ANDERS BEKEKEN 2006 WAGENSTRAAT 123 2512 AT DEN HAAG T 070 3623914 E ANDERSBEKEKEN@REAKT.NL W WWW.ANDERS-BEKEKEN.NL CURSUS PORTRETTEKENEN door de eeuwen heen Anders Bekeken
Dankwoord Met dank aan alle kunstenaars van de cursus `Portrettekenen door de eeuwen heen`, gegeven in 2005. Inhoud Inleiding `Portrettekenen door de eeuwen heen`... 3 Barok... 5 Impressionisme... 7 Expressionisme... 8 Kubisme... 9 Surrealisme... 10 Dankwoord... 12 Colofon Dit boekje is gemaakt door kunstenaars van het atelier Anders Bekeken: Rob Bominaar en Johannetta Verhoog. 12 1
2 11
Surrealisme 1924-1945 Teleurgesteld in het rationalisme, mede door de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, en geïnspireerd door de ideeën van Sigmund Freud, ontwikkelde de surrealisten een nieuwe schilderstijl. Zij stelden de door vrije associaties gekenmerkte bewust zijns toestand van de droom centraal. André Breton schreef in het Eerst Surrealistisch Manifest: `Zuiver psychisch automatisme, waardoor men hetzij mondelijk, hetzij schriftelijk of op welke andere wijze ook, het werkelijk verloop van het denken tracht uit te drukken. Gedachten gedicteerd zonder enige controle van de rede en buiten iedere esthetische of morele overweging.` Ter inspiratie wordt een f ilm vertoond over Frieda Kahlo, een Mexicaanse surrealist. Een surrealistisch effect kunt u bereiken door bijvoorbeeld dingen uit de werkelijkheid tot iets nieuws associëren en de context bizar te maken. Schilder een portret naar aanleiding van de vertoonde f ilm. Voeg minimaal één surrealistisch element toe aan het portret. Cursus `Portrettekenen door de eeuwen heen Inleiding Portretschilderkunst bestaat al eeuwenlang. Bij de komst van de fotograf ie aan het einde van 19e eeuw waren kunstenaars bang dat de interesse voor portretschilderkunst zou verdwijnen, maar zo is het niet gegaan. Zelfs met de komst van digitale camera`s blijft de interesse in portretschilderkunst bestaan. In de cursus `Portrettekenen door de eeuwen heen maakt de deelnemer kennis met de verschillende stijlen van en denkwijzen in de portretschilderkunst door de eeuwen heen. Aan de orde komen Barok, Impressionisme, Expressionisme, Kubisme en Surrealisme. Plaats De cursus wordt gegeven in het atelier van Anders Bekeken met een beperkt aantal deelnemers (ong. 15) die zich in overleg met de cursusbegeleiding kunnen aanmelden. De duur van de cursus is ongeveer 3 maanden, afhankelijk van de grootte en het niveau van de deelnemersgroep. Eenmaal in de week wordt 3 uur les gegeven, meestal op een donderdagmiddag. De meeste lessen zijn op locatie, maar het kan voorkomen dat activiteiten als een gezamenlijk museumbezoek of het bekijken van een kunstdocumentaire onderdeel is van de cursus, of dat van deelnemers gevraagd wordt om buiten de lessen zelfstandig aan een bepaald onderdeel verder te werken. Werkwijze Deelnemers werken over het algemeen individueel, het kan echter voorkomen dat hen tegen het einde van de cursus gevraagd wordt een gezamenlijk werk te maken. Elke les is opgebouwd uit vier onderdelen. In het eerste deel wordt de betreffende stijl geïntroduceerd met bijbehorende voorbeelden. Vervolgens wordt uitgelegd hoe de deelnemer aan de slag kan om de besproken stijl in een toegepaste opdracht uit te voeren. Het derde deel bestaat uit het uitvoeren van de opdracht, waarbij ruimte is voor vragen, individuele begeleiding en aankoop van benodigde materialen. Het vierde en laatste onderdeel bestaat uit het nabespreken van de gemaakte portretten. Hierbij is een positieve sfeer belangrijk waarin deelnemers via opbouwende kritiek hun eigen werk en het werk van anderen leren bespreken. 10 3
