Voorjaar 2008 24 e jaargang nummer 1

Voorjaar 2008 24 e jaargang nummer 1 Molen De Bovenrijge maalt en zaagt 1600 vogelnesten in polders bij Zuidlaardermeer Bijzondere planten keren terug Erik van Ommen en de kluten van Breebaart kwartaalblad van Het Groninger Landschap Het Groninger Landschap 1

Seizoen in beeld KINA In het voorjaar zet de bruine kikker eitjes af. Daarvoor zoekt hij net als andere kikkers en vissen ondiep water op. De ondiepe plassen warmen snel op en dat is gunstig voor een snelle ontwikkeling van de toekomstige jongen. Bovendien zijn deze ondiepe laagten vaak zeer voedselrijk. Zoals de Waddenzee de kraamkamer is voor het zoute milieu, zo zijn de ondergelopen oeverlanden dit voor het zoete leefklimaat. In het Zuidlaardermeergebied heeft Het Groninger Landschap deze kraamkamers weer hersteld. Paniek onder de eenden op de Dollard-kwelders! Er werden afgelopen winter maar liefst zeven slechtvalken waargenomen. Slechtvalken zijn rovers die hun prooi in de lucht op een spectaculaire manier slaan. Ze doen dat in een steile duikvlucht waarbij ze snelheden tot wel 250 kilometer per uur kunnen halen. De prooi is dan vaak in een keer dood. KINA In de omgeving van Noordlaren is de hoge, schelle gil van steenuilen gehoord. Dat duidt erop dat ze een territorium gemarkeerd hebben. Wie weet komen ze zelfs tot broeden. Dat zou mooi zijn, want de steenuil heeft het zwaar. De kleine uil houdt van kleinschalige akkers, met variatie in open gebied en halfhoge bomen en houtwallen. Die zijn er helaas steeds minder. KINA Het Leekstermeer kreeg deze winter voornaam bezoek van zeven kraanvogels. De statige vogels waren waarschijnlijk op doortrek naar hun overwinteringsgebied in Spanje of Noord-Afrika. In Nederland komt de kraanvogel nog maar zelden tot broeden. In Groningen vooralsnog niet. Maar de nieuwe natte zones bij het Leekstermeer en Zuidlaardermeer worden misschien binnenkort goed genoeg bevonden. KINA 2 Golden Raand voorjaar 2008

Actueel Foto: Omke Oudeman Kunstnest voor visarend Het Groninger Landschap heeft op 20 februari een kunstnest voor de visarend geplaatst langs de oevers van het Zuidlaardermeer. Het nest staat in het rietland van Leinwijk. Jaarlijks wordt het Zuidlaardermeergebied bezocht door meerdere visarenden. Het afgelopen jaar heeft een paartje de hele zomer rond het meer gezworven. Ook landelijk gezien neemt het aantal visarenden toe. Hoewel de voedselvoorziening op de meeste plaatsen goed voor elkaar is, broedt de visarend tot op heden nog niet in Nederland. Het ontbreekt aan goede nestgelegenheden. De visarend broedt bij voorkeur in hoge oude bomen met een open top, dichtbij visrijk water en op rustige locaties. In Duitsland zijn goede resultaten bereikt met kunstnesten die een goed alternatief zijn voor de hoge bomen. Max van den Berg nieuwe Beschermheer Max van den Berg, sinds 3 september 2007 Commissaris van de Koningin van de provincie Groningen, is de nieuwe Beschermheer van Het Groninger Landschap. Hij neemt deze Op de voorzijde: Molen Bovenrijge in Ten Boer Omke Oudeman functie over van zijn voorganger Hans Alders. Het Groninger Landschap is blij dat de Commissaris van de Koningin het Beschermheerschap wil vervullen en Het Groninger Landschap op deze wijze ondersteunt bij ons werk voor het behoud van landschap, natuur en cultuurhistorie in de provincie Groningen. Erik van Ommen in Golden Raand Schilder Erik van Ommen werkt aan een boek over de kluut. Een deel van zijn studies en schetsen is dit jaar al te zien in ieder nummer van de Golden Raand. Van Ommen en zijn vrouw Wilma Brinkhof, die de teksten voor het boek schrijft, volgden de kluut een jaar lang, van polder Breebaart, via de Franse kust tot aan de overwinteringbestemming in Portugal. In de Golden Raand laat hij werk zien dat hij maakte in polder Breebaart. De schilderijen, etsen en tekeningen die hij maakte voor het boek, exposeert Van Ommen van oktober tot januari in Buitenplaats De Reidehoeve in Termunten en in galerie De Groninger Kroon in Finsterwolde. Dan zal ook het boek, getiteld De kluten van Breebaart, verkrijgbaar zijn. Van Ommen maakte eerder boeken over onder andere de boerenzwaluw en de grauwe kiekendief. Het werk van Erik van Ommen vindt u op bladzijde 22 en 23. Nieuwe website Het Groninger Landschap heeft een nieuwe website. Centraal thema van de site is Beleef het Groninger Landschap. Op een overzichtskaart kunt u alle gebieden makkelijk aanklikken en bekijken. U krijgt dan van ieder gebied een eerste impressie met korte wetenswaardigheden. Wilt u meer weten, dan kunt u terecht bij de rubrieken flora, fauna en cultuurhistorie. Nieuw is het onderdeel Het Groninger Landschap in beeld waar iedereen zelfgemaakte foto s van landschap en natuur kan toevoegen. Ook nieuw is het onderdeel Waarnemingen. Onze nieuwe site is gekoppeld aan waarneming.nl waar natuurliefhebbers hun waarnemingen kunnen doorgeven. Wandel- en fietsroutes zijn te downloaden. Wie mee wil met een van de vele excursies kan kijken bij de rubriek Er op uit. www.groningerlandschap.nl. Het Groninger Landschap 3

