Deil Welkom in Enspijk
Voorwoord Versie 22-05-2010 Van harte gefeliciteerd met uw nieuw betrokken woning in Enspijk/Deil U hebt gekozen voor een mooie omgeving in een leuk en levendig dorp. Als welkom bieden wij u deze brochure met plezier aan, en om u te informeren wat uw omgeving u allemaal biedt. Tal van verenigingen, faciliteiten en bedrijven met een uitgebreide toelichting. Voorts de verwijzing naar een agenda met de lokale evenementen voor de komende periode. Tevens bieden een aantal verenigingen en bedrijven u graag enkele welkomstbonnen aan. Ook voor bestaande bewoners is dit een naslagwerk. Uiteraard zal deze nooit compleet zijn, het moet wel een uitdaging zijn om de compleetheid te benaderen. Wij zullen het waarderen als u aanvullingen en correcties aan ons doorgeeft, zodat wij dit kunnen verwerken. Met vriendelijke groet, Bewoners Enspijk/Deil 2
0 Inhoudsopgave 0 Inhoudsopgave 3 1 Plattegronden 4 2 Wetenswaardigheden 5 3 Historie Deil 6 4 Historie Enspijk 8 5 Faciliteiten 10 6 Bedrijven 12 7 Verenigingen 14 8 Evenementenkalender 16 9 Waardebonnen 17 3
1 Plattegronden Enspijk 4
2 Wetenswaardigheden Deil is een landelijk dorp met ruim 2100 en Enspijk met 600 inwoners, met vele faciliteiten zoals een peuterspeelzaal, basisschool, huisarts, kerk, speeltuin, bank, supermarkt, tuincentrum, dorpshuis enz. Voorts zijn er diverse verenigingen zoals een volleybal-, zaalvoetbal-, muziek-, gym-, kaartclub-, majorettes-, vrouwen-, oranje-, smartlappenkoor vereniging. Op redelijke afstand is er een openlucht zwemput met strand. Deil/Enspijk maken sinds 1978 deel van de gemeente Geldermalsen. Met de overtuiging dat wij met dit boekje niet compleet zijn, staan we altijd open voor suggesties en aanvullingen. Redactie: Peter Ramaker T. 0345-652041 F. 0345-652000 E. info@peramaker.nl Url. www.peramaker.nl 5
3 Historie Deil De historie van een dorp hangt vaak nauw samen met de historie van een daar gewoond hebbend roemrucht geslacht, een bekende familie, een kasteel of iets dergelijks. Daarvan is ook veelal weer het 'dorpswapen' afgeleid. Met andere woorden: bestudeer de herkomst van het wapen en je vindt een rijke historie. Dat geldt ook voor Deil. De oudste geschiedenis Wanneer bisschop Haribert van Utrecht, en vervolgens paus Eugenius III, in 1148 verschillende bezittingen van de abdij Mariënweerd bevestigen, vermelden de desbetreffende oorkonden (Sloet, Oorkondenb. nrs. 291 en 292) ook landerijen te Daila. In de daarop volgende jaren komen we dit dorp in allerlei geschriften ook tegen onder de namen Daile, Deile, Dilee, Deijl, Deil en Deyl. Het schijnt dat Deil zelfs al in 970 in een brief van Keizer Otto I wordt vermeld. Deil heeft een rijke historie. In een ver verleden stonden hier maar liefst zeven "kastelen" (in sommige gevallen is de benaming "versterkt huis" beter op haar plaats). De bewoners daarvan hebben in de loop der eeuwen ieder voor zich op geheel eigen wijze geschiedenis geschreven. Helaas is geen van de "kastelen" voor het nageslacht bewaard gebleven. Een gemeentewapen Het wapen werd aan de voormalige gemeente Deil verleend op 23 september 1818. In strijd met het officiële wapendiploma worden het paard en het rund ook wel uitgevoerd in zilver. Het paard staat "gewend" (met het hoofd naar heraldisch links). Van dit wapen gaat de traditie niet verder terug dan tot genoemd jaar. Er wordt beweerd, dat de vormgeving voornamelijk werd bepaald door het gegeven, dat in deze gemeente destijds de veeteelt het voornaamste middel van bestaan vormde. Dat is evenwel niet iets waarin Deil ten opzichte van vele andere gemeenten verschilde. Het vermoeden bestaat, dat op dit stuk aansluiting