Tijdens een groot deel van de cursus wordt gebruik gemaakt van een model. Daarbij wordt benadrukt dat het niet de bedoeling is een fotograf ische weergave van het model te maken, maar het te zien als een hulpmiddel in het behandelen van de verschillende stromingen, stijlen en technieken in de portretkunst. Daarnaast is het werken met een model een goede oefening in `kijken`. Begeleiding van de cursus Gedurende de drie maanden van de cursus bestaat de begeleiding uit een vaste groep mensen. De groep is samengesteld uit een professionele kracht van het atelier Anders Bekeken, aangevuld met één of meerdere deelnemers die de cursus eerder hebben gevolgd. Materialen Tijdens de cursus wordt hoofdzakelijk met acrylverf op papier van 70 x 50 cm gewerkt. Papier, verf en andere benodigde materialen kunnen, als dat nodig is, in het atelier worden aangeschaft. Deelnemers Voor elke deelnemer aan de cursus geldt een aantal verwachtingen. De belangrijkste is dat men anders werkt dan gewend. Dus dat men openstaat voor nieuwe dingen. Ook al draait het bij het schilderen alleen maar om papier en verf, toch kan dit behoorlijk confronterend werken. Het is dus voor elke deelnemer van belang de eigen grenzen goed in de gaten te houden. Dit wordt ook van hen verwacht. Daarnaast wordt bij de eerste les al duidelijk overgebracht dat de cursus geen wedstrijd is, dat het gaat om oefenen en nieuwe dingen doen. En dat men daarvan ook geen meesterwerken hoeft te verwachten. Kubisme 1907-1955 Het kubisme heeft afgerekend met de oude manier van kijken. Kunst kan vanaf dat ogenblik geen venster meer zijn op de werkelijkheid, maar moet een diagram worden, een directe registratie van wat in ons hoofd omgaat, wanneer wij naar de dingen kijken. Vandaar de bizarre gedachtensprongen, de fragmentering, de collages, de schijnbaar onjuiste kleuren. Binnen het kubisme zijn verschillende stromingen geweest zoals: Geometrisch-Analytisch kubisme; het lineaire perspectief wordt losgelaten omdat dit geen volledig beeld geeft van de werkelijkheid. Om de volledige visuele ervaring te benaderen worden verschillende gezichtshoeken samen ge voegd in één beeld. Er wordt met monochrome kleuren geschilderd, waarbij grijs, bruin en oker domineren. Onderwerpen zijn vaak alledaags. Synthetisch kubisme; deze stroming ontstaat na 1913. Hierin probeert men meer te werken naar de werkelijkheid, waardoor het onderwerp makkelijker te herkennen is. Er komen meer kleurvariaties en ruimtelijke illusie komt tot stand door overlappingen. Andere manieren om ruimtelijkheid te suggereren worden nog steeds geweerd. Een veel gebruikte manier van werken is de collage. De eerste kubistische kunstenaars waren Braque en Picasso. Later voegt Gris zich bij de kubisten. Tijdens de eerste les schildert u een kubistisch portret naar model. Bouw het portret op uit geometrische vormen, ook de achtergrond moet daar in mee worden genomen. Tijdens de tweede les zoekt u bewust een andere plaats ten opzichte van het model. U schildert een kubistisch portret, waarbij u twee gezichtspunten in één portret probeert te combineren. Het gezichtspunt van de vorige les en dat van deze les. Tijdens de derde les maakt u zonder model een portret in de stijl van het synthetisch kubisme waarbij u de meegebrachte materialen in collagestijl verwerkt. Bij de eerste twee lessen legt u het accent op de vormen en is het de bedoeling niet te veel en niet te felle kleuren te gebruiken. Bij de derde les gebruikt u verf en diverse zelf meegebrachte materialen zoals kranten, stof, plastic en touw. 4 9
Expressionisme 1905-1945 Het expressionisme is een kunststroming waarbij vooral de gevoelswaarde, het onderbewuste dat de kunstenaar ervaart naar aanleiding van het onderwerp, de boventoon voert. Bij het gebruik van kleuren wordt vaak afgeweken van de werkelijkheid. Kleur wordt gebruikt om gevoelens te accentueren. Vaak worden ook voorbeelden uit de natuur vervormd om de expressiekracht te verhevigen. Daarbij wordt soms het perspectief opzettelijk niet juist toegepast. Ook andere academische vorm- en beeldtaal wordt opzettelijk vermeden, zoals het toepassen van de gulden snede. Bekende expressionistische groepen zijn: Die Brücke en Der Blaue Reiter. Bekende kunstenaars zijn: Kandinsky, Klee, Münch en Kokoschka De opdracht bij de eerste les is een expressionistisch portret te schilderen van het model. Bij de tweede les wordt ook een expressionistisch portret geschilderd maar nu beperkt door het gebruik van maar twee kleuren. Één kleur wordt aangeboden, de andere kleur wordt door de deelnemer zelf gekozen. Probeer het gevoel dat het model bij u oproept weer te geven en niet zo zeer een natuurgetrouwe weergave te maken. Maak gebruik van onnatuurlijke kleuren om gevoelsaccenten aan te geven. Probeer een ongebruikelijke compositie op te zetten. Zet krachtige lijnen. Versterk karakteristieke eigenschappen van het model. Barok 1600-1750 In de eerste twee lessen wordt de Barok behandeld. Tijdens de Barok gold een traditionele, ambachtelijke manier van werken. Er was nog geen fotograf ie en portretten moesten lijken. Het ging niet echt om creativiteit, men wist van te voren precies hoe het zou worden en had daar vaststaande methoden voor. Het portret springt er uit door sterke licht - donker verhoudingen. De belangrijkste inkomstenbron voor de schilder was de particuliere verzamelaar geworden. Voor het eerst in de westerse kunstgeschiedenis gingen kunstenaars hoofdzakelijk voor de markt werken in plaats van in opdracht van staat en kerk. Schilders: Rembrandt, Rubens. Tijdens de eerste les wordt de algemene opbouw van een gezicht uitgelegd. Waarbij vooral aandacht wordt gegeven aan het vooraanzicht en de vervormingen die optreden bij gedeeltelijke draaiing naar een zijaanzicht. Vooraanzicht Het gezicht is opgebouwd uit verschillende elementen. Er zijn algemene regels die de ideale plaatsing en proporties aangeven van al de gezichtselementen. Als u een hoofd gaat tekenen, begint u met de hoofdvorm die globaal wordt aangegeven met een ovaal. Vervolgens trekt u eerst een aantal hulplijnen die helpen bij het plaatsen van de gezichtselementen. De plaats van de ogen kan men met een horizontale lijn in het midden aangeven. Een verticale lijn in het midden vormt een leidraad voor de plaatsing van de neus en het midden van de mond en kin. Vervolgens tekent u nog 3 horizontale hulplijnen. De eerste voor de hoogte van de wenkbrauwen, iets boven de ooglijn. De volgende hulplijn, ter hoogte van de onderkant van de neus, precies midden tussen de wenkbrauwlijn en de onderkant van het ovaal (de kin). En de laatste hulplijn voor de mond, op 1/3 onder de neuslijn. Nu kunt u de verschillende gezichtselementen aanbrengen. Te beginnen met de ogen. De afstand tussen de ogen bedraagt ongeveer de breedte van één oog. Aan weerszijden van de ogen 8 5