Vorig zomer telden de Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder maar liefst 1600 nesten van 62 verschillende vogelsoorten. Daaronder zaten zeldzame broedgevallen van de roerdomp en de zwarte stern. Toch is de omvorming van de beide polders tot natte natuur nog geen twee jaar geleden voltooid. Het lijkt er op dat op een kwartier fietsen van de stad Groningen met veel inspanning een heel bijzonder natuurgebied is gerealiseerd, met ruimte voor natte natuur, recreatie en waterberging. In het gebied wordt de ene na de andere spectaculaire vogel gezien. Dankzij de regelmatige bezoeken van de visarend en de zeearend spreken sommigen al over de Mini-Oostvaardersplassen. roerdomp kina tekst Michel Krol, Rayonbeheerder Zuid van Het Groninger Landschap Westerbroekstermadepolder Een prachtige In vroeger tijden bepaalde de Hunze het uiterlijk van de terreinen aan beide zijden van de rivier. s Winters stonden de percelen onder water en in de late nazomer waren ze droog en konden ze gebruikt worden als hooiland, de zogenaamde madelanden. Aan het begin van de twintigste eeuw ontwikkelde de techniek zich steeds meer en kregen de Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder een andere waterhuishouding. De waterstand werd verlaagd voor een optimale agrarische opbrengst. Op de voormalige madelanden werd zelfs aan akkerbouw gedaan! De oorspronkelijke vogelpopulatie en de aanwezige vegetatie zijn door de jaren heen steeds een klein beetje veranderd. De natte natuur verdween en in plaats van water- en moerasvogels leefden er in de jaren 60 en 70 vooral weidevogels. Ook hun aantal evenals het aantal soorten nam in de jaren daarna af. Actie was dringend vereist. Gekozen werd voor een nieuwe inrichting van het natuurgebied. 4 Golden Raand voorjaar 2008 De roerdomp is een echte Hollandse moerasvogel. Het is voor het eerst dat een broedende roerdomp in de polders is waargenomen. Er zijn nog maar weinig roerdompen in Nederland. Vogelbescherming Nederland en natuurorganisaties zijn enkele jaren geleden een landelijk beschermingsproject gestart en de resultaten daarvan zijn gunstig. De moerasvogel is blij met de zachte winters van de laatste jaren. Ook daardoor nemen de aantallen weer een beetje toe. De roerdomp heeft tijdens de broedtijd een heel bijzondere manier om zijn aanwezigheid te laten gelden. Het pompend geluid als een misthoorn kan kilometers ver dragen.

en Kropswolderbuitenpolder moerasdelta bij de stad Natuurlijke dynamiek Natuurinrichting is ingewikkeld en simpel. Ingewikkeld is het om de juiste doelstelling te bepalen, de sturende factoren in kaart te brengen en het te voeren beheer te kiezen. Simpel wordt het als je kunt aansluiten bij de natuur. Wat wil de natuur eigenlijk? Voor deze beide polders geldt dat ze ooit onder invloed waren van de Hunze. Dit betekende, afhankelijk van het neerslagoverschot of tekort, veel of weinig water. Kortom, s winters nat, s zomers droog, waarbij de grillen van het klimaat bepaalden hoe droog of hoe nat het werd. Een deugdelijke waterbeheersing was immers niet voorhanden. De nieuwe natuurinrichting sluit aan bij dit principe. Er is veel grond afgegraven waardoor er variatie is in hoge en lage delen. Waterinlaten zorgen voor een hogere waterstand in de winter en een lagere in de zomer. Windmolens zorgen voor dynamiek. Zo is er binnen korte tijd een interessant gebied ontstaan waarin het overwegend nat is, maar waar de waterdieptes niet enorm zijn. Dat betekent veel slikkige randjes voor steltlopers, ruigtes voor moerasvogels als porseleinhoen en grazige stukken voor weidevogels. Een perfecte combinatie. Broedvogeltelling In 2007 heeft Buro de Kraanvogel uit Fochteloo een broedvogeltelling uitgevoerd. Het bureau bracht volgens de landelijke richtlijnen in kaart welke vogels de afgelopen zomer van het gebied gebruik hebben gemaakt. De resultaten zijn verbluffend. Hoewel (vrijwillig) medewerkers en geoorde fuut kina Een opvallende watervogel is de geoorde fuut die in de zomer goudgele oorpluimen draagt. Het verenkleed is zwart en roodbruin en de rode ogen steken daar fel bij af. Makkelijk herkenbaar dus. De vogel bouwt drijvende nesten. De jongen zitten vaak op de rug bij de moeder en blijven gewoon zitten als zij onder water duikt bij gevaar. Van de geoorde fuut werden maar liefst 38 broedparen geteld. Stichting Het Groninger Landschap 5

vogelaars regelmatig bijzondere waarnemingen deden en doen, was niet duidelijk hoeveel vogels er nu werkelijk leven. Buro De Kraanvogel telde maar liefst 1600 nesten van 62 verschillende soorten. Bijzonder was de geoorde fuut met in totaal 38 broedparen. In de Westerbroekstermadepolder waren deze prachtige vogels het gehele broedseizoen vanuit de Kiekhörn (vogelkijkhut) te bewonderen. Ook de kokmeeuw was met 490 broedparen goed vertegenwoordigd. Van de eenden waren krakeend, wintertaling, zomertaling, pijlstaart, bergeend, smient, slobeend, tafeleend, kuifeend en wilde eend aanwezig. Ook typische moerassoorten als porseleinhoen en waterral ontbraken niet. Een grote verrassing was het broedgeval van de roerdomp, de mysterieuze moerasbewoner met zijn unieke roep. Ook het broedgeval van de zwarte stern mag een succes genoemd worden, zeker gezien de landelijk negatieve trend voor deze vogel. Dat dit geheel nog werd omlijst met broedgevallen van weidevogels als watersnip, kievit en tureluur en rietvogels als de kleine karekiet en bosrietzanger, geeft aan hoe gevarieerd dit terrein is. Toekomst Toen de natuursuccessen in de polders breed bekend werden, kwam de vraag wat Het Groninger Landschap gaat doen om deze bijzondere pionierssituatie in stand te houden. Het antwoord is: helemaal niets. Goed, er zal begraasd worden om te voorkomen dat de polders in een groot moerasbos veranderen, maar in principe is het aan de natuur wat het wordt. De schommelingen in de waterstand zullen waarschijnlijk op lange termijn zorgen voor een mozaïek aan rietruigte, open grasland, open water, slikkige randjes en wilgenstruikjes. Dat is het nu ook al, maar de accenten komen anders te liggen. Nu bestaat het gebied uit veel open grasland en open water maar de vegetatie zal dichter en hoger worden. Dat betekent dat echte pioniers als de steltkluut en de kluut het gebied weer verlaten. Maar het aandeel De fietstunnel onder de Dr. Ebelsweg biedt toegang tot de polders. Foto: Omke Oudeman waterviolier kina Nog weinig zeldzame planten Zo goed als het gesteld is met de vogels, zo slecht is het (nog) gesteld met de vegetatie. Hoewel de hogere koppen wel wat schralere soorten laten zien, is in het algemeen het aandeel zeldzaamheden tot nul beperkt. Slechts plaatselijk zijn wat aanzetten tot een positieve ontwikkeling waar te nemen in de sloten en op het maaiveld, maar dit heeft nog wat meer tijd nodig. Gelet op het voormalige gebruik als agrarisch grasland is dit ook niet zo vreemd. Zeldzame planten zoals de afgebeelde waterviolier stellen nu eenmaal wat hogere eisen dan zeldzame vogels. moerasvogels zal toenemen. Misschien mogen we binnen niet al te lange tijd de grote zilverreiger wel als broedvogel noteren. Hij is vaak met meerdere exemplaren aanwezig, dus wie weet... Ook voor de doortrekkers zal het gevolgen hebben. Nu zijn in de juiste periode vaak bosruiters en kemphanen te zien. Misschien dat we over tien jaar wel met enige regelmaat de kwak als doortrekker mogen verwelkomen. Niets is zeker, maar leuk wordt het altijd. De natuur is er immers de baas! Zelf even kijken? Er loopt een fietspad door de beide polders. Tussen de Waterhuizerweg (en Dr. Ebelsweg) bij Waterhuizen en de Strandweg bij Meerwyck (Hoogezand) is het genieten geblazen. Halverwege dit fietspad is in de Westerbroekstermadepolder een kort uitstapje naar de vogelkijkhut aan te raden. Ook kunt u een rondwandeling dwars door de polder maken. Vanwege de broedende vogels en het grazende vee, mag de hond niet mee. Ook niet aangelijnd! Plan uw bezoek in de maanden mei, juni of september als u de meeste variatie wilt zien. 6 Golden Raand voorjaar 2008