moet worden gezocht bij een stuk familiegeschiedenis. Gedurende de 18e en 19e eeuw speelden in Deil de families Van Everdingen en Verstegen een overheersende rol. De eerste familie voerde een os in haar wapen en de familie Verstegen een paard. De basis voor de bezittingen van deze beide geslachten in Deil werd gelegd toen Nicolaas van Everdingen, schepen in de bank van Deil en Hendrik Verstegen, paardenfokker en -handelaar uit Zevenaar, begin 18e eeuw huwden met erfdochters van Peter van Ham, Heer van Palmesteyn en de Noordenhoek. Een zoon van de eerste, Gerrit van Everdingen, kocht Bulckesteyn en Schorestein in 1749 en werd Heer van de Noordenhoek. Hendrik Verstegen werd Heer van Palmesteyn en zijn kleinzoon Jan kocht Bulckesteyn in 1806. Leden uit beide families vervulden vooraanstaande openbare functies. We spreken hiervoor over het wapen van de voormalige gemeente Deil waartoe ook de dorpen Enspijk, Gellicum en Rumpt behoorden. De officiële omschrijving daarvan luidt: van lazuur (blauw) waarop een paard en een rund in goud. Algemeen wordt dit wapen ook als het wapen van het dorp Deil gezien. Of dit dorp ooit zelf een eigen wapen heeft gehad is niet bekend. Ook Deil heeft haar Heren gehad, waarvan men dus een wapen zou moeten hebben. 6
Vervolg historie Deil De Heren van Deil De jurisdictie (de uitoefening van het recht) behoorde in 1301 toe aan de Heren van Kuyc (zie ook Het wapen van Meteren). Het halve dagelijkse recht was in de 14e en eerste helft van de 15e eeuw in het bezit van het geslacht Van Driel. Al eerder in een oorkonde van 19 maart 1286 gaf echter al een Boudekijn van Driel voor de memorie van zichzelf, van zijn vrouw Ida, van zijne en hare ouders, ten overstaan van richter en buren te Deil, drie erven aldaar aan het klooster Marinweerd. Otto van Driel droeg de leenheerlijkheid van Deil in 1405 op aan de Hertog van Gelre. Vervolgens wordt in 1417 zijn zoon Alert van Driel, als Heer van Deil vermeld. In 1456 is Helwich van Schevenich, drost van Buren, Heer van Deil. In 1501 is de leenheerlijkheid blijkbaar een leen van Buren, wanneer het geslacht Van Lawick wordt beleend, waarna het heerlijk recht vererft op andere geslachten. Het merkwaardige is, dat van geen van deze Heren enig bezit in de vorm van een huis of kasteel in Deil kan worden ontdekt. Blijkbaar hebben ze er nooit gewoond. Omtrent de aanwezigheid van een geslacht Van Deyl bestaat enig verschil van mening. Enkele bronnen vermelden dat tot de onderteekenaren der huwelijksvoorwaarden tussen Eduard van Gelre en Catharina van Beieren op 1 november 1368 ook ene Gijsbrecht van Deil zou hebben behoord. Ook wordt daarin gesproken over ene Alard van Deyl, leenheer van het dagelijksch gericht van Deil en van het veer van Varik wiens zoon Otto de leenheerlijkheid in 1405 aan hertog Reinald zou hebben overgedragen (Van Spaen, Inleiding, III, blz. 319). Andere bronnen (zie hiervoor) spreken in dit verband echter over Otto van Driel en dichten aan de aanwezigheid van een geslacht Van Deyl geen rol van betekenis toe. Wellicht behoorde deze familie tot een tak van het roemruchte geslacht Van Tuyll, waarvan telgen soms ook als Van Deyl voorkomen. Het geslacht Van Tuyll heeft Deil gedurende enkele eeuwen gedomineerd. Zij kwamen al in 1281 als grondbezitters in Deil voor. Het was een geslacht van Gelderse ridders waarvan de bezittingen zich over de gehele streek uitstrekten. Voor oorsprong zijn zij afkomstig van het adellijke huis in het dorp Tuil aan de Waal. De eerst bekende Van Tuyll, Gijsbertus, was verwant aan Rudolf de Cock, stichter van het kasteel Waardenburg (zie ook Het wapen van Beesd). Men bezat de kastelen Palmesteyn en Bulckesteyn (en Schorestein en Reinestein ook enige tijd) tot aan het uitsterven van hun geslacht in mannelijke lijn. Het familiewapen -in zilver drie rode brakke koppen met uithangende tongen- zou als wapen van het dorp Deil goed hebben gepast (zie ook Het wapen van Rhenoy). Het heeft echter nooit die "status" gekregen en Deil schaart zich nog steeds onder het bekende wapen met de "de os en het paard". Bron: www.geldermalsen.nl 7
