januari 2016 Vluchtelingen Standpunt van de Gezinsbond 1 Probleemsituatie Een record aantal mensen is op de vlucht voor oorlog, geweld en vervolging in hun thuisland. Volgens de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) waren er eind 2014 wereldwijd net geen 60 miljoen mensen op de vlucht, het grootste deel in eigen land of in een buurland. Belangrijke haarden van conflict zijn Syrië, Afghanistan, Irak, Somalië en Oekraïne. Ook in Europa stijgt het aantal vluchtelingen opnieuw sterk, vooral sinds de zomer van 2015. De weg naar Europa is gevaarlijk en maakt veel slachtoffers. De beelden van slachtoffers op de Middellandse zee laten niemand onberoerd. De stijging van het aantal asielzoekers 1 in Europa zet de opvangstructuren onder druk. Europa en België worstelen immers met dit stijgende aantal asielzoekers en er wordt gesproken van een vluchtelingencrisis. De Gezinsbond werkt elke dag ten behoeve van gezinnen. We stellen vast dat vele vluchtelingen gezinnen zijn of nog een gezin hebben in het land van herkomst of ergens onderweg naar Europa. In de opdrachtverklaring van de Gezinsbond zijn belangrijke waarden opgenomen waar onze werking op gebaseerd is: respect, gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid, solidariteit, verantwoordelijkheid en zorgzaamheid. De VN-mensenrechtenverdragen zijn richtinggevend voor onze organisatie en specifiek voor kinderen vormt het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind ons vertrekpunt. Wij hechten ook veel belang aan internationale solidariteit en samenwerking en zijn lid van de World Family Organisation. Onze solidariteit gaat daarom uit naar de vluchtelingengezinnen en de niet-begeleide minderjarigen die hier asiel aanvragen. Wanneer kandidaat asielzoekers erkend worden als vluchteling moeten zij maximale kansen en stimulansen krijgen om zich te integreren in onze samenleving. 1 Asielzoekers zijn mensen die asiel aanvragen omwille van oorlog, geweld of vervolging. Asielzoekers die voldoen aan de voorwaarden van de Conventie van Genève (28 juli 1951) worden erkend als vluchteling. Ze krijgen een speciale verblijfskaart als vluchteling en kunnen niet teruggestuurd worden naar hun thuisland. Mensen die vluchten omwille van oorlog, maar niet individueel vervolgd worden, vallen meestal niet binnen de voorwaarden van de Conventie van Genève. Zij kunnen wel de subsidiaire beschermingsstatus krijgen en worden dan vaak oorlogsvluchtelingen genoemd. (info te vinden op: www.vluchtelingenwerk.be) 1
De waarden van solidariteit en mensenrechten komen tot uiting in het meest recente beleidsproject uit 2014 van de Gezinsbond. Dit heeft als centrale thema "gezinbegrepen" omdat we streven naar een samenleving waar alle gezinnen inbegrepen zijn. Als gezinsbeweging willen we aandacht hebben voor alle gezinnen. We zijn vertrokken van de vraag: "als gezinsbeleid een paraplu is, wie staat dan in de regen?". Vluchtelingengezinnen zijn zeker in dat geval. Ze bevinden zich immers in een bijzonder precaire situatie en staan soms letterlijk in de regen door een gebrek aan opvang. Ook figuurlijk zetten we vluchtelingen en asielzoekers in de regen door hen met argwaan en vooroordelen te benaderen. De terreuraanslagen in Parijs, en de terreurdreiging in Brussel zetten de solidariteit met asielzoekers nog meer onder druk omdat zowel de terreur als een groot deel van de vluchtelingen uit dezelfde regio komen. Maar het is niet van de regen in de drop. We zien ook heel wat solidariteit van vele Vlamingen. Denk maar aan het groot aantal gezinnen dat zich kandidaat heeft gesteld om pleeggezin te zijn voor een niet-begeleide minderjarige vluchteling, en de vele solidariteitsacties die door burgers en verenigingen werden opgezet om de mensen die ons land bereikten te voorzien van elementaire zaken zoals dekens, schoeisel, kleren en voedsel. Deze solidariteit volstaat echter niet om de mensen die zich op de gastvrijheid van ons land beroepen op een behoorlijke manier te onthalen. Naast de inspanningen die de overheid levert aan dit onthaal, wil de Gezinsbond met dit standpunt een aantal accenten leggen, die vanuit zijn visie onontbeerlijk zijn in een humaan asielbeleid. 2 De gezinsbril: aandacht voor de noden van gezinnen en kinderen Voor het bepalen van zijn standpunten zet de Gezinsbond telkens een gezinsbril op. We stellen ons in dit licht de vraag of er binnen de vluchtelingenproblematiek wel voldoende aandacht is voor de gezinscontext en voor de kinderen in het bijzonder. Soms zijn deze kinderen samen met hun ouders op de vlucht, maar er zijn ook kinderen die er helemaal alleen voor staan. Gezinnen en kinderen hebben specifieke noden die deels verschillen van de noden van volwassen alleenstaande asielzoekers zonder kinderen. Opvang organiseren voor gezinnen betekent bijvoorbeeld iets anders dan opvang organiseren voor alleenstaanden. Het is belangrijk dat er voldoende aandacht gaat naar deze specifieke noden van gezinnen. 3 Kinderrechten en mensenrechten naleven Naast aandacht voor de specifieke noden van vluchtelingengezinnen en vluchtelingenkinderen, is het garanderen van kinderrechten en mensenrechten het tweede centrale uitgangspunt van de Gezinsbond. Deze rechten moeten zowel tijdens als na afloop van de asielprocedure gegarandeerd worden, en ook bij de toekenning of afwijzing van de vluchtelingenstatus. We vinden inspiratie voor deze rechtenbenadering bij het Kinderrechtencommissariaat. Dat publiceerde in 2013 een lijvig rapport over de rechten van kinderen in de vluchtelingenprocedure in België. In augustus 2015 publiceerde datzelfde Kinderrechtencommissa- 2
riaat een Engelstalige evaluatie van de aanbevelingen die ze in 2013 deden. 2 In september 2015 formuleerde het Kinderrechtencommissariaat een advies aan het Vlaams Parlement met als titel: "Kinderen op de vlucht: van crisis naar nieuwe toekomst". Ook publiceerde het Kinderrechtencommissariaat een knelpuntennota over het onderwijs aan kinderen met een precair verblijfsstatuut 3. Het gevolg van de rechtenbenadering die we hanteren, is dat de integratie in de samenleving van bij de aankomst in ons land nagestreefd moet worden. Dat is bovendien een investering in de toekomst: wanneer we er in slagen om vluchtelingen te laten participeren aan alle domeinen van de samenleving kan de aanwezigheid van vluchtelingen een positief effect hebben op onze samenleving. 4 Standpunt van de Gezinsbond De Gezinsbond heeft tot nu toe geen expliciet standpunt over asielzoekers en vluchtelingen. Onze memoranda voor de verkiezingen van 2014 bevatten bijvoorbeeld geen voorstellen over dit thema. Wel zijn er heel wat aanknopingspunten in de huidige standpunten die wij kunnen toepassen op vluchtelingen en asielzoekers. Zij hebben immers in de eerste plaats dezelfde rechten als de andere inwoners van dit land. Zo spraken we ons recent uit voor het behoud van de kinderbijslag voor erkende asielzoekers en dit naar aanleiding van een voorstel om het recht op kinderbijslag slechts geleidelijk toe te passen. Kinderbijslag is voor ons immers een recht van het kind en een bijdrage in de kosten van kinderen. Het beperken van de kinderbijslag leidt in de eerste plaats tot een verarming van vluchtelingengezinnen en de beperking van de mogelijkheden tot integratie van de kinderen in de Vlaamse samenleving. Een ander voorbeeld is ons pleidooi voor meer aandacht voor de noden en de stem van kinderen in de asielprocedure. Dit sluit aan bij ons algemene pleidooi voor het verlenen van een stem aan kinderen in juridische procedures zoals bijvoorbeeld een echtscheiding, aangepast aan hun leeftijd. De opvang en integratie van vluchtelingen in onze samenleving wijst ons ten slotte op bestaande tekorten in het huidige Vlaamse en federale sociale beleid. Op het vlak van huisvesting bijvoorbeeld is er reeds een tekort aan sociale huurwoningen en betaalbare en kwalitatieve huurwoningen op de private markt. De aanwezigheid van vluchtelingen zal dat versterken. Een versterking van het sociale beleid en de vele voorstellen die de Gezinsbond op dat vlak heeft, komen zowel vluchtelingen als niet-vluchtelingen ten goede. Het gaat dan bijvoorbeeld over de beheersing van schoolkosten, het optrekken van uitkeringen boven de armoederisicodrempel, de terugbetaling van psychologische hulpverlening, de kostenloosheid van basisgezondheidszorg voor kinderen Naast dit pleidooi voor een versterking van het sociaal beleid, sommen we hieronder een aantal specifieke aandachtspunten voor vluchtelingen op vanuit twee invalshoeken, enerzijds de noden van vluchtelingengezinnen en vluchtelingenkinderen en anderzijds het kin- 2 Deze Engelstalige evaluatie werd gemaakt naar aanleiding van het bezoek aan België in september 2015 van de heer Nils Muižnieks, Commissaris voor de Mensenrechten bij de Raad van Europa. 3 Hieronder wordt verstaan: kinderen van wie de asielprocedure nog loopt, kinderen met een tijdelijke verblijfsvergunning, kinderen die niet (meer) wettig in ons land verblijven. 3
derrechten- en mensenrechtenperspectief. Deze aandachtspunten zijn niet exhaustief, maar zijn eerder voorbeelden van hoe we vanuit een gezinsbril en rechtenbenadering concrete standpunten kunnen innemen. Enkele concrete aandachtspunten 1. Menswaardige en gezinsvriendelijke opvang Binnen de opvangvoorzieningen van asielzoekers moet men de mogelijkheid scheppen dat asielzoekers samenleven als gezin, ook in de groepsopvang. Respect voor het gezinsleven moet daarbij centraal staan en er is voldoende aandacht nodig voor "kind zijn" en "ouder zijn" in de groepsopvang van asielzoekers. Kinderen en jongeren blijven in de eerste plaats kinderen en jongeren, ook al zijn ze op de vlucht. Volwassenen blijven moeder of vader. Er moet daarenboven geïnvesteerd worden in de relatie tussen de bewoners van de verschillende opvangcentra en de lokale gemeenschappen. Wanneer gezinnen geen erkenning krijgen als vluchteling en het grondgebied moeten verlaten, mogen ze niet van elkaar gescheiden worden. Opsluiting van gezinnen in gesloten centra is uit den boze. Het Kinderrechtencommissariaat wijst er op dat er nog steeds gevallen zijn waarbij één van de gezinsleden (in casu de vader) opgesloten wordt in afwachting van hun terugkeer. Tegelijkertijd is het belangrijk dat er met zorg omgesprongen wordt met de bezorgdheden van de lokale gemeenschap wanneer een groot aantal vluchtelingen in hun omgeving opgevangen wordt. Men moet rekening houden met de draagkracht van een gemeenschap en er bijvoorbeeld voor zorgen dat voldoende bijkomende schoolcapaciteit gecreëerd wordt. 2. Kwetsbare situatie van minderjarigen Minderjarigen (al dan niet samen met hun ouders of andere volwassenen) die geen opvangplek hebben, zijn bijzonder kwetsbaar. Geen enkel kind zou de nacht noodgedwongen op straat moeten doorbrengen. Dat geldt eveneens voor kinderen zonder wettelijke verblijfspapieren. Niet-begeleide minderjarigen hebben recht op kwalitatieve opvang aangepast aan hun leeftijd en recht op begeleiding door een voogd. Er is voldoende aandacht nodig voor de precaire situatie waarin niet-begeleide minderjarigen zich bevinden. 4 Zij zijn bijzonder kwetsbaar voor (seksueel) misbruik. Een goede ondersteuning en opleiding van de voogden die de minderjarigen begeleiden kan hier versterkend werken. 4 De Kinderrechtencoalitie, waar de Gezinsbond lid van is, werkt in 2016 aan een position paper over de rechtsbescherming van niet-begeleide minderjarigen (Niet-begeleide minderjarigen zijn vreemdelingen die in ons land verblijven zonder hun ouders of wettelijke voogd. Voor elke niet-begeleide minderjarige wordt hier een begeleidende voogd aangesteld). De Gezinsbond zal daar zijn inbreng doen. 4
3. Onderwijs en vrije tijd Het is belangrijk dat kinderen van asielzoekers zo snel mogelijk kunnen genieten van aangepast onderwijs voor anderstaligen. De Vlaamse overheid beseft dit en investeert extra middelen voor het onthaal van vluchtelingenkinderen. Doorheen de asielprocedure moet de continuïteit van het onderwijs gegarandeerd worden. Scholen moeten daarbij ook investeren in de relatie met de ouders. Kinderen hebben een zinvolle vrijetijdsbesteding nodig, ook tijdens de asielprocedure. Er moet daarom voldoende aandacht zijn voor vrije tijd van kinderen in de groepsopvang, maar er moet ook werk gemaakt worden van toeleiding van vluchtelingenkinderen naar reguliere vrijetijdsinitiatieven. We moeten inzetten op de inclusie van kinderen van asielzoekers en vluchtelingen in de reguliere kinderopvang, onderwijs en vrije tijd. Ook de ouders in het gezin moeten gebruik kunnen maken van opleiding en vrijetijdsinitiatieven en activiteiten als gezin moeten mogelijk zijn. Wanneer gezinnen niet legaal in ons land kunnen blijven, is een humaan terugkeerbeleid nodig. De belangen van de kinderen in het gezin moeten bij uitwijzing mee in rekening gebracht worden. Daarom pleiten we er voor dat de kinderen hun opleiding kunnen afmaken. Het Kinderrechtencommissariaat heeft in verband daarmee een voorstel uitgewerkt voor een "onderwijsverblijf" en de voorwaarden die daar aan verbonden zijn. Ze wil hierover het gesprek aangaan met de betrokken beleidsvoerders. 4. Stem van kinderen in de asielprocedure Bij alle beslissingen doorheen de asielprocedure moet de bescherming van de minderjarigen tegen uitbuiting en geweld het uitgangspunt zijn. Kinderen hebben recht op een eigen stem in de asielprocedure van hun ouders en ze moeten daarbij ondersteund worden. Het Kinderrechtencommissariaat vermeldt in haar publicatie van 2015 dat het op dat vlak de goede richting uitgaat. Het hoorrecht zou verankerd worden in de wetgeving en het team dat kinderen interviewt op het commissariaat-generaal voor de vluchtelingen zal uitgebreid worden. Zo kunnen zij naast niet-begeleide minderjarigen, ook kinderen interviewen die samen met hun ouders asiel aanvragen. Het is belangrijk dat deze gespecialiseerde aanpak voor de bevraging van kinderen er komt, ook nu de instroom van vluchtelingen groter is dan in het verleden. Het kinderrechtencommissariaat klaagt tegelijkertijd aan dat niet-begeleide minderjarigen nog niet in alle stappen van de procedure zelf betrokken worden waardoor er twijfel kan zijn of de belangen van het kind zelf steeds centraal staan. Naast het verkrijgen van een eigen stem via het hoorrecht, moeten kinderen tijdens de asielprocedure ook weten waar ze aan toe zijn: ze moeten gedurende heel de procedure objectieve informatie krijgen op hun maat over de procedure en hun rechten. Tegelijkertijd moeten we opletten dat kinderen niet te veel verantwoordelijkheid krijgen. Wanneer kinderen bijvoorbeeld sneller de taal leren dan hun ouders, moeten ze vaak tussenpersoon spelen in de contacten met de overheid en allerlei dienstverlenende organisaties. Dit 5
mag de draagkracht van die kinderen niet overstijgen. Voldoende goed opgeleide tolken zijn een noodzakelijke voorwaarde om dit te realiseren. 5. Gezinshereniging Vluchtelingengezinnen zijn vaak niet meer intact op het moment dat ze hier aankomen. Gezinnen verliezen het contact met elkaar onderweg naar hier of een deel van het gezin blijft achter in het land van herkomst. Het Rode Kruis speelt een belangrijke rol in het opsporen van achterblijvers waardoor de gezinsbanden opnieuw hersteld kunnen worden via het systeem van gezinshereniging. De voorwaarden voor gezinshereniging met partner en kinderen zijn op dit moment soepeler voor erkende vluchtelingen dan voor andere vreemdelingen. Zij krijgen immers één jaar tijd om gezinshereniging aan te vragen zonder aan strikte voorwaarden rond inkomen en een woning te moeten voldoen. UNHCR is bezorgd over het plan van de federale regering om de aanvraagprocedure voor gezinshereniging voor vluchtelingen te verstrengen. Op dit moment kunnen erkende vluchtelingen gedurende 1 jaar na hun erkenning gebruik maken van soepelere regels dan in de reguliere procedure voor gezinshereniging. Vluchtelingenwerk Vlaanderen wijst er op dat de periode van 1 jaar nu al vaak te kort is. 6. Sociale rechten Erkende vluchtelingen moeten dezelfde sociale rechten krijgen als Belgen. Dat is in het belang van een vlotte integratie in alle domeinen van de samenleving. Dat betekent onder andere dat ze recht hebben op kinderbijslag. Dat is een recht van het kind. Omwille van de speciale positie van vluchtelingen kan dit niet afhankelijk zijn van de verblijfsduur van hun ouders. Het belang van de kinderen mag niet ondergeschikt zijn aan de wens van de overheid om ons land minder aantrekkelijk te maken als bestemming voor asielzoekers. Het is evenzeer belangrijk dat er over gewaakt wordt dat er geen concurrentie is tussen vluchtelingen en andere sociale groepen, bv in de sociale huisvesting. De crisissituatie mag er tezelfdertijd niet toe leiden dat bestaande kwaliteitseisen op het vlak van huisvesting afgezwakt worden. 7. Psychologische bijstand Er is veel aandacht nodig voor de psychologische bijstand aan vluchtelingen en hun gezin. Traumaverwerking is nodig omwille van de situatie in het thuisland voor de aanvang van de vlucht en omwille van de ervaringen op de vluchtweg met onder meer gevaarlijke en zelfs levensbedreigende vluchtroutes en contacten met mensensmokkelaars. Het Kinderrechtencommissariaat wijst er op dat psychologische hulp niet beperkt mag blijven tot de periode dat asielzoekers in een collectieve opvangvorm verblijven. Ook wanneer hun asielaanvraag erkend wordt en ze zelf instaan voor hun huisvesting blijft hulp meer dan nodig. 6
5 Samenvatting Aandachtspunten van de Gezinsbond voor vluchtelingen, en dit vanuit twee invalshoeken: de noden van vluchtelingengezinnen en kinderen en het mensrechten- en kinderrechtenperspectief: Menswaardige en gezinsvriendelijke opvang Respect voor het gezinsleven en voldoende aandacht voor het "kind zijn" en "ouder zijn" in de groepsopvang van asielzoekers. Gezinnen die het grondgebied moeten verlaten, mogen niet van elkaar gescheiden worden. Opsluiting van gezinnen in gesloten centra is uit den boze. Rekening houden met de draagkracht van de gemeenschap die vluchtelingen opvangt. Bijvoorbeeld ook zorgen voor voldoende bijkomende schoolcapaciteit. Kwetsbare situatie van minderjarigen Geen enkel kind zou de nacht noodgedwongen op straat moeten doorbrengen. Niet-begeleide minderjarigen hebben recht op kwalitatieve opvang aangepast aan hun leeftijd en recht op begeleiding door een voogd. Een goede ondersteuning en opleiding van de voogd die de minderjarigen begeleidt, is nodig. Zo kan de voogd bijvoorbeeld hen ook beter beschermen tegen (seksueel) misbruik. Onderwijs en vrije tijd In de asielprocedure moeten de kinderen ook kunnen genieten van onderwijs en zinvolle vrijetijdsbesteding. Dit vereist inzet op inclusie in de reguliere kinderopvang, onderwijs en vrije tijd. Als gezinnen worden uitgewezen, hebben zij recht op een humaan terugkeerbeleid. Kinderen moeten ook eerst hun opleiding kunnen afmaken. Stem van kinderen in de asielprocedure Een gespecialiseerde aanpak voor de bevraging van kinderen is nodig. De belangen van de vluchtelingenkinderen, ook die van de niet-begeleide minderjarigen moeten centraal staan. De kinderen moeten tijdens de asielprocedure objectieve informatie krijgen op hun maat over de procedure en hun rechten. Hun draagkracht moet bewaakt worden, bijvoorbeeld wanneer ze optreden als tussenpersoon tussen hun gezin en instanties. Hiervoor zijn goed opgeleide tolken nodig. Gezinshereniging Erkende vluchtelingen krijgen 1 jaar tijd om gezinshereniging aan te vragen zonder aan strikte voorwaarden rond inkomen en een woning te moeten voldoen. UNHCR is bezorgd over het plan van de federale regering om de aanvraagprocedure voor gezinshereniging te verstrengen. Vluchtelingenwerk Vlaanderen wijst er op dat de periode van 1 jaar nu al vaak te kort is. 7
Sociale rechten Erkende vluchtelingen moeten dezelfde sociale rechten krijgen als Belgen. Dat is in het belang van een vlotte integratie in alle domeinen van de samenleving. Dat betekent onder andere recht op kinderbijslag. Dat is een recht van het kind. Er mag geen concurrentie zijn tussen vluchtelingen en andere sociale groepen, bijvoorbeeld in de sociale huisvesting. Bestaande kwaliteitseisen op het vlak van huisvesting mogen niet afzwakken. Psychologische bijstand Aandacht voor de psychologische bijstand en traumaverwerking van vluchtelingen en hun gezin. 8