voor Stad en Ommeland dollard Bezoekerscentrum Dallingeweersterweg 30 9947 TB Termunten t (0596) 60 18 80 Openingstijden: Iedere zaterdag en zondag van 12.00 tot 16.00 uur Bevers in Hunzedal Het Groninger Landschap en het Drents Landschap willen aankomend najaar bevers introduceren in natuurgebied het Hunzedal. Bevers leveren een belangrijke bijdrage aan het ontstaan van een natuurlijk beekdal. Ze houden de oeverzone open en geven deze een rijke structuur. Tal van waterplanten en dieren profiteren hiervan. Bevers kwamen tot aan de late middeleeuwen voor in het Hunzedal en horen hier dus van nature thuis. In de Golden Raand van komende zomer gaan we uitgebreid in op dit project. Voor buurtbewoners en geïnteresseerden organiseren wij op 15 april vanaf 20.00 uur een informatieavond in Paviljoen Meerwijck, Strandweg 4 in Kropswolde. Iedereen is welkom. Wilt u zich vooraf opgeven door te mailen naar aanmelden@drentslandschap.nl. Dat kan ook telefonisch: 0592-313552 (tijdens kantooruren). Golden Raand Voorjaar 2008 24 e jaargang nummer 1 Uitgave van Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren. t (050) 313 5901, f (050) 313 8979 kantoor@groningerlandschap.nl www.groningerlandschap.nl Postbanknummer: 860 000 Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van Het Groninger Landschap. Gedrukt op chloorvrij papier Eindredactie: Siep Huizinga Ontwerp: Klaas Huizenga bno Groene kandidaten gezocht voor waterschapsverkiezingen Eind november 2008 vinden de bestuursverkiezingen plaats voor alle 26 Nederlandse waterschappen. Voor Groningen zijn dat Hunze & Aa s en Noorderzijlvest. Ook voor Het Groninger Landschap zijn deze verkiezingen van belang. De waterschappen bepalen bijvoorbeeld de waterpeilen. Een aantal zetels wordt toegewezen aan belangenorganisaties zoals de Natuurbescherming. De andere zetels worden via democratische verkiezingen bepaald. Alle groeperingen en partijen kunnen daarvoor eigen lijsten indienen. Eén van de partijen die meedoet aan de verkiezingen is Water Natuurlijk, een onafhankelijke waterschapspartij. Water Natuurlijk staat voor schoon en natuurlijk ingericht water waaraan en waarop het goed en veilig wonen, werken en recreëren is. De partij komt op voor de belangen van natuur, recreatie en bewoners en wordt gesteund door ondermeer de Provinciale Milieufederaties, Vereniging Natuurmonumenten, de 12 Landschappen (waaronder Het Groninger Landschap) en Sportvisserij Nederland. Water Natuurlijk vraagt kandidaten die als groene waterschapbestuurder aan de verkiezingen willen meedoen. De partij zoekt gemotiveerde kandidaten met een 'groen hart', goede bestuurlijke capaciteiten en een brede kijk. U kunt zich tot 30 april aanmelden. Nadere informatie bij Geertjan Smits van de Milieufederatie Groningen. Bij hem kunt u ook een aanmeldingsformulier en kandidatenprofiel verkrijgen. Mail naar g.smits@mfgroningen.nl of bel naar 050-3130800. Het Groninger Landschap is één van de 12 landschappen en wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij Het Groninger Landschap 7

Zagen op het ritme van de wind tekst A... 8 Golden Raand voorjaar 2008

tekst Siep Huizinga foto s Omke Oudeman Het is windkracht 6 tot 7. Eigenlijk waait het net te hard om de molen te laten draaien. Maar molenaar Herman Wubbolts is bevlogen en halverwege het interview zegt hij ineens: Zal ik m even aanzetten? Hij springt op van z n stoel, klimt met soepele tred over smalle trapjes naar boven, naar de stelling. Hij zet de molen van de rem en langzaam zetten de wieken zich in beweging. De molensteen maalt, het zaagblad gaat op en neer: de Bovenrijge is aan het werk. Wie vanaf de stad Ten Boer binnenrijdt ziet aan het Damsterdiep twee molens staan. De grootste is de Widde Meulen die de kleinere Bovenrijge enigszins overschaduwt. Ten Boer is niet de plaats waar de Bovenrijge oorspronkelijk stond. De molen is gebouwd in Thesinge, vertelt Wubbolts, door landbouwer Van Dijk. Hij bouwde de molen naast zijn boerderij, aan het watertje de Bovenrijge. De molen was zijn hobby. Het verhaal gaat dat hij s morgens de werkopdrachten aan zijn boerenknechten gaf, om zelf de rest van de dag aan de molen te knutselen. Eén van zijn voorvaderen was molenbouwer en het bouwen van molens zat hem kennelijk in het bloed. Wubbolts geniet als de molen draait. Het is mooi werk. De natuur bepaalt wat je moet doen. Je moet voortdurend opletten, vooral in het najaar. Als de wind opsteekt, moet je er snel bij zijn, anders ben je je spul kwijt. Hij wijst naar de lucht. Het is noordwesterwind, dat noemen we een werkwind. Soms trekt de wind heel even aan en daardoor gaan de wieken plots sneller draaien. Om dat te voorkomen, kan ik de kleppen op de wieken stellen. Ze kunnen open en dicht, het zogenaamde zwichten. Dat bijstellen doe ik tijdens het draaien. Bij molens met zeilen op de wieken, moeten molenaars de molen eerst stil zetten. Hard werken dus. Ingestort Tot in de jaren 1950 was de molen volop in gebruik maar daarna raakte de Bovenrijge in verval. Zo ernstig zelfs dat de molen in 1976 instortte. De Vereniging Vrienden van de Groninger Molens ontfermde zich over de onderdelen die ze op verschillende plaatsen onderbracht. Na het bijeen sprokkelen van de benodigde gelden, kon de molen herbouwd worden, op een stuk grond in Ten Boer, niet eens zo heel ver van de plaats waar de molen ooit stond. Op 21 april 1989 werd de molen weer in gebruik genomen. Sinds enkele jaren is Herman Wubbolts de vrijwillig molenaar en sinds vorig jaar doet hij dat onder de vlag van Het Groninger Landschap, dat de molen in eigendom kreeg. Krimpend Met deze stevige wind zet Wubbolts de kap met de wieken krimpend. Niet vol in de wind, legt Wubbolts uit. Als de wind zoals nu even aantrekt, gaat de wind ruimen. Dat wil zeggen dat hij iets met de klok mee draait. Als ik de wieken juist een beetje tegen de wind in zet, dus tegen de klok in, voorkom ik dat de wieken ineens extra snelheid krijgen. De molen blijft daardoor gelijkmatig draaien en dat is voor het malen van koren heel belangrijk. Kom maar mee, ik leg het uit. Behendig klimt Wubbolts naar beneden en wijst naar de maalstenen. De onderste, de ligger, ligt stil. De loper maalt er overheen. Het graan valt via de schuddebak, die ook door de wind wordt aangedreven, op de onderste steen. Bij harde wind valt er wat meer graan dan bij rustige wind. De afstand tussen de stenen steekt heel nauw. Ligt er veel graan op, dan moeten ze wat dichter op elkaar, anders zorgen de vele korrels voor lagering en wordt er niet gemalen. Bij weinig graan, moet ze juist wat verder van elkaar, anders verbrandt m n meel. Het is dus zaak om de stenen zo gelijkmatig mogelijk te laten draaien. Dan krijg je het beste meel. Gouden Eeuw Dat molens koren malen is genoegzaam bekend. Maar hoeveel mensen weten dat een molen boomstammen kan zagen tot mooie rechte planken? De houtzaagmolens luidden het begin van de Gouden Eeuw in. Dankzij de molens konden boten voor de handelsvaart de fluiten veel sneller gebouwd worden. Het zagen ging immers een stuk vlotter dan met de hand. De zaagmolen mocht dan in de 17 e eeuw als een snelheidswonder worden gezien, Wubbolts benadrukt dat het zagen met de molen een kwestie van geduld is. Met de wind die er nu staat zaag ik 80 tot 90 centimeter per uur. Bij rustig weer is er soms te weinig kracht en lukt het niet eens om de zagen door het hout te trekken. Zagen is dan ook puur een liefhebberij. Laatst heb ik een boom gezaagd voor iemand die er een beeldhouwwerk van wilde maken. Onlangs heb ik een lariks gezaagd, voor tuinhout. Wubbolts wijst op het zaagraam waar drie zaagbladen in zitten. Ze gaan rustig op en neer met het ritme van de wind. De kracht van de wind tilt het zaagraam op en door het gewicht dat eraan Het Groninger Landschap 9

zit, valt de zaag weer naar beneden. De wind drijft tevens een groot tandwiel aan, het krabbelrad. Dit rad trekt tandje voor tandje de boomstam over de slee door de zaagbladen. De Bovenrijge is maar een kleine molen, vertelt Wubbolts. Van Dijk bouwde hem voor het zagen van wagenschotten. Er kunnen boomstammen gezaagd worden tot een doorsnee van 45 centimeter. Wubbolts heeft iets met hout. Hij volgde ooit een opleiding tot scheepstimmerman en stapte later over naar de mariniers waar hij het tot kapitein schopte. Hij zwierf de hele wereld over tot hij vierenhalf jaar geleden met pensioen ging en zich definitief in Nederland vestigde. Het molenaarsdiploma had hij al behaald in Veenendaal, waar hij tweede molenaar was op een korenmolen. Later beheerde hij in de provincie Utrecht een wipmolen. Na zijn pensionering keerde hij terug naar zijn Groninger roots en behalve molenaar van de Bovenrijge beheert Wubbolts ook nog de Adam in Delfzijl en de Windlust in Zandeweer. De hele zaterdag ben ik op de molens. s Morgens op de Bovenrijge en s middags op de Adam. Op donderdagmiddag ben ik vaak op de Windlust. Meer publiek Op de molen voelt Wubbolts zich de baas van zijn eigen koninkrijk. Dat gevoel heeft iedere molenaar, zegt hij. Je hebt allemaal je eigen molen en je wilt het doen zoals je het zelf wilt. Maar gasten zijn in z n koninkrijkje van harte welkom. Het eerste wat ik doe als ik op de molen ben, is de blauwe vlag uitsteken. Dat is het algemene teken van de Molenvereniging dat de molen open is en vrij voor bezichtiging. Van mij mag er wel wat meer publiek komen. In de Bovenrijge komt maar weinig bezoek. En dat is jammer. Ik laat graag zien hoe het allemaal werkt. Mensen vinden het meestal wel gezellig als de molen draait. Maar wat zich binnenin de molen afspeelt, is bij velen onbekend. Buitenlanders komen wel altijd kijken. Wubbolts pakt het gastenboek erbij. Fransen, Italianen, Spanjaarden hebben de molen reeds bezocht. Schoolklassen zijn ook van harte welkom. Wubbolts: Als ze van tevoren even melden waneer ze willen komen, dan doe ik de molen open. Ik ben met pensioen, ik heb alle tijd. De Bovenrijge staat aan de Boltweg 18a, 9791 AC Ten Boer. Iedere zaterdagochtend is de molen gratis te bezichtigen. Vrijwillig molenaar Herman Wubbolts verzorgt rondleidingen en geeft uitleg. Ook verzorgt hij excursies voor groepen en schoolklassen. Bel voor groepsexcursies met het kantoor van Het Groninger Landschap, telefoon (050) 3135901. 10 Golden Raand winter 2007

Reitdiepgebied Uitneembare fietsroute! Kronkelen tussen Stad en Garnwerd Oostum Het Reitdiep gezien vanaf Wierumerschouw Om vroeger per schip van Groningen naar Garnwerd te komen, was een heel karwei. De rivier slingerde dat het een lieve lust was, en eb en vloed waren tot in de stad Groningen merkbaar. Tijdenlang waren de schepen onderweg, tot groot ongerief van de schippers en de kooplieden. Zij waren blij met het nieuw gegraven Reitdiep. In 1385 werd het eerste deel gegraven tot Wierumerschouw, in 1629 het deel tot Schilligeham. De oude lussen, die de rivier door het landschap trok, zijn vanuit de lucht nog goed te herkennen. Landschapsfijnproevers kunnen in het Reitdiepgebied hun hart ophalen. De streek kent een rijk verleden, en wat nóg bijzonderder is: de geschiedenis valt nog steeds in het landschap af te lezen. Wegen, waterlopen, de oude structuren, ze zijn nog altijd gemakkelijk herkenbaar. Deze fietstocht van 25 kilometer voert door het gaaf bewaarde Groninger land. We beginnen de tocht aan de Wolddijk. Een paar pedaalslagen verder, en u verlaat de drukte van de Stad. tekst Addo van der Eijk foto s Omke Oudeman Het Groninger Landschap 11

Op pad Op de fiets langs grillige meanders en oude dijken Garnwerd 1. Koningslaagte Fietsend over de Wolddijk zien we aan onze linkerhand de Koningslaagte liggen. De streek ligt duidelijk in een laagte, waar de rivier vroeger door slingerde. Nog steeds wordt het landschap sterk bepaald door de voormalige rivier. In het gebied liggen fossiele meanders, die Het Groninger Landschap nieuw leven in gaat blazen. De grillige meanders komen weer onder water te staan. De Koningslaagte is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur en grote delen zijn tegenwoordig in bezit van Het Groninger Landschap. In een boerderij aan de Wolddijk komt een nieuwe buitenplaats (bezoekerscentrum). De naam Koningslaagte ontleent zijn naam aan een voormalig koningsgoed, in dit geval de koning van het Heilig Roomse Rijk, oftewel de Duitse keizer. Pontificaal in de laagte staat de poldermolen die dezelfde naam draagt als de streek. Deze molen pompt bij wateroverlast het water uit de polder in de Oude Aa. 2. Burchten Door de weilanden links van de provinciale weg kronkelde vroeger de rivier richting het noorden. Sinds mensenheugenis is de rivier bevaren. Probeert u zich voor te stellen, dat hier vroeger Vikingen voeren, en later Romeinen, Spaanse soldaten en middeleeuwse koopmannen. Aan de oevers van de rivier zagen de koopmannen tal van burchten liggen, zoals het Cortinghuis, Huis Selwerd en de Zernikeborg. Ook bij Harssens stond in de 13e eeuw een burcht. In het weiland verrees later nog een borgterrein, waar Het Groninger Landschap een boerderij in oude stijl laat herbouwen. Op het terrein stond ook een kerk, die in 1800 is afgebroken. De bakstenen voor het bouwen van de kerk, de borg en de andere gebouwen werden gebakken in steenovens, die nu nog in het landschap zijn terug te vinden. Het zijn de twee grote, groene bulten, die ten noorden van het borgterrein liggen. 3. Tropische schelp We fietsen over de oude oeverwal naar Adorp. Deze verbindingsweg moet al in Romeinse tijden de lange rij wierden die waren ontstaan op de oeverwal hebben verbonden. Eén van deze wierden, Adorp, lag aan de rivier. Een bewoner deed een paar jaar geleden een bijzondere ontdekking. Vlak achter zijn huis vond hij in de slootwal van het Selwerderdiep een tropische schelp. Wat bleek; die schelp was een cauri, een amulet dat de vruchtbaarheid van vrouwen zou bevorderen. Cauri s werden in de 6 e en 7 e eeuw uit Arabische landen verscheept naar het noorden van Europa. Wellicht liet iemand hier ooit de amulet per ongeluk uit zijn vingers glippen. Even na Adorp ziet u, links in de weilanden, de meander weer met een grote boog naderen. 4. Rommelige verkaveling Wat het Reitdiepgebied uniek maakt, is de oude perceelsafscheidingen en de meanders nog in het landschap zijn af te lezen. In ons aangeharkte land is dat bijzonder te noemen. De rommelige verkaveling is vooral vanuit de lucht goed zichtbaar. Uniek zijn ook de vele oude dijken. Voor Hekkum volgt het fietspad bijvoorbeeld de oude oostelijk Reitdiepdijk. 5. Oude Diepje Nergens tijdens de fietsroute krijgt u de meanders zo mooi te zien als hier. De kronkelbeek heet hier het Oude Diepje. De graslanden zijn zeer in trek bij grutto s, tureluurs, scholeksters en kieviten. Gaat het elders slecht met deze weidevogels, hier weten ze zich redelijk te handhaven. Plaatselijk nemen de aantallen zelfs weer toe. Ook de bloemen groeien hier in de lente volop. In het voorjaar bloeit eerst het speenkruid, vervolgens komen madelief, paardenbloem en pinksterbloem op. 12 Golden Raand voorjaar 2008

Garnwerd 6 6. Garnwerd Zoals net al bleek tijdens het fietsen langs de oude meanders, heeft Garnwerd niet altijd aan het Reitdiep gelegen. Het jaar 1629 staat in Garnwerds geheugen gegriefd. Dat jaar werd besloten om de slingerende rivier vanaf Westingerzijl recht te trekken. Aan dat besluit hebben we te danken dat café Hammingh aan de rivier ligt. Het café biedt een welverdiende rustpauze halverwege de fietstocht. Het nieuw gegraven Reitdiep splijtte het dorp destijds letterlijk in tweeën. De dorpskern lag aan de westzijde, terwijl aan de oostkant nog tal van boerderijen lagen. Met een pont van de familie Hammingh moesten de mensen van het buurtschap Klein Garnwerd voor boodschappen naar de dorpskern varen en weer terug. Pas in 1933 werd de huidige brug in gebruik genomen, tot grote vreugde van vooral de Klein Garnwerders. 5 7 4 Wierum Sauwerd N361 Adorp 3 2 1 Noorderhoogebrug Molen Koningslaagte Groningen 7. Gerestaureerde wierde Het kerkhof van Wierum ligt op een wierde en torent hoog boven het Groninger land uit. Wierden beschermden de bewoners tegen de zee. Ooit telde Groningen 650 wierden, nu nog maar de helft. Ook de wierde van Wierum werd in 1911 grotendeels afgegraven voor gebruik als compost. Het kerkhof bleef gespaard. Onlangs is de wierde door de provincie Groningen gerestaureerd, en opgevuld met tachtigduizend kubieke meter klei. Na Wierum kronkelt de weg verder over de eerste bedijking, die de monniken rond 1250 langs de rivier opwierpen. Deze dijken maakten de opgehoogde wierden overbodig. Links in het weiland stroomt het Selwerderdiepje. Volgens kenners kwamen vroeger even verderop de Drentse Aa en de Hunze samen. Gezamenlijk stroomden de rivieren verder naar het noorden. Het Groninger Landschap 13

Wetsingerzijl In een streek die herhaaldelijk te kampen had met overstromingen, waren afwateringssluizen van groot belang. De sluisdeuren lagen op plaatsen waar het binnenwater in het Reitdiep stroomde, zoals hier als sluitstuk van het Sauwerdermaar. De sluis voerde het overtollige water uit het bedijkte achterland af en hield bij vloed het wassende zeewater tegen, dat door het Reitdiep richting de stad Groningen stroomde. Zijl is in Noord-Nederland het woord voor sluis. Veel plaatsen ontlenen er hun naam aan, zoals Aduarderzijl en Schaphalsterzijl. Behalve naar de sluis is Wetsingerzijl genoemd naar het dorp Wetsinge. Zijlen waren belangrijke strategische locaties. Wie de zijlen in handen had, beheerste het Reitdiep, en daarmee de scheepvaart van en naar Groningen. Vooral verderop bij de Aduarderzijlen is flink gevochten. De zijlen bleven in functie tot 1877, toen de sluizen bij Zoutkamp het Reitdiep afsloten van de zee. Inmiddels is de Wetsingerzijl ernstig in verval geraakt. De wanden zijn rijkelijk begroeid met muurvarens. Foto: Omke 14 Oudeman Golden Raand voorjaar 2008

Steun Het Groninger Landschap De Lions snoeien Op zaterdag 9 februari heeft de Lionsclub Westerkwartier de handen uit de mouwen gestoken op het landgoed de Coendersborch. De Lions hielpen bij het verwijderen van berkenopslag op een aantal natte plekken die de laatste jaren dichtgegroeid zijn. Nu de bomen weggehaald zijn, krijgen plantensoorten van natte venige bodems zoals veenmos, veenpluis en eenarig wollegras een kans. Het Groninger Landschap dankt de Lionsclub hartelijk voor de inzet. De afgelopen maanden mocht Het Groninger Landschap meerdere giften van 100 euro of meer ontvangen. Alle gevers hartelijk dank! G. Hofman, Niezijl 100,- O. Veltman, Onderdendam 100,- K. Brunt, Haren 100,- Intraval, Groningen 100,- E.H. de Vries, Groningen 150,- 26 anonieme giften 4.063,- 12,5 miljoen voor natuur en landschap De Nationale Postcode Loterij steunt de 12 Landschappen met een bedrag van 12,5 miljoen. Dat is eind januari bekend gemaakt op het jaarlijks Goed Geld Gala. Daarmee krijgt de Nederlandse natuur een enorm impuls. Hank Bartelink was als kersverse directeur van DE LANDSCHAPPEN aanwezig en heeft vol verve de cheque van 12,5 miljoen euro in ontvangst genomen. Dit bedrag wordt evenredig over de 12 Landschappen verdeeld. Het Groninger Landschap ontvangt dus iets meer dan een miljoen. Het Goed Geld Gala is het jaarlijks moment waarop de Postcode Loterij de bijdrage uit de opbrengst van 2007 aan haar beneficiënten bekend maakt. Ruim 225 miljoen euro aan cheques werden aan de 56 goede-doelen-organisaties uitgereikt. Dit jaar was het samenwerkingsverband van de 12 Landschappen gastheer en vond het feest plaats op Landgoed Oostbroek van Het Utrechts Landschap. Sinds 1996 ontvingen de 12 Landschappen ruim 150 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij. Hiermee zijn vele projecten uitgevoerd waaronder in Groningen de inrichting van de Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder. Ook het project Laat het Reitdiep weer kronkelen krijgt steun van de Postcode Loterij. Ellen Damsma, managing director van de Nationale Postcode Loterij, reikt de cheque uit aan directeur Hank Bartelink van DE LANDSCHAPPEN. (foto: Roy Beusker) Het Groninger Landschap 15

Botanische juweeltjes tekst Addo van der Eijk Her en der beheert Het Groninger Landschap botanische juweeltjes. Ze ogen vaak als gewone weilanden. Menig wandelaar loopt er zo voorbij. Plantenkenners echter bloeien op bij het zien van zoveel bijzondere plantensoorten. De juweeltjes zijn klein, maar zeer waardevol. Het Groninger Landschap maait ze zelf, met uiterste zorg. spaanse ruiter kina 16 Golden Raand winter 2007

Michel Krol, rayonbeheerder Zuid van Het Groninger Landschap, bukt in de Oosterpolder en wijst naar een nietig blauwachtig gekleurd graspolletje. Kijk, zegt hij, dat is nu blauwe zegge, een zeldzame plantensoort die op een voedselarme en natte bodem groeit. Krol is dol op zeggensoorten. Ze helpen hem om het gebied te begrijpen. Elke zeggensoort vertelt zijn eigen verhaal. De ene houdt van voedselrijke grond, de andere van voedselarme. De ene houdt van nat, de andere van droog. Op dit veld groeien zo n vijftien soorten zeggen. Ze zijn allemaal groen en lijken op gras. Ken je de soorten en hun verhalen, dan kan je het terrein snel ontleden. Op het eerste gezicht lijkt het gehele grasland niet bijster bijzonder. Niets is minder waar. Voor onze voeten ontwikkelt zich een schraal grasland, dat in tegenstelling tot vroeger een zeldzaam goed is. Rond 1900 lagen hier uitgestrekte hooilanden, waar kleine keuterboeren in de nazomer met een zeis rietorchis kina maaiden. De bodem was arm en nat, vertelt Krol. Beide bodemeigenschappen zijn in Nederland na de oorlog rigoureus aangepakt. Mest verrijkte de bodem, ontwatering maakte de ondergrond droog en beheersbaar voor de landbouw. De wilde planten waren de dupe, vooral de kritische soorten. Vegetatiebeheer Om wilde planten weer een kans te geven, is een intensieve vorm van vegetatiebeheer vereist. Krol: Door af te plaggen hebben we hier in een deel van de Oosterpolder zes jaar geleden de bovenste humuslaag afgehaald. Sindsdien is het terrein met rust gelaten. We bemesten niet en laten het grasland in augustus maaien. Het maaisel voeren we af, vertelt Krol. Vegetatiebeheer draait volgens hem hoofdzakelijk om twee randvoorwaarden, namelijk een voedselarme bodem en een optimale waterhuishouding. Dat laatste is in delen van de Onner-, Oost- en Oosterpolder pas sinds kort mogelijk. Tot dusver hadden wij in deze polders het waterbeheer niet in eigen hand. We kregen perceel voor perceel in beheer, maar het waterbeheer bleef in dienst van de landbouw. Wij konden niet anders dan pappen en nathouden. Inmiddels hebben we her en der voldoende gronden in handen om zelf het waterpeil te bepalen. Bij voorkeur sluiten we aan bij een natuurlijk waterpeilverloop. Dat houdt in: s winters natte omstandigheden, waarbij het water soms op het maaiveld staat, en s zomers lagere waterstanden, waarbij de bovengrond lichtjes uitdroogt. Net als in een natuurlijk beekdal. Rupsmaaier Het maaien van deze natte graslanden is kostbaar en tijdrovend. Omdat de bodem nat is, gebeurt het maaien met rupsmaaiers en kleine trekkers. Gewone tractoren zouden wegzakken en de bodem vernielen. Alle graslanden op deze manier behandelen, is volgens Krol ondoenlijk. Het gaat om kleine postzegels waar we aan vegetatiebeheer doen, hoogstens een paar procent van de gronden in de Oost- en Oosterpolder. We kiezen alleen de gebieden die zeer kansrijk zijn. Deze uiterst waardevolle gronden beheren we zelf. De rest geven we uit aan pachters, aldus Krol. Het Groninger Landschap 17

Even later staan we bij t Hemrik, een klein natuurgebied bij Haren. Krol loopt over het drassige grasland en zegt: Dit zou veel natter moeten zijn. We staan hier in het oude beekdal van de Drentse Aa. Vroeger stond dit s winters permanent onder water. Sinds de jaren vijftig verdroogt het grasland langzaam en verandert de plantengroei. Eén klein stukje van wat in de verte aan een blauwgrasland doet denken, bleef overeind. Daarnaast ligt een andere botanische parel, namelijk een dotterbloemhooiland, al is ook deze gehavend. Krol geniet. Dit is zo bijzonder. Het is een soort mini-openluchtmuseum van een grotendeels verdwenen cultuurlandschap. Kwelwater Een ander bijzonder gebied is De Groeve, een terrein van drie hectare ten noorden van het Leekstermeer, dicht tegen de A7 aan. Het valt onder rayonbeheerder René Oosterhuis en hij legt uit waar het ligt: Kijk je vanuit de vogelkijkhut in de Lettelberterpetten, dan ligt het terrein achter de waterplas. Ook De Groeve oogt in eerste instantie niet bijzonder. Het terrein heeft alles mee. Het is nat, voedselarm en er borrelt een ander fenomeen uit de bodem, namelijk kwelwater. Dat is grondwater dat naar boven komt. Kwel is te herkennen aan de roestbruine kleur en de olieachtige film die op het water ligt. Waar Jonge visarenden kwelwater is, groeien door de speciale op nest KINA samenstelling van het water bijzondere planten, zoals grote boterbloem, draadzegge en waterdrieblad. De Groeve maakte de afgelopen jaren een stormachtige ontwikkeling door. Vijf jaar geleden was het nog een weiland waar schapen graasden. Het dichten van de dammen deed wonderen. Het kwelwater steeg en al snel staken dotterbloemen de kop op. Blijkbaar zaten de zaden nog in de bodem. Het is nu wachten op orchideeën. Oosterhuis hoopt dat ze er binnenkort groeien. Vloedmerk Naast water en bodem zijn ook de zaden in de bodem van cruciaal belang. Zonder zaden geen planten, ook al zijn de randvoorwaarden nog zo ideaal, legt Oosterhuis uit. Wachten op de wind, die de zaden aanvoert, kan decennialang duren. Als ze er al komen. Bij de Klutenplas, een natuurgebied vlak achter de waddendijk, hielp Het Groninger Landschap de natuur een handje. Daar is het vloedmerk van de kwelder, dat vol zit met zaden van kwelderplanten, uitgereden over de voormalige landbouwgronden. Het vloedmerk is het aanspoelsel dat na vloed blijft liggen op de hoogwaterlijn. Jan Bakker, professor aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), begeleidde het vernieuwende project. Verbazend goed, noemt hij de resultaten. Al snel na het uitrijden kwamen zoute planten als zeeaster, zeealsem en zeeweegbree op. Deze waren er anders niet gekomen. Net als in de Oosterpolder is bij de Klutenplas de bovenste bodemlaag afgeplagd. Bakker onderzocht vervolgens de bodem op zaden. Dat viel tegen. Zaden van zoutminnende soorten werden niet gevonden. De kans dat de zaden over de waddendijk zouden vliegen, en zich spontaan zouden vestigen, achtte Bakker klein. De Emmapolder, een natuurterrein verderop langs de waddendijk, laat zien wat er gebeurt als je wacht: niets, ook niet na tien jaar. Dankzij het vloedmerk bloeien de kwelderplanten welig in de Klutenplas. Bakker hoopt dat het zo blijft. Het Groninger Landschap wilde met het vloedmerk de verwachte distels vóór zijn. Dat is gedeeltelijk gelukt. We zijn benieuwd of de zoutminnende soorten ook in de toekomst de distels de baas blijven. Bottleneck Tien tot vijftien jaar geleden was het actief zaaien in natuurgebieden een taboe binnen de natuurbescherming. dotterbloem kina zeekraal kina 18 Golden Raand winter 2007

zeeaster kina Bakker: Zaaien stond gelijk aan floravervalsing. Inmiddels beseffen we dat we geen andere keuze hebben, willen we de oorspronkelijke planten terugkrijgen. De verbreiding van zaden blijkt dé bottleneck bij natuurontwikkeling. Dezelfde aanpak biedt kansen in andere natuurterreinen, vertelt Bakker. Ook in de Onner-, Oost- en Oosterpolder, waar Krol nieuwe botanische juweeltjes wil ontwikkelen. Weliswaar zitten daar nog veel zaden in de bodem, toch ontbreken vaak de kritische soorten, die in het verleden als eerste zijn gesneuveld. Met name de fraaie bloemen, zoals Spaanse ruiter, krijg je niet zomaar terug. Ook Krol beseft dat het strooien van hooi niet te voorkomen is om kritische soorten te laten herleven in de terreinen. Op plekken waar kansen liggen voor vegetatiebeheer, gaan we eerst de bodem nauwkeurig onderzoeken. Mochten de zaden van belangrijke soorten ontbreken, dan overwegen we zeker om maaisel uit nabijgelegen natuurgebieden uit te strooien. echte koekoeksbleom kina Het Groninger Landschap 19

Dick Soek is chef-kok van restaurant Schathoes bij de borg Verhildersum in Leens. Het restaurant heeft een Michelin-ster en Soek betrekt zijn grondstoffen het liefst van lokale en regionale leveranciers. In 2007 werd de chef-kok uitgeroepen tot Held van de Smaak. In voorjaar, zomer en warm najaar probeer ik een aantal keren per week te fietsen. Een rondje van 40 en soms van 75 kilometer en bijna altijd richting het Lauwersmeer. Vaak kom ik in Zoutkamp uit en rijd dan de dijk op aan de oostkant, om daar even stil te staan. Links de kronkel in het Reitdiep en rechts Zoutkamp. En soms een grote open boot met een oranje vlek en een stabijhondje op de punt die dan stopt bij de palingfuiken: de boot van palingvisser Gaelle Postma. Best wel mooi, dat eten uit de buurt. Foto: Omke Oudeman 20 Golden Raand voorjaar 2008

Breed draagvlak voor een hoger waterpeil Foto: Klaas Huizenga Postcode Loterij laat het Reitdiep weer kronkelen! Het Groninger Landschap is hard aan het werk om een deel van het Reitdiepgebied weer natter te maken ten gunste van weidevogels en herstel van het oude landschapsbeeld. Daarvoor zoekt Het Groninger Landschap de samenwerking met alle betrokken partijen. We willen een zo breed mogelijk draagvlak, aldus projectleider Herwin Prins. Voor de inrichting van het natuurgebied ligt de aandacht voorlopig op het deel ten zuidwesten van Adorp. Dat is het deel rond het Selwerdiepje, een restant van het oude Reitdiep dat nog door de weilanden meandert. In dit gebied willen we het waterpeil verhogen, licht Herwin Prins de waterplannen toe. Door opslibbing van dit terrein en door inklinking van de aangrenzende percelen ligt dit gebied hoger dan de rest. Daardoor is het wat droog, ook voor de omwonende boeren. Wil je het weer tot een gunstige leefomgeving voor grutto en tureluur maken, dat moet de waterstand fors omhoog. Er is uitgebreid overleg gevoerd met betrokken organisaties waaronder waterschap Noorderzijlvest, de provincie Groningen, gemeenten, bewoners, eigenaren en boeren. Een punt van aandacht van het waterschap is de waterbergingsfunctie die dit gebied heeft bij extreme wateroverlast. Gelukkig blijkt dat deze functie heel goed te combineren is met peilverhoging. Als we hier water vast houden, betekent dat de andere gebieden minder onder druk komen te staan. Het Groninger Landschap heeft de hoogteverschillen in het terrein laten onderzoek en heeft ook laten doorrekenen hoe hoog het water zal reiken bij extreem hoge waterstand. Prins: De meander die nu nog een slootje is, kan uitgroeien tot een waterstroom van vijftig tot zestig meter breed. Het wordt een prachtig landschap. Overlast voor omwonenden wordt voorkomen. De plannen van Het Groninger Landschap worden meegenomen in het inrichtingsplan Reitdiepdal waarvan de provincie Groningen de trekker is. Die inpassing in bestaande plannen vinden we belangrijk, zegt Prins, want dan worden de natuurplannen breed gedragen. Iedereen wil dat er een mooi natuurgebied ontstaat waarvan alle mensen kunnen genieten. Naar verwachting worden de plannen volgend jaar uitgevoerd. De Nationale Postcode Loterij ondersteunt het ambitieuze project Laat het Reitdiep weer kronkelen van Het Groninger Landschap. De loterij vindt dat het oudste cultuurlandschap van West-Europa behouden moet blijven en geeft met haar steun een krachtige impuls aan recreatie en natuurherstel in het Reitdiepgebied. De Postcode Loterij steunt Het Groninger Landschap met een bijdrage van ruim 2,5 miljoen euro. Het Groninger Landschap 21

De eerste voorjaarsdag in Zuidwestenwind, kracht 3. Wisselend bewolkt, ongeveer 12 graden. De hele dag heb ik tekenend doorgebracht in de vogelkijkhut van de polder Breebaart. Een betere plek ken ik hier niet want de hut is een ideale plek om te genieten van de vogels. Om me heen barst het van de eenden: pijlstaarten, smienten, slobeenden, wintertalingen. krakeenden en wilde eenden. De een nog mooier dan de ander. Aan de overkant van de slenk slaapt in de oever een prachtig uitgekleurd mannetje zomertaling, de eerste van dit jaar. 8 22 Golden Raand lente 2008

Erik van Ommen werkt aan een boek over de kluut. Om de sierlijke vogel goed te kunnen observeren was hij lange tijd in polder Breebaart. Zijn studies, eerste schetsen en tekeningen zijn dit jaar te zien in de Golden Raand. Breebaart Het Groninger Landschap 23

Vrienden van de Stichting Het Groninger Landschap uitgelicht Harm Post Het werk van Groningen Seaports bestaat grofweg uit vier onderdelen, zo steekt directeur Harm Post van wal. Ten eerste onderhouden we de infrastructuur in de havens. Daarbij moet je denken aan het baggeren van de havens, maar ook het onderhoud aan wegen en verlichting. Daarnaast verkopen we industriegrond. In de derde plaats ontwikkelen we een visie op het havenbedrijf van de toekomst. En last, maar zeker niet least, zorgen we voor veilige scheepvaart in ons gebied. Groningen Seaports bestaat sinds 1958. Toen waakte het bedrijf trouwens nog maar over een haven, die van Delfzijl. In 1973 is daar de Eemshaven bijgekomen. Groningen Seaports is nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling van deze tweede haven. In de haven vindt vooral goederenvervoer en overslag plaats. Post: Dat betekent trouwens niet dat de passagiersvaart niet belangrijk is. Jaarlijks vertrekken zo n 300.000 mensen vanuit de Eemshaven naar het Duitse Waddeneiland Borkum. Geen wonder dat de rederij begonnen is met de bouw van een grotere terminal. Groningen Seaports is sinds een aantal jaren Vriend van het Groninger Landschap. Dat is een heel bewuste keuze geweest, vervolgt Post zijn verhaal. Aan de ene kant zijn we Vriend omdat we vinden dat dit past binnen onze visie op maatschappelijk verantwoord ondernemen. Daarnaast maken we heel nadrukkelijk gebruik van de expertise van Het Groninger Landschap bij de ontwikkeling van het havengebied. Dit heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat we twee jaar geleden het Ecoports Certificaat hebben gekregen. We doen alles om dat certificaat te behouden. Daarom is voor ons de samenwerking met bijvoorbeeld Het Groninger Landschap erg belangrijk. De Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkens lichten we er eentje uit. Deze keer is dat Groningen Seaports in Delfzijl. ABN AMRO Private Banking Groningen Akzo Nobel Chemicals bv Algemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekering Artès bureau voor architectuur en interieur Boelens Jorritsma Groep De Cateraars Copijn Utrecht, Tuin- en Landschapsarchitecten B.V. CSM Suiker bv Suikerfabriek Vierverlaten Dow Benelux B.V. Groningen Seaports Hazewinkel Pers Heiploeg BV Holland Casino Groningen Kadaster Groningen Ten Kate Holding BV Kikkoman Foods Europe B.V. Koepon Holding B.V. Koninklijke Wagenborg Koop Holding BV KPMG Nationale Postcode Loterij Nederlandse Aardolie Maatschappij bv Nederlandse Bond van Garnalenkustvissers NNZ bv N.V. Nederlandse Gasunie Plas en Bossinade, Advocaten en Notarissen ProVision Rabobank Seatrade Groningen B.V. Smurfit Kappa Solid Board B.V. VSBfonds Waterbedrijf Groningen Yarden Uitvaartverzekeringen & verzorging Golden Raand voorjaar 2008