4 Historie Enspijk De historie van een dorp hangt vaak nauw samen met de historie van een daar gewoond hebbend roemrucht geslacht, een bekende familie, een kasteel of iets dergelijks. Daarvan is ook veelal weer het 'dorpswapen' afgeleid. Met andere woorden: bestudeer de herkomst van het wapen en je vindt een rijke historie. Dat geldt ook voor Enspijk. Het geslacht Pieck In 1129 wordt Enspijk als Inspike vermeld in een oorkonde betreffende de door gravin Alveradis gestichte abdij Mariënweerd; zij schonk o.a. goederen te Enspijk aan dit klooster. We hebben hier te maken met het wapen van het geslacht Pieck wat voornamelijk gegoed was te Beesd. De stamvader zou ene Arnold Pieck zijn geweest die omstreeks 1339 vanuit het Graafschap Nassau naar Beesd was gekomen. In de loop der eeuwen is dit familiewapen op de meeste plaatsen verdwenen. Slechts in Enspijk leeft het nog als dorpswapen voort. Volgens de overleveringen zou het daar voor het eerst zijn gevoerd door Jelis Pieck, Heer van Enspieck, raadsheer van het Hof van Holland. Uit het Gelders leenregister blijkt, dat de Heerlijkheid Enspijk in 1424 toebehoorde aan Otto van Asperen. Sindsdien vererfde zij op andere geslachten totdat in 1551 de overdracht volgde van Johan van Waardenburg op Jelis of Gilles Pieck. In de fragmentgenealogie "Pieck-Piek" (E. Piek/Dr. ir. J.C.A. van der Lubbe, 1987) komt deze naam niet voor. Wel treffen we daarin aan Herman Pieck tot Enspiek, 1402-1429, bijgenaamd "de Felle", gehuwd met Janna van Mekeren. Meer informatie vinden we in een wat oudere genealogie van W. de Haas (1882). Herman Pieck blijkt de stamvader van de Enspijckse Piecken. Zijn zoon, eveneens Herman geheten, trouwde met een dochter uit het huis Van Asperen en hun zoon Arend of Arnt werd in 1439 met Enspijk beleend. Alhoewel dit niet in overeenstemming lijkt met de beleningen in het Gelders leenregister kan het om een zogenaamd achterleen gaan. In ieder geval zijn er aktes (Nijhoff, Van Spaen) van bekend. Arnts zoon Herman werd Heer van Enspijk in 1488. Hermans zoon Jacob, Heer van IJzendoorn, wordt als zodanig niet genoemd, evenmin als zijn broer Willem Pieck tot Enspijk. Jacobs tweede zoon is echter de betreffende Jelis. Zijn nazaten bleven Heer van Enspijk totdat Anne Frans Willem, tevens Heer van Zoelen en Brakel, Enspijk in 1764 verkocht. Hoogstwaarschijnlijk bezat het geslacht Pieck ook het Huis te Enspijk. Dit adellijk huis stond ten zuiden van het dorp. Het was door een gracht omgeven, had twee schuin opgaande trapgevels en een vaste brug. In het jaar 1794 is het aanmerkelijk vernieuwd en verbeterd. Verwonderlijk is het daarom, dat het in het jaar 1828 alsnog werd afgebroken. Later kwam het evenals de Heerlijkheid in handen van Baron van Bylandt van Mariënweerd. Daardoor werden waarschijnlijk oude banden hersteld. Opvallend is namelijk, dat het geslacht Pieck en het geslacht Bylandt hetzelfde wapen en helmteken voeren, zij het met verschil van kleuren. Dit doet vermoeden dat het geslacht Pieck waarschijnlijk al in een ver verleden verbonden is geweest aan het huis Bylandt. Deze veronderstelling wordt verder ondersteund door het gegeven, dat de eerste telgen van het geslacht Pieck ook belangrijk gegoed waren in Dussen en omgeving, waar het geslacht Bylandt ook aanzienlijk gegoed was en haar stamslot had. 8
