4 Driemaandelijks Juli Augustus September 2010 Afgiftekantoor 2890 Sint-Amands - P509309 www.molenmuseum.be - info@molenmuseum.be Verantwoordelijke uitgever : Karel van den Bossche, Larendries 51, 2890 St-Amands Herfst 2010 1
2
Demoleninzijnelement VERLEDEN De aarde schonk en schenkt nog altijd de graanmolen zijn reden van bestaan. Sinds zowat 2000 jaar drijft water molens aan, ook in deze streken waar de door de Romeinen onderworpen volkeren er kennis mee maakten. www.industriemolens.nl/buitenland/frankrijk/pic-frankrijk 3
Archeologische vondsten duiden een duidelijk bewijs aan dat de windmolen in het oude Graafschap Vlaanderen ontstond en dit zowat 1000 jaar geleden. Oudste industriële monument Dit betekent dat de molen, zowel water- als windmolen de oudste industriële monumenten van dit land zijn. Industrieel wil hier zeggen : handenarbeid die door machinearbeid werd verlicht of vervangen. De molen is een energieomvormer leidend tot energieproductie. De hoeveelheid energie in het heelal aanwezig is oneindig. De moeilijkheid bestaat erin de verschillende bronnen op zulke wijze bruikbaar te maken dat ruwe energie kan omgevormd worden tot nuttige vormen op economische basis. Dit is nu juist de functie van omvormers. Het is onmogelijk bepaalde natuurlijke bronnen doelmatig te gebruiken zonder bepaalde omvormers. B.v. vóór het gebruik van zeil en windmolen kon windenergie niet worden omgezet in mechanische energie. 4
Een energiesysteem is een structuur voor het mobiliseren en het zich toe-eigenen van natuurlijke fenomenen voor productie doeleinden. Wanneer zou gemeend worden dat de molen een louter technische aangelegenheid is, dan duikt hier onmiddellijk het zich toe-eigenen op, d.w.z. dat de omvormers ingebed zijn in een maatschappij opvatting en maatschappij structuur. EEN WINDMOLEN Afbeelding in het Vieil Rentier d Audenaerde, het rentenboek van de heer van Pamele, eind 13 de eeuw. Het benaderen en beoordelen van de molen dient dus vanuit vele invalshoeken te gebeuren. Wanneer dan een Openmonumentendag wordt opgezet met als thema de vier elementen en dit hier uiteraard wordt toegepast op de molen, dan opent zich het ruime domein der Molinologie. Eerste geautomatiseerde fabriek De molen is niet enkel ons oudste monument, voormelde windmolen is ook de eerste volautomatische fabriek. Het is te verwachten dat de aandachtige belangstellende bij het vernemen van : de molen, een geautomatiseerde fabriek, even opkijkt en zich gaat afvragen of er nu niet 5
wat al te veel hineininterpretiert wordt, of ronduit, de verbeelding van een fantasierijke molenfanaat op hol is geslagen. Komt dan de verklaring van Rudolf Boehm met zijn ingewikkeld cybernetisch mechanisme, én, het woordgebruik van flegmatieke Engelsen : Mill = fabriek. Een bijzonder mooi voorbeeld vind ik in de ontwikkeling van de machinetechniek. Wie ooit een houten molen van binnen heeft gezien, staat verbaasd als hij ziet in welke mate details van onze moderne machines daarin in beginsel reeds ontwikkeld zijn en een ingewikkeld cybernetisch mechanisme vormen. Doorsnede staanderdmolen 6
Het voorbeeld is hierom zo interessant omdat in het bewustzijn van de Engelsen de continuïteit van de ontwikkeling lange tijd aanwezig is gebleven : een fabriek noemden ze nog lange tijd een mill. Blijkbaar bleven ze zich ervan bewust hoe relatief de vernieuwing was. (Boehm, Rudolf, Leven in een tijd, EGP, 1984, blz. 22) De graanmolen was wellicht de eerste toepassing van automatische regelingsmechanismen, maar niet de enige. Oliemolen, zaagmolen, volmolen, droogmaalmolen, smederij, papiermolen, schorsmolen, mosterdmolen, wedemolen, biermolen, ertsmolen, vlasmolen, hebben elk hun industriële toepassing gehad. 7
Het is wel duidelijk dat veel handenarbeid vervangen werd door de energieomvormer molen. De productie van deze molens had zijn beperking en de mens, steeds zoekend naar productieverhoging die door de middeleeuwse molen niet kon worden opgebracht, vond oplossingen. Arbeidsorganisatie en arbeidsverdeling Mouture économique Malen in maalderij - Taakverdeling Mouture économique van César Bucquet (1775) Encyclopédie Diderot et d Alembert 1777) 8
Oliver Evans automatische Amerikaanse watermolen 1780 Automatische molen van Oliver Evans (1791) plaat XXII De Franse maalder César Bucquet, werkte de Mouture économique uit, de Amerikaan Oliver Evans bouwde een maalschema op dat de basis werd ook van de eenentwintigste eeuwse maalindustrie, met de door stoom (vuur) aangedreven grote en kleinere meelfabrieken met walsenstoelen die de molenstenen vervingen. Walsenstoelen 9
HEDEN Tussen de elfde eeuwse windmolen van Sint-Denijs-Westrem en de computergestuurde meelfabrieken van nu, ligt wel 1000 jaar, maar men dient zich bewust te zijn, of, te worden dat wat gedurende die eeuwen tot stand kwam, de verandering en ontwikkeling die zich voordeed, leidde en leidt tot de huidige stand van zaken, d.w.z. wat nu bestaat is het gevolg van deze verandering en ontwikkeling en dat dit ons nagelaten werd door vorige generaties. Wat nu bestaat erfden we : het vormt ons materieel en immaterieel patrimonium, ons erfdeel. Computergestuurde meelfabriek Layout van een moderne maalderij 1. Aankomst van het graan per schip, spoorwegwagon of vrachtwagon 2. Voorkuiserij met graansilo 3. Kuisen van het graan 4. Malen van het graan 5. Voorraad silo s voor bloem en laden in zakken of losvervoer 10
Verandering en ontwikkeling Erfdeel Dat gezegd zijnde zijn we beland bij de reden waarom er een Openmonumentendag wordt gehouden voor ons materieel, onroerend patrimonium, zoals er een Erfgoeddag is voor ons roerend en immaterieel patrimonium. Deze tentoonstelling is een initiatief van Molenforum Vlaanderen d.i. de bundeling van doelbewuste, hun dossiers kennende verenigingen van vrijwilligers ervaringsdeskundigen molinologen. Molenforum Vlaanderen Molenforum Vlaanderen overkoepelt op dit ogenblik 11 molenverenigingen die, elk met behoud van hun identiteit, hun bekwaamheid en ervaring samenbrengen om de bovenvermelde erfenis te bewaren, te duiden, de kennis ervan en erover te ontwikkelen. 11
12
Er zijn daar de merkwaardige verzameling kadastergegevens van Ons Molenheem ; de uitstekend georganiseerde cursussen voor vrijwillige molenaars opgezet door Oost-Vlaamse Levende Molens, Werkgroep West-Vlaamse Molens, de koepel Vlaams- Brabantse molens; Molenzorg met het grondig gedocumenteerd molinologischwetenschappelijk tijdschrift Molenecho s; Malen met molens met zijn aandacht voor het ambachtelijk maalinstrument in de eenentwintigste eeuw; het molencentrum Mola, met veelzijdig uitgebouwd documentatiecentrum; Ecopower met zijn pionierswerk waterkracht om te zetten in groene energie; Levende Noord- Limburgse Molens met zijn twee merkwaardige molenmusea; windmolen Hertboom een laboratorium van verzamelde molenkennis, -kunde en praktijk; het Vlaams Studiecentrum voor Molinologie, documentatiecentrum en museum. Molenforum Vlaanderen coördineert gezamenlijke initiatieven : de uitgave van de molenkaart, cursussen vrijwillige molenaars, Vlaamse molendagen. Molenkaart 13
Het is het aanspreekpunt voor overheid, publiek, molenaars en stelt dossiers samen i.v.m. molenproblematiek, als daar zijn : Pijnpunten : - Wettelijke voorschriften : o Zonevreemdheid o Bijpasproblematiek (watermolens) Zonevreemdheid watermolen bijpas o Windvang (windmolens) o Bestemming productie (water- en windmolens) 14
o Archeologie Sint-Denijs-Westrem o Niet op mekaar afgestemde decreten Vlaamse Overheid o Bescherming en beschermingsverplichtingen o Restauratie en onderhoud o Verantwoordelijkheid en statuut vrijwillige molenaar o Andere bestemming (woonst, horeca-, museum) o Zenmonument o historische molen Deze problematiek en pijnpunten betreffen het patrimonium geërfd uit het verleden. Verleden, heden en toekomst Molenforum Vlaanderen richt zich eveneens op het heden en de toekomst. Een belangwekkend terrein is groene energie, niet enkel het herbestemmen van bestaande, vooral watermolens waar waterkracht kan worden omgezet in elektrische energie. Ook de ontwikkeling van windturbinegebruik is een belangwekkend aandachtspunt, waar wettelijke voorschriften, beperkingen en bouwtoelatingen aan de orde zijn, én, de tegenstand van de buurtbewoners lijdend aan het not in my back yard -syndroom. 15
Alsof dit alles nog niet voldoende zou zijn, is er nog de scheiding in het beleid onroerend roerend en immaterieel patrimonium. Volheid van bevoegdheid Deze scheiding valt vooral ten nadele uit van het immaterieel patrimonium. De symboolfunctie van de molen in de vroegere maatschappij en het immaterieel patrimonium aan deze functie verbonden, scheiden en gescheiden houden van zijn materiële drager, maakt dit immaterieel patrimonium moeilijk begrijpelijk en overdraagbaar aan huidige en komende generaties. Daarom pleit Molenforum Vlaanderen voor een homogeen bevoegdheidspakket, zoals dat in wetsstratees heet, voor alles wat de molen betreft. Gezien de statutaire opdracht van Molenforum Vlaanderen is immaterieel patrimonium eveneens zijn aandachtsveld, met name : Immaterieel patrimonium - Terminologie - Geschiedenis - Economie - Recht Molens te Toulouse : eerste NV 13 e EEUW 16
- Volkskunde en heemkunde - Esthetische- en erfgoedwaarde - Menselijke getuigenis - Etnologisch belang - Taal - Volksdevotie - Sagen en legenden De molen : Van streek brengend teken van goed en kwaad Henri Lievens : Belgische Sagen en Legenden, A. Boeck, L. Marquet, De Vlijt, Antwerpen, 1980, blz. 105 17
- Sociale rol - Taal molenwieken 18
- Molenwegen - Spreekwoorden - Liederen - Maatschappijstructuur - Molenbouwer (eerste + tweede industriële revolutie) - Letterkunde Indien dit alles als hoogdravend en/of abstract zou overkomen, rondkijken in dit studiecentrum voor Molinologie en Molenmuseum is laat toe een concrete kijk te verwerven, óók op de belangstelling van Molenforum Vlaanderen voor dit immaterieel molenpatrimonium. Trouwens deze samenkomst wil de bezoekers hierbij bijstaan. Dit is geen gewone tijdelijke tentoonstelling, beperkt tot een tentoonstellingsruimte, maar wel een uitdaging binnen te dringen in de wereld van materieel en immaterieel patrimonium van verleden, heden en toekomst, doorheen gans het museum. De opgesomde aandachtsvelden van Molenforum Vlaanderen, zijn verspreid over gans het museum en de aandachtspunten aangeduid met een Molenmuseumkenteken : ziwart geel voor te behandelen dossiers, wit-groen voor immaterieel patrimonium, wit-blauw voor materieel patrimonium. (rood-wit laten we terzijde)? Wat theoretisch werd aangekondigd en samengevat hernomen in de laatste ruimte op de eerste verdieping, wordt geïllustreerd door een in het museum aanwezig relict, artefact of illustratie. De leden van Molenforum Vlaanderen heten u hartelijk welkom en wensen u een diepere kennismaking toe met de betoverende, onthutsende, begeesterende wereld van het materieel en immaterieel molenpatrimonium. Ons erfdeel, en, omdat er uit blijkt hoe onze voorouders hun problemen ondervonden, verwerkten, er een oplossing aan gaven of trachtten aan te geven, ook een lichtspoor voor de toekomst. 19
TOEKOMST Windturbines 20
21
22
23
Nogmaals hartelijk welkom, en jammer genoeg alweer zonder beiaardklanken bij uw aankomst, maar van onzentwege dan toch een vruchtbaar en verhelderend bezoek. 24