Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Madonna met breiwerk, 1400-1410. Geschilderd door Bertram von Minden (1340-1414), detail uit het Buxtehude Altaar Onderzoek en tekst door Kayleih Kempers
Breien, wie kent het niet? Iedereen associeert breien wel met iets, de een met zijn oma, de ander met de huishoudschool, of met die leuke hobbytrend van vorig jaar. Hele generaties zijn opgegroeid met deze vorm van handwerk, en terwijl de één het oubollig vindt, vindt de ander het heerlijk tijdverdrijf. Nog altijd wordt de breikunst door een groot aantal mensen beoefend, en wordt regelmatig nieuw leven ingeblazen door boeken en hippe breicursussen. De reden dat ik dit artikel schrijf is vanwege de misstanden die over breien bestaan in de middeleeuwen. Ik heb al regelmatig gehoord, dat men dat in die tijd nog niet deed. Als iemand die graag in zijn vrije tijd ook graag wat breit, wekte dit mijn interesse. Als naaldbinden immers al bijna zo oud is als mensheid zelf, dan kan breien toch ook niet zomaar uit de lucht zijn gevallen? Het klopt dat het woord breien voor de komst van de Renaissance nog niet bekend was, volgens het Oxford Unabridged English Dictionary kwam de term to knit, wat letterlijk het maken van lussen met twee naalden betekent, niet eerder binnen de Engelse taal voor dan 1400. 1 Het woord voor breien binnen de Europese talen volgden later en kwam dus, zoals al eerder gezegd, niet eerder voor dan rond de aanvang van de Renaissance. Voor veel mensen was het bewijs geleverd, de term breien kwam voor de Renaissance niet in de Europese taal voor, en dus bestond het toen nog niet. Is daarmee de kous af? Ik vind van niet. Taal is door de tijd heen aan veranderingen onderhevig. Dat er een nieuw woord of een term voor iets wordt toegevoegd aan de vocabulaire van een volk, betekent niet per definitie dat het daarvoor nog niet bestond. Laten we wat verder terug in de tijd gaan, die van voor schilderijen, om onze zoektocht naar de breikunst te onderbouwen. Egyptenaren met breinaalden. De bewering dat naaldbinden er eerder was dan breien is geen bakerpraatje, men zou kunnen stellen dat naaldbinden de voorloper van breien was. Waar de breikunst of liever gezegd de naaldbindkunst oorspronkelijk vandaan komt is moeilijk te zeggen, maar men neemt over het algemeen aan dat het het Midden-Oosten is. Over het land zijn de meningen verdeeld, de een zegt Perzië, de ander Jordanië. Er zijn verschillende bodemvondsten gevonden die duidelijk wijzen op een vorm van breien. Zo werden er een paar sokken gevonden uit de periode van rond het jaar 300 n. Chr. (Zie fig. 1.1 en 1.2). De sokken zijn vervaardigd door middel van de naaldbindtechniek, maar men kan duidelijk zien dat dit erg op de breitechniek lijkt. Fig. 1.1 Sokken. Naaldbindtechniek ca. 300 n. Chr. Fig. 1.2 Sokken, close-up van de steken 1 J. Theaker, Knitty: History 101, http://www.knitty.com/issuespring06/feathistory101.html (Plaats onbekend, 2006) 17-08-2013 2
Als we gaan kijken naar een van de eerste bewijzen van echt breien, komen we wederom weer in het Midden-Oosten uit, ditmaal in Egypte. We spoelen ook meteen even door naar het jaar 1000 n. Chr., want daar kunnen we een van de eerste bewijzen van breien vinden. Het oudste bewijs is een paar Koptische sokken (Zie fig. 2), opvallend zijn de patronen die hierin zijn verwerkt. Een andere opvallendheid, is het feit dat deze sokken gebreid zijn met katoen, niet wol. 2 Wol werd pas later gebruikt. Zoals met zoveel kennis over dingen, bijvoorbeeld wetenschap, onze cijfers en schrijfkunst, was breien afkomstig uit het Midden- Oosten. Hoewel wij breien associëren met wol, werd in het Midden-Oosten, of in ieder geval Egypte, voornamelijk zijde en katoen gebruikt voor breien. Vermoedelijk omdat daar destijds makkelijker aan te komen was dan wol. Wellicht, als breien uit was gevonden in Europa, was men misschien meteen wol gaan gebruiken om te breien. Fig. 2 Een Koptische sok, omstreeks 1000 n. Chr. 2 J. Theaker, Knitty: History 101, http://www.knitty.com/issuespring06/feathistory101.html (Plaats onbekend, 2006) 17-08-2013 3
Sokken breien met Maria. We maken wederom weer een sprong in de tijd, ditmaal naar de 14 e /15 e eeuw. Breien komt steeds meer op voor alledaags gebruik, vooral als het gaat om sokken. Een van de oudste bewijzen van breien in de late middeleeuwen, zijn bodemvondsten van zijden sokken uit de 13 e en 14 e eeuw, vermoedelijk gaat het hier om de sokken van een vermogend en wellicht belangrijk persoon. 3 Zijde was duur en voor de gewone man niet of in ieder geval moeilijk te krijgen. Veel bodemvondsten daterend uit de 14 e en 15 e eeuw zijn terug gevonden, helaas zijn van sommige vondsten niet duidelijk meer te zeggen wat voor kledingstuk dat is geweest. Gelukkig zijn er nog veel voorbeelden die er wel op wijzen dat breien niet alleen werd gebruikt voor sokken, ook beurzen en tasjes werden gebreid. Zo zijn er in Sion, Zwitserland, diverse gebreide tasjes terug gevonden. 4 Hieronder ziet u een mooi voorbeeld van een gebreid tasje (Fig. 3.1). Fig. 3.1 Tasje/beurs met aantrekkoorden (raambreiwerk) Fig. 3.2 De Heilige Familie ca. 1345. Door Ambrogio Lorenzetti Hoewel breien binnen de textielindustrie in de late middeleeuwen voornamelijk voorbehouden was aan de mannen, de vrouw spon en de man breide, werd breien toen en nu nog steeds voornamelijk geassocieerd met vrouwen. In de loop van de 14 e een 15 e eeuw verschenen er schilderijen van een breiende vrouw, en niet zomaar een vrouw. Steeds vaker werd de Heilige Maria met een breiwerk afgebeeld, vaak met 4 of meer naalden, dus wellicht breit ze sokken (Zie fig. 3.2). De eerste schilderijen waren afkomstig uit Italië en het zuiden van Duitsland. Het is niet zo verwonderlijk dat men Maria gebruikte om een handwerk zoals breien uit te beelden, zij was de vrouw die het hoogste ideaal had bereikt en 3 P. Ottaway, The Archaeology of York 17/15, Finds from Medieval York, Craft, Industry and everyday life (York, 2002) P. 90 4 Isis & Machteld, Textiles and costumes of the Late Middle Ages and Early Modern Times (Plaats onbekend, 2009) 4
geleefd, waarmee zij een moreel voorbeeld voor de gewone vrouw was. Daarnaast beeldde men de Heiligen vaker af met alledaagse taferelen en bezigheden, en kwam in de 14 e en 15 e eeuw de Mariaverering sterk op. Het materiaal van de naalden waarmee gebreid werd is duidelijker geworden door bodemvondsten, want breide de middeleeuwse mens nou met houten naalden of met naalden van een metaal? Het antwoord is beide. Veel gereedschap was van hout gemaakt, maar tijdens opgravingen in York zijn er ook breinaalden van koper en messing gevonden, wat aangeeft dat men dus ook al metalen naalden gebruikte. Vanaf de 14 e eeuw ging men ook steeds meer wol gebruiken en werd breien ook een steeds meer huiselijke aangelegenheid, waarbinnen de vrouw een steeds grotere rol ging spelen. 5 De associatie vrouwen en breien werd hiermee dieper vastgelegd. Breien was niet langer voorbehouden aan een aantal mensen die zijden sokken voor hun meester of meesteres vervaardigde, maar was nu een deel geworden van de middeleeuwse samenleving. Breien werd ook steeds vaker vermeld in rekeningen en documenten, waaruit blijkt dan men degelijk kennis had van deze vorm van handwerk. De vraag of breien in de late middeleeuwen beoefend werd, kan bij deze positief beantwoord worden. Hetzij voorzichtige stappen, maar er is wel degelijk bewijs dat er kennis van was en dat men wel degelijk deze vorm van handwerk onder de knie had. De 14 e en 15 e eeuw waren het opstapje voor een geliefde bezigheid, vanaf de 16 e eeuw zouden er in heel Europa breigildes opgericht worden (deze waren wel alleen aan mannen voorbehouden), en zou breien uitgroeien tot een belangrijke tak binnen de textielindustrie. Nog steeds is breien een geliefde vorm van handwerk, en nu er een stukje geschiedenis aan zit, heeft het naar mijn mening ook wat meer inhoud gekregen. 5 P. Ottaway, The Archaeology of York 17/15, Finds from Medieval York, Craft, Industry and everyday life (York, 2002) P. 90-91 5