Notitie Contactpersoon Marion van Amelrooij Datum 28 november 2011 Kenmerk N001-4803943VAM-mfv-V01-NL Resultaten workshop Duurzaamheid Kasbah 1 Inleiding en aanpak Op verzoek van Welbions heeft Tauw een workshop met de Smart Energy Planner (SEP) voorbereid voor de wijk Kasbah in Hengelo. Aanleiding was onder meer de wens van de bewoners om deze wijk duurzamer te maken. Voor de workshop is de focus gelegd op het energieverbruik in de wijk 1 : Kan met duurzaam opgewekte energie aan de energievraag in de Kasbah worden voldaan? Bij de workshop waren de volgende personen vertegenwoordigd: Rik Gockel, gebiedsregisseur Welbions Remco Wolters, adviseur Regge en Dinkel Anja ter Beek, gemeente Hengelo Marco Lode, gemeente Hengelo Wine Krol, bewoner Wim Wolbrink, bewoner Abel Blom, architect Marion van Amelrooij, Tauw (begeleiding workshop) Barry Meddeler, Tauw (begeleiding workshop) In de workshop hebben we eerst mogelijke energiesystemen gepresenteerd 2 en aangegeven waarom bepaalde systemen niet worden meegenomen bij modellering. Bijvoorbeeld geothermie en WKO: de bodem is op deze locatie ongeschikt voor deze systemen. Vervolgens hebben we gekeken welke wensen en eisen de aanwezigen hebben met betrekking tot het energiesysteem. Deze wensen en eisen hebben we gegroepeerd rondom een aantal thema s. 1 Uiteraard is duurzaamheid breder dan alleen het energieverbruik. Toch is, mede gezien de beschikbare tijd, gekozen voor energie als concrete indicator. In een eventueel vervolgtraject kunnen ook andere aspecten worden meegenomen 2 Presentatie is bijgesloten Energiekaart Kasbah 1\8
2 Eisen en wensen energiesysteem Een breed pakket aan eisen en wensen is benoemd tijdens de workshop. Groepering van de eisen en wensen heeft geleid tot 11 hoofdthema s. De deelnemers hebben deze thema s onderling beoordeeld op belangrijkheid. Dat leidde tot het volgende overzicht van eisen en wensen. Eisen en wensen Toekomstbestendig Bredere focus dan Kasbah Levensduurverlenging Kosten (investering en woonlasten) Duurzame energie Verbinding met Elsbeek Netto energie leveren Innovatie / uitstraling Bewustwording Aansluitend bij karakter Kasbah Samenwerking Figuur 2.1 Relevante thema s bij energiesysteemkeuze Uit bovenstaande grafiek blijkt dat vooral de volgende zaken belangrijk worden gevonden: 1. Kosten (zowel investeringskosten als woonlasten) 2. Netto energie leveren: hoog ambitieniveau 3. Duurzame energie (zijnde niet fossiel opgewekte energie) Innovatie / uitstraling (Pronken!) Toekomstbestendig 2\8 Energiekaart Kasbah
Uit de discussie blijkt dat de Kasbah een unieke wijk is die gekoesterd moet worden. Gelijktijdig geldt dat het wel een levende wijk moet blijven: aanpassingen aan huidige tijd moeten mogelijk zijn, ook voor een monument. Maar het unieke dak mag niet zonder meer belegd worden met PV-panelen als er ook een alternatief bestaat dat beter inpasbaar is. Bijvoorbeeld de dakpan bedekt met PV-folie. Voor een dergelijk initiatief zouden ook partijen zoals dakpanfabrikant benaderd kunnen worden. De Kasbah kan een voorbeeld voor andere Nederlandse wijken zijn. 3 Energievraag Door Tauw is het totale energieverbruik van de Kasbah ingevoerd in de SEP. 3 Onderstaand een afdruk van dit energieverbruik in de SEP. 4 Energiesystemen Gekozen is om de volgende systemen in te voeren in de SEP: 1. Zonne-energie met PV-panelen 2. Windturbines 3. Zonneboilers Deze selectie is gemaakt omdat dit realistische mogelijkheden betreft voor de Kasbah: energiesysteem technisch haalbaar en vallend binnen zeggenschap Welbions 4. De energiesystemen zijn gemodelleerd met de SEP op de touch table. 3 In de door Welbions aangeleverde gegevens waren GJ en kwh verwisseld. Wij hebben dit in deze rapportage herzien 4 Dit geldt niet voor windturbines grootschalig: de gemeente Hengelo staat geen windturbines gespreid in de gemeente toe en heeft de plaatsing van windturbines beperkt Energiekaart Kasbah 3\8
4.1 Zonne-energie met PV panelen In eerste instantie is het dakoppervlakte van de Kasbah belegd met PV-panelen. Hieruit blijkt dat met zonnepanelen op de daken ruimschoots in de elektriciteitsvraag van de Kasbah kan worden voorzien (162 % van de vraag gedekt). De investering is 2,4 miljoen en de terugverdientijd bedraagt 13 jaar. De opbrengst van flexibel folie is de helft: met een zonnepaneel geïntegreerd in een dakpan kan niet volledig aan de elektriciteitsvraag worden voldaan. Bovendien zijn de kosten aanzienlijk hoger (EUR 3,5/Wp tegen EUR 2,4/Wp voor kristallijne panelen). Een ander alternatief voor het aanleggen van PV-panelen op de Kasbah daken is het plaatsen van PV-panelen op de aangrenzende scholen. De opbrengst is in dat geval ook voldoende 5 om in de vraag te voorzien en de kosten zijn lager: de terugverdientijd bedraagt 12 jaar. Een laatste alternatief voor het opwekken van zonnestroom is het plaatsen van PV-panelen op het aangrenzende terrein. Nu grazen daar schapen. Het is niet bekend wie eigenaar is van deze grond. Ook voor dit alternatief geldt dat de opbrengst voldoende is om in de vraag te voorzien en de kosten lager zijn dan het plaatsen van panelen op de Kasbah daken. In deze kosten zijn echter niet de terreinkosten opgenomen: het huren of aankopen van de grond. Onderstaande tabel vat de resultaten samen van de drie scenario s met zonnepanelen. 6 Tabel 4.1 PV-scenario s Opbrengst in kwh Aandeel opbrengst als % van verbruik Terugverdientijd (bij verrekening met huishoudelijk verbruik) PV daken 730.000 162 % 13 jaar PV scholen 695.000 154 % 12 jaar PV aangrenzend 675.000 149 % 12 jaar In de bijlage zijn de gegevens (kosten, opbrengst, rendement) van de systemen opgenomen. Opgemerkt wordt dat de kosten slechts indicatief zijn gegeven om zo een onderlinge vergelijking mogelijk te maken. 5 Mogelijk is niet het hele dakoppervlakte bruikbaar en hebben de gebouwen een patio. Waarschijnlijk ligt de energieopbrengst dus lager maar dat was tijdens de werksessie niet bekend 6 Het scenario geïntegreerde dakpan is niet doorgerekend: feitelijke opbrengst en kosten zijn onbekend. Dit systeem wordt in Nederland nog niet toegepast 4\8 Energiekaart Kasbah
4.2 Windturbines Als referentiescenario is een windturbine van 70 meter geplaatst op het aangrenzende terrein. De rode cirkel geeft de verbodscirkel aan (geen bebouwing toegestaan binnen deze cirkel) en de groene cirkel de acceptatiecontour (binnen deze contour wordt overlast ervaren). Het blijkt dat het lastig is om een geschikte locatie te vinden. Bovendien moet er ook de mogelijkheid zijn om energie aan het net te leveren: het trekken van een elektriciteitskabel leidt tot bijkomende (hoge) kosten. Al met al is een grootschalige windturbine geen realistische en wenselijke optie. Vanuit kostenoogpunt is een grootschalige windturbine wel aantrekkelijk. Met de opbrengst van één turbine kan driemaal in de energievraag van de Kasbah worden voorzien en de terugverdientijd is de helft lager dan bij PV-panelen. Figuur 4.1 Grootschalige windturbine met verbods- en acceptatiecirkel Energiekaart Kasbah 5\8
Een alternatief voor een grootschalige windturbine zijn kleinschalige windmolens, ook wel aangeduid als Turby of stadsmolen. Deze molens worden op het dak geplaatst. De opbrengst van een molen is heel laag: de molen heeft een klein vermogen en bevindt zich niet in de juiste luchtlaag. Om in de elektriciteitsvraag van de Kasbah te voorzien zouden er circa 800 windmolens moeten worden geplaatst. Deze optie sluit dus niet aan bij de hoge energieambitie (netto leverancier) van de Kasbah. Samengevat zijn de windscenario s: Tabel 4.2 Windscenario s Opbrengst in kwh Aandeel opbrengst als % van verbruik Wind grootschalig 1.300.000 291 % Wind kleinschalig 544 0,1 % 4.3 Zonneboilers Zonneboilers worden ook op de daken van de Kasbah geplaatst en leveren warmte in plaats van elektriciteit. Met het bedekken van de daken kan in 90 % van de warmtevraag in de Kasbah worden voorzien. De kosten voor zonneboilers zijn vergelijkbaar met PV-panelen maar de terugverdientijd is aanzienlijk langer: 17 jaar. Zonneboilers en PV-panelen sluiten elkaar uit: het stedelijk dak van de Kasbah kan maar voor één energiesysteem benut worden. In onderstaande tabel is het bedekken van het stedelijk dak met zonneboilers vergeleken met een dakbedekking met PV-panelen. Tabel 4.3 Energiesysteem Opbrengst Aandeel Terugverdientijd PV-panelen 730.000 kwh 162 % van elektriciteit 12 jaar zonneboilers 5945 GJ 95 % van warmtevraag 17 jaar Voor zonneboilers geldt net als bij PV-panelen dat het monumentale dak van de Kasbah wordt aangetast. Een geïntegreerde oplossing zoals bij PV is niet bekend. De conclusie luidt dat zonneboilers in de Kasbah niet de voorkeur hebben. 6\8 Energiekaart Kasbah
5 Conclusies Tijdens de werksessie is geconcludeerd dat energieneutraal binnen de Kasbah niet haalbaar is: het is niet mogelijk om in zowel de eigen elektriciteits- als de eigen warmtevraag te voorzien. Maar als energieneutraal wordt geïnterpreteerd als netto energieleverancier voor elektriciteit en energievragend voor warmte dan is energieneutraliteit wel mogelijk. De deelnemers willen deze insteek gebruiken om de Kasbah te verduurzamen: netto leverancier van elektriciteit. Uit de workshop kwamen twee interessante mogelijkheden voor elektriciteitslevering naar voren: 1. Ontwikkeling van een dakpan met PV-folie voor het stedelijk dak 2. Plaatsing van PV-panelen buiten de Kasbah 5.1 PV-folie stedelijk dak Deze optie sluit goed aan bij de ambitie om een innovatief en toekomstbestendig energiesysteem te ontwikkelen voor de Kasbah. Als een dakpan ontwikkeld en toegepast kan worden die het monumentale stedelijk dak respecteert maar wel een energiefunctie vervult, kan dit een voorbeeld worden voor andere wijken in Nederland met een enorm potentieel: Nederlandse woningbouw is gedomineerd door bakstenen en dakpannen. Al deze pannendaken zullen op een gegeven moment vervangen moeten worden. De bewoners hebben aangegeven graag een voortrekkersrol bij de ontwikkeling van een PV-dakpan te willen vervullen. Voor deze ontwikkeling kan een partner worden gezocht uit de bouwmaterialensector. Ook in de jaren 70 was een dakpanleverancier betrokken bij het ontwerp van de Kasbah. 5.2 PV-panelen buiten Kasbah Wat geeft de bewoners het recht om aangrenzende scholen vol te leggen met PV-panelen om in hun elektriciteitsverbruik te voorzien? Deze vraag kwam naar voren tijdens de werksessie. Uiteraard heeft de Kasbah geen voorkeurspositie ten opzichte van de andere bewoners in Groot Driene. Gesproken is over een coöperatieve vorm waarbij bewoners zich vrijwillig kunnen aansluiten. In Groot Driene woont ook een klimaatambassadeur (met voorbeeldwoning) die een rol kan spelen bij de ontwikkeling van een coöperatief concept. Een tweede optie voor het plaatsen van PV-panelen buiten de Kasbah is het gebruiken van het terrein direct ten Oosten van de Kasbah. Brainstormenderwijs is hierover gesproken: Zou het ontwerp van de Kasbah doorgetrokken kunnen worden zodat de panelen ook hooggeplaatst worden en op maaiveldniveau een andere (duurzame) functie geplaatst? Te denken valt aan: kassen (stadslandbouw), uitbreiding parkeergelegenheid of een andere publieke functie. Energiekaart Kasbah 7\8
6 Aanbevelingen Bovenstaand zijn twee richtingen benoemd om de Kasbah te verduurzamen op energiegebied. Voor beide richtingen zal eerst een haalbaarheidsonderzoek moeten worden gedaan. 6.1 Dakpan met PV-folie Voor het ontwikkelen van een dakpan met PV-folie is de onderzoeksvraag: Bepaal de technische en economische haalbaarheid van een dakpan met PV-folie. Als dit haalbaarheidsonderzoek leidt tot een positief antwoord biedt dit zowel binnen de Kasbah als in andere stadswijken goede mogelijkheden om op duurzame wijze in de eigen elektriciteitsvraag te voorzien. 6.2 Plaatsing PV-panelen buiten Kasbah Voor het onderzoeken van de mogelijkheden van elektriciteitsopwekking buiten de Kasbah kunnen de mogelijkheden voor plaatsing van PV-panelen op de aangrenzende scholen (of sporthal; flatgebouwen) worden berekend. Een aandachtspunt bij dit onderzoek is ook de organisatievorm: op welke wijze kunnen geïnteresseerden deelnemen in dit energiesysteem? Een tweede onderzoek richt zich op het uitbreiden van de Kasbah met een energiedak. Centraal daarbij staan de volgende onderzoeksvragen: Is het terrein beschikbaar voor het energiedak? Welke functies worden onder het energiedak op het maaiveld geplaatst? Wat zijn de kosten van deze investering en welke financieringsconstructies zijn er mogelijk? 6.3 Projectplan duurzaamheid De resultaten van beide onderzoeken kunnen worden gebruikt bij het opstellen van een projectplan duurzaamheid in de Kasbah. Zoals in de inleiding is aangegeven heeft de werksessie zich beperkt tot energie in de Kasbah. Het verdient aanbeveling om in dit projectplan ook andere duurzaamheidsaspecten te betrekken zoals het watersysteem. Op dit moment is de voorbereiding gaande om de Elsbeek weer terug in de wijk te brengen. Ook de afvloeiing van regenwater naar de Elsbeek kan zichtbaar worden gemaakt in de wijk. Duurzaamheid in de Kasbah is afhankelijk van de samenwerking tussen verschillende partijen: Welbions, bewoners, gemeente en waterschap. Deze samenwerking zou gestalte moeten krijgen in een projectgroep om te voorkomen dat de samenwerking incidenteel blijft. In deze projectgroep worden dan gezamenlijk de concrete doelstellingen bepaald, uiteraard passend bij de beschikbare middelen. Het is wel essentieel dat deze projectgroep wordt geleid door een projectleider die de planning bewaakt en zorgt dat de doelstellingen ook gerealiseerd worden. 8\8 Energiekaart Kasbah