blijft ook ruimte over. Schematisch kunt u de ooglijn dus in vijven verdelen. Als u vanuit de binnenooghoeken een lijn naar beneden trekt komt u uit bij de zijkant van de neusvleugels. Vanuit het midden van de ogen kunt u een lijn naar beneden trekken om te zien waar ongeveer de mondhoeken komen. Tenslotte de hals. Deze zal vaak bijna zo breed zijn als de kaak. Draaiing naar opzij Wanneer u het hoofd van vooraanzicht naar zijaanzicht draait, dan verandert de vorm van het hoofd; van een staande ovaal naar een licht gekantelde ovaal. Ook de gezichtselementen gaan er anders uitzien. De breedte van de ogen wordt verkort en het oog dat het verst van u af is verdwijnt gedeeltelijk achter de neus. De neus zelf ziet u meer in prof iel en de neusvleugel die het verst van u af is verdwijnt achter de neuspunt. Ook mond wordt verkort, met name de helft die het verst van u af is. Wat vooral van belang is bij het tekenen van een draaiing naar opzij is dat u vergeet wat u weet van de gezichtselementen en vooral goed kijkt naar wat zichtbaar is. Voor u begint kijkt u eerst goed naar het model. De plaats waar u zit bepaalt de draaiing van het gezicht. Dat is dus voor de meeste deelnemers verschillend. Maak een schets van het model met potlood. Breng een witte onderschildering aan. Lichte partijen dikker, donkere partijen dunner `boetseren`. Breng de eerder getekende contouren en lijnen terug met verdunde Omber gebrand. Ga over uw portret heen met een dikke laag Aso-Geel. Terwijl de verf nog nat is, poetst u het geel (met een doek) voor een deel weg, waarmee u vorm, schaduwen en lichten aanbrengt in uw werk, laat het werk vervolgens drogen. Schilder het portret weer over met een dikke laag Omber gebrand. Laat ook nu de verf niet drogen, maar poets het ook hier weg en breng weer vorm aan. Maak de achtergrond zwart. Overschilder de achtergrond en schaduwranden met verdund Karmijn rood. Breng met verdund Cadmiumrood accenten aan op lippen, ogen en wangen. Impressionisme 1860-1900 In de derde en vierde les wordt het Impressionisme behandeld. De impressionisten onderscheidden zich door een bijzondere belangstelling voor lichtwerking, atmosfeer en het weergeven van een moment. Zij bouwden hun voorstelling op met duidelijk zichtbare verfstreken en ongemengde kleuren. Met behulp van deze penseelstreken probeerden zij de heldere eigenschappen van het licht weer te geven. Van een afstand gezien mengen de afzonderlijke kleuren zich optisch. Zij schilderden actuele en eigentijdse voorstellingen. Vaak landschappen en andere voorstellingen in de buitenlucht. Deze werden dan ter plaatse in de buitenlucht geschilderd. Voorheen was het de gewoonte om een landschap in het atelier te schilderen. Bekende impressionisten zijn: Edouard Manet, Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir en Paul Cézanne. Tijdens de derde en vierde les schildert u een portret in de impressionistische stijl. Houd daarbij in gedachten dat de impressionisten het licht probeerden te schilderen door toetsen van ongemengde kleuren over elkaar heen te zetten. Omdat de impressionistische stijl lastig te combineren is met het precies natekenen van een model, wordt in de derde les eerst een snelle potloodschets van het model gemaakt, alvorens te gaan schilderen. In de vierde les wordt deze schets achterwege gelaten en wordt direct met verf gewerkt. Maak een snelle potloodschets van het model. Bij de vierde les wordt direct met verf gewerkt. Maak een palet met heldere kleuren: rood, blauw, geel, oranje e.d. en veel wit. Breng de kleuren met korte streken ongemengd aan op het papier. Zet eventueel twee kleuren op de penseel. Probeer zo los mogelijk te werken. Houdt afstand van je werk tijdens het schilderen. Kijk ook regelmatig van een afstand wat het effect is van wat je doet. 6 7