Onderzoeksplan Gentse Kanaalzone Steunpunt Milieu en Gezondheid 2012-2015 Inhoud Factsheet: Humane Biomonitoring Gentse Kanaalzone 2 Onderzoeksvragen 3 Doelgroep 4 Onderzoeksgebied 4 Biomerkerselectie 6 Rekruteringsstrategie en veldwerk 9 Communicatie 10 Timing 10 Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 1
Factsheet: Humane Biomonitoring Gentse Kanaalzone ONDERZOEK: HUMANE BIOMONITORING (= meten van milieuvervuiling en gerelateerde gezondheidseffecten in de mens) DOEL: na gaan of wonen nabij de industriezone van de Gentse Kanaalzone een invloed heeft op de gezondheid UITVOERING DOOR: STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID, een onderzoekconsortium van alle Vlaamse universiteiten (VUB, UA, UGent, UHasselt, KULeuven) en twee onderzoeksinstellingen (VITO en PIH), in opdracht van de Vlaamse overheid (departementen leefmilieu en volksgezondheid). PERIODE: februari 2013 najaar 2014 Veldwerk in 2013 (twee onderzoeksperioden, voorjaar en najaar) Bekendmaking van de resultaten: najaar 2014 DOELGROEP: 400 jongeren (14-15 jarigen) ONDERZOEKSGEBIED: Afgebakend gebied rond industriezone van de Gentse zeehaven. ZELZATE: volledige gemeente WACHTEBEKE: volledige gemeente EVERGEM: deelgemeente Kluizen, en delen van Ertvelde en Evergem-centrum GENT: Desteldonk, Mendonk, Sint-Kruis-Winkel, delen van Oostakker, Wondelgem en Muide REKRUTERING & VELDWERK: Jongeren worden aangeschreven op thuisadres Veldwerk via scholen of lokale wijkcentra METINGEN: Stalen: bloed, urine, adem Vragenlijsten: door ouders en jongeren Lengte, gewicht, bloeddruk Computertest CLB-gegevens Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 2
Onderzoeksvragen Centrale onderzoeksvraag: Heeft wonen nabij de industriezone van de Gentse kanaalzone een invloed op de gezondheid? De centrale onderzoeksvraag kan worden opgesplitst in verschillende subvragen: Is er een tijdstrend aanwezig? Vergelijking van huidige studie met de resultaten van de Gentse kanaalzone van het eerste Steunpunt Milieu en Gezondheid (2002-2006). Doel: Nagaan of de gemeten biomerkers evolueren doorheen de tijd. Worden de trends in het leefmilieu ook weerspiegeld in de mens? Dit laat doe om de impact van de reeds uitgevoerde maatregelen in de Gentse Kanaalzone te evalueren en aandachtpunten voor het toekomstig beleid te identificeren. Wat is de ernst van de situatie? Vergelijking van biomerkers met gezondheidskundige normen of richtwaarden voor specifieke polluenten (indien beschikbaar). Doel: Gezondheidskundige impact van blootstelling aan specifieke polluenten evalueren, wat kan leiden tot prioriteiten voor beleid. Hoe situeert de Gentse kanaalzone zich binnen Vlaanderen? Vergelijking van blootstellings- en effectmerkers 1 van jongeren uit Gentse Kanaalzone met resultaten bij een vergelijkbare leeftijdsgroep uit algemeen Vlaanderen (Vlaamse referentiewaarden). Doel: Inschatting van de milieublootstelling en de gezondheidseffecten in de Gentse kanaalzone in vergelijking met algemeen Vlaanderen, wat kan leiden tot gerichte beleidsacties voor de Gentse Kanaalzone. Kunnen er relaties gevonden worden met milieumetingen? Bestuderen van relatie tussen humane biomonitoring (meting in de mens) en de milieumeetgegevens(externe omgeving), zowel van chemische metingen als effectgerichte metingen. Doel: Identificatie van mogelijke bronnen en/of blootstellingswegen, wat kan leiden tot een beter inzicht in de relatie tussen blootstelling en gezondheidseffecten.(hoewel: humane biomonitoring is niet de meest geschikte techniek om bronnen te detecteren.) Zijn er verbanden tussen de gemeten blootstelling en de vastgestelde gezondheidseffecten? Bestuderen van de relatie tussen blootstelling en gezondheidseffecten (dosis-effect relaties). Doel: Nagaan of verhoogde blootstelling in de huidige onderzoeksgroep gerelateerd is aan het vaker voorkomen van gezondheidseffecten, wat kan leiden tot prioriteiten voor beleid. Nota: Om de kracht ( power ) van de analyse te vergroten, wordt deze analyse uitgevoerd op de totale groep van jongeren: Gentse Kanaalzone + Vlaamse referentie). De analyse wordt in een tweede fase van het onderzoek uitgevoerd, dus vermoedelijk zijn deze resultaten nog niet beschikbaar bij eerste communicatie (najaar 2014). 1 Wat zijn blootstellingsmerkers en effectmerkers? Zie pagina 6. Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 3
Doelgroep Doelgroep: 14-15-jarige jongeren, nl. jongeren geboren in 1997-1998 (3 e jaar secundair in schooljaar 2012-2013) of 1998-1999 (3 e jaar secundair in schooljaar 2012-2013). Inclusiecriteria: - Geboren in 1998 of 1999; - Minstens 10 jaar in Gentse Kanaalzone wonen; - Toestemming van ouders en van jongeren; - Nederlandstalige vragenlijst kunnen invullen. Waarom 14-15 jarigen? De keuze voor jongeren als doelgroep is ingegeven vanuit verschillende redenