfront niet alleen te informeren maar ook een dorpsbeeld te sturen. De teksten achterop deze verstuurde kaarten geven veel informatie omtrent de belevingswereld van deze soldaten. Niet zelden klagen ze over de modder in de straten of verlangen ze terug naar een geliefde. Tijdens het eerste mobilisatiejaar (1914) werden er veel foto's gemaakt. Meestal in de voortuin van het gastgezin waar de ingekwartierden hun intrek hadden genomen. De militairen en het gastgezin zitten samen op de foto achter een tafel waarop een glaasje alcohol te zien is. Deze foto's zijn van grote waarde want ze tonen ons veel woningen en boerderijen aan de voorkant, een zijde waarvan het toen niet zo gebruikelijk was om zo maar een foto te nemen. Wanneer nu een originele foto verstuurd werd, spreekt men in verzamelaarskringen van een zogenaamde 'fotokaart'. De door mij samengestelde lijsten van ansichtkaartverkopers gaan echter uit van de gedrukte ansichtkaarten en niet van de (vaak) eenmalig verstuurde fotokaarten. Onderstaand volgt een overzicht van de mij bekende voor- en naoorlogse verkooppunten van ansichtkaarten in Udenhout en Berkel-Enschot. Ansichtkaartverkooppunten in het vooroorlogse Udenhout 1. weduwe G. Berkelmans; 2. P.S. en later P.J. van Dam; 3. M. Mutsaers; 4. Huize St. Felix. (boekje); 5. Huize St. Vincentius; 6. Steenfabriek Udenhout; 7. Bos en Duin / G. Kruijssen; 8. M. de Bont-Vermeer (de Spar); 9. H. Boom; 10. J. Klis-Keuninkx; 11. A. Boom-van Rooij; 12. Gymnastiekclub D.O.S.; 13. Huize Assisië. (Biezenmortel); 14. Klooster Paters Capucijnen (Biezenmortel). Ansichtkaartverkooppunten in het naoorlogse Udenhout 1. Huize St. Felix; 2. Huize St. Vincentius; 3. Bos en Duin / G. Kruijssen; 4. M. de Bont-Vermeer later P. de Bont. (de Spar); 5. H. Boom; 6. J.F. Jongbloets / de Rode Leeuw; 7. Drogisterij Bertens-Vercammen; 8. Speelgoedhuis Jan Steen; 9. Café Boslust; 10. Brehm's warenhuis; 11. Quatre Bras; 12. Kasteel de Strijdhoef (zusters); 13. Kadoshop L. van Balkom;
14. De Rustende Jager; 15. Camping Duinhoeve; 16. Fotogalerie Angelique; 17. Huize Assisië (Biezenmortel); 18. Klooster Beukenhof (Biezenmortel); 19. Kampeerboerderij de Mertel (Biezenmortel); 20. Van Kempen (Biezenmortel). Naast deze verkooppunten die jarenlang ansichtkaarten verkochten verschenen er ook eenmalige uitgaven, vaak als reclamemateriaal of om een clubkas te spekken. Dit was onder andere het geval bij bejaardenhuis de Eikelaar, harmonie M.V.C, (getekende versie), dorpsgezicht Udenhout getekend door Wim v.d. Plas (75 jaar Rabobank Udenhout), chinees restaurant Azië, kaasboerderij Mathijssen, parochie St. Lambertus, het Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant (foto Martien Coppens), het fratershuis (kapel), nieuwjaarskaarten van de Gemeente Udenhout, tal van Udenhoutse particulieren en bedrijven bijvoorbeeld notaris Huengens met een ansichtkaart van zijn woonhuis aan de Groenstraat in Udenhout, parochie Biezenmortel en hotel Wilshof. Verder moet er nog vermeld worden dat er ansichtkaarten onder de naam Brabants Dorpsleven zijn uitgebracht met daarop foto's die in Udenhout of Biezenmortel gemaakt zijn. De bekendste zijn die van de klompenmakersfamilie Bertens-Nouwens destijds woonachtig aan de Kuil in Udenhout en die van de landbouwersfamilie Van der Loo-Van den Bosch destijds woonachtig op het Hooghout onder Biezenmortel. Bovendien zijn er ansichtkaarten gemaakt met daarop Udenhoutse tafereeltjes uitgegeven in Loon op Zand als onderdeel van een zogenaamde compositieansichtkaart, waarvan diverse versies bekend zijn. Ansichtkaartverkooppunten in het vooroorlogse Berkel-Enschot 1. weduwe J.H. Brenders later A.C. Brenders (Berkel); 2. St. Gerardusgesticht (Berkel); 3. Trappistinnenklooster (Berkel); 4. A. van Zon (Berkel); 5. Schilders (Enschot); 6. J. Schoonus (Enschot); 7. Trappistenklooster (Enschot). Ansichtkaartverkooppunten in her naoorlogse Berkel-Enschot 1. Brenders (Berkel); 2. Trappistinnenklooster (Berkel); 3. Kampeerboerderij "de Heikant" (Berkel); 4. St. Willibrordusschool (Berkel); 5. Rinus van der Loo (Berkel); 6. Trappistenklooster (Enschot); 7. P. van Loon-Vesters (Enschot); 8. M. P.P. Vesters (Enschot.); 9. F. de Bresscr (Enschot); 10. M. van der Meijs-van do Sande (Enschot); 11. A. van der Meijden (kunst handel op de hoek Torenpad/Kerkstraat) (Enschot); 12. Opleidingsinstituut voor kraamverzorgsters "de Lange Akker" (Enschot); 13. A.W. Leermakers, Restaurant "de Lekpot" (Enschot); 14. Hotel "de Druiventros" (Enschot); 15. Géjé Boekhandel (Berkel-Enschot); 16. Boekhandel Jespé (Berkel-Enschot); 17. Scouting Berkel-Enschot; 18. Kampeerboerderij "het Heukeloms hoefke". (Heukelom). Verder moet hier nog vermeld worden dat er een ansichtkaart uitgegeven is dooi' het Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant, namelijk van de Oude Toren te Enschot naar een foto van Martien Coppens. Ook werden er ansichtkaarten uitgebracht die tot de grote algemene serie van het Brabants Dorpsleven behoren maar in Berkel-Enschot. gemaakt zijn. Bovendien zijn er door verschillende zaken in Oistorwijk en Moergestel ansichtkaarten uitgebracht waaronder compositiekaarten waarop het Galgeven, het. Bakseven en de Rendiorhoeve staan afgebeeld terwijl deze op het grondgebied van de gemeente Berkel-Enschot liggen. Er zijn verder zeer veel kaarten uitgebracht met daarop het Trappistenklooster onder de destijds verkeerde gemeentenaam Tilburg. Als laatste is er in Udenhout een compositiekaart uitgebracht met daarop een klein boerderijtje gelegen onder Berkel. Het is de schrijver verder niet bekend of er al (compositie)kaarten in de gemeente Tilburg te koop zijn met daarop afbeeldingen van Udenhout of Berkel-Enschot. Hetzelfde geldt voor Biezenmortel en Heukelom
als onderdeel van respectievelijk de gemeenten Haaren en Oisterwijk. Relatief veel Udenhoutse foto's Wanneer je beseft dat er vroeger niet zo veel en zo snel een foto gemaakt werd, valt het grote aantal foto's van Udenhout op. De verzamelaars en historici van Udenhout zijn daar wel van op de hoogte en ook degenen die jaarlijks de Scouting-kalender kopen weten dat. De door Heemcentrum 't Schoor uitgebrachte boeken met de vele foto's illustreren nogmaals dit gegeven. Hoe komt het dat Udenhout over zoveel foto's de beschikking heeft. Daar zijn enkele redenen voor te geven. Allereerst waren er actieve plaatselijke fotografen als Bertens, Copal, Beekmans en Pieter van de Plas en in Biezenmortel Peer van de Ven. Op de tweede plaats het zeer groot aantal ingekwartierde militairen in de periode 1914-1918. Er werden niet alleen foto's gemaakt maar er werden ook veel ansichtkaarten uitgegeven waar grote behoefte aan ontstond. Naarmate de mobilisatie langer duurde ontstond er bij veel gemobiliseerden maar ook bij de Udenhoutse gastgezinnen de wens een aandenken te behouden in de vorm van een foto of ansichtkaart. Een belangrijke reden die we ook niet mogen vergeten is het feit dat de Udenhoutse bevolking een redelijk welvarende bevolking was en de kosten voor een foto konden makkelijk gedragen worden. Het speelde bovendien mee dat een boerengezin met mooie portretten of familiefoto's in huis al snel hierin gevolgd werd door de buurman want die kon natuurlijk niet achterblijven. Veel Udenhoutse gezinnen hadden wel een religieuze in de familie en deze kregen vaak foto's mee als herinnering. De verschillende kloosters en kloostergemeenschappen die Udenhout geteld heeft hebben er ook toe bijgedragen dat er vaak grote ansichtkaartenseries werden uitgegeven. De oprichting van Bos en Duin door Graard Kruijssen werd gevolgd door een stortvloed aan ansichtkaarten. De beweegreden van Graard om dit te doen was zijn streven om Bos en Duin landelijke bekendheid te geven en dit kon door het uitgeven van ansichtkaarten. Veel toeristen in de vorm van hotelgasten van Bos en Duin of dagjesmensen stuurden ansichtkaarten naar familie en bekenden. Ook bij de in de duinen oefende militairen was Bos en Duin een begrip. In 1901 kwamen de fraters van Tilburg naar Udenhout om het lager onderwijs voor jongens te verzorgen. Zij deden echter veel meer. Veel fraters hadden een fototoestel en legden activiteiten vast waarbij zij betrokken waren zoals bijvoorbeeld het jongenszangkoor "Gaudeamus". In de jaren twintig werden er door de fraters in de Groenstraat ook behoorlijk veel foto's gemaakt voor het tijdschrift "de Engelbewaarder". Gebruikte bronnen: Loo, J. van der, Gesprekkenarchief met (oud)udenhouters in de periode 1978-1993; Collectie bidprentjes gemeente Udenhout. Loo, J. van der. Raakpunten in de geschiedenis van Udenhout en Berkel-Enschot, in: De Kleine Meijerij 49 (1998) 24-31, Loo, R. van der. Overzichtslijst van ansichtkaartverkooppunten in de gemeente Berkel-Enschot. Foto's en afbeeldingen uit het Udenhoutarchief van Joost van der Loo en het Berkel-Enschotarchief van Rinus van der Loo.