Vervolg historie Enspijk Omschrijving van het wapen De omschrijving van het geslachtswapen Pieck luidt: in zilver een rood (= rood) kruis. Als helmteken geldt een goudgekroonde helm met een rode haan. In enkele bronnen schijnt melding te worden gemaakt van een zilveren haan met rode kam. In Rietstap's "Armorial Général" komt het wapen van Pieck voor met de wapenspreuk "Mijn hoop is in Godt". De omschrijving van het geslacht Bylandt luidt: in goud een zwart (= sabel) kruis met als helmteken een zilveren haan. Bron: www.geldermalsen.nl 9
5 Faciliteiten Ambulance Bank SNS Regio Bank 0345-652041 Basisschool R. Lokhorstschool Brandweer Buurtbus Café Dierenhotel Arbina Dorpshuis t Duifhuis 0345-651509 Financieel Adviesburo Vonk Financieel Adviesburo Peramaker www.peramaker.nl Fysiotherapeut 0345-650798 Hotel De Os en het Paard Huisarts Huisartsenpraktijk Deil 0345-651210 Kapper Vroon De Kapperij Kerk PKN www.kerkdeilenenspijk.nl Peuterspeelzaal Politie Postkantoor Restaurant TNT Post De Os en het Paard De Rotonde Regiotaxi Rijdende winkel Schilder Snackbar Station Supermarkt Verfhandel Verzekeringen Ton v.d. Veen de Jongh Ridderhof De Zoetenhoek Geldermalsen Spar de Haas de Jongh Ridderhof Vonk Financieel Adviesburo Peramaker 10
Vervolg faciliteiten Wijnhandel Deils Wijnhuis Born s Wijnhandel 11
6 Bedrijven Arbina Bron Betuwse Stromen 2Can Trade Camping de Rotonde De Kapperij Dierenhotel Tuincentrum Verhuur, Kanos, Fietsen Computers Restaurant, Camping Kapper t Klaverblad Café De Jongh De Os en het Paard Horst, van der Kargo Oever, van den Peramaker Ridderhof Savon de la Mer SNS Regio Bank Spar John de Haas Ton v.d. Veen Volharding Vonk Vroon Zanten, van Schilder Restaurant Hotel Makelaardij Kaasgroothandel Grafische vormgeving Financieel Adviesburo Verzekeringen Schilder Webshop Bank Supermarkt Rijdende winkel Fanfarekorps, Muziekvereniging Verzekeringen Kapperij Autobedrijf 12
Toelichting bedrijven Dierenhotel Arbina T. 0345-652058 F. 0345-652297 Financieel Adviesburo Peramaker T. 0345-652041 F. 0345-652000 E. info@peramaker.nl Url. www.peramaker.nl Openingstijden. Maandag t/m donderdag 09.00 tot 17.00 uur Vrijdag 09.00 tot 20.00 uur Zaterdag 09.00 tot 12.00 uur Supermarkt Spar de Haas T. 0345-651465 F. E. Url. Openingstijden: Maandag t/m donderdag 08.00 tot 18.00 uur Vrijdag 08.00 tot 20.00 uur Zaterdag 08.00 tot 16.00 uur 13
7 Verenigingen Gymvereniging Muziekvereniging Marjool De Volharding Oranjevereniging Smartlappenkoor Speeltuinvereniging Puur Deil Jeugdland Toneelvereniging Triatlon Kwarttriatlondeil Volleybal vereniging DVC 68 www.dvc68.nl Vrouwenvereniging Zaalvoetbalvereniging Via www.peramaker.nl / ons profiel / activiteiten Enspijk/Deil, zijn de meeste verenigingen via internet benaderbaar. 14
Toelichting verenigingen Smartlappenkoor Standaard iedere laatste zondag van de maand is er oefenen, kom een keer kijken. Volleybal Volleybalvereniging DVC 68 Secretariaat: T: F: E. Url: 15
8 Evenementenkalender Zie www.peramaker.nl ons profiel activiteiten Enspijk/Deil. Hier vindt u alle geplande evenementen in Enspijk en Deil die voor iedereen toegankelijk zijn. Weet u aanvullingen, laat het weten via info@peramaker.nl. 16
9 Waardebonnen Financieel Adviesburo Peramaker Pamesteynstraat 8 4158 CV DEIL T. 0345-652041 F. 0345-652000 E. info@peramaker.nl Url. www.peramaker.nl SNS Regio Bank Pamesteynstraat 8 4158 CV DEIL T. 0345-652041 F. 0345-652000 E. info@peramaker.nl Url. www.peramaker.nl Supermarkt Spar de Haas Palmesteynstraat 10 4158 CV DEIL T. 0345-651465 F. E. Url. www.spardehaas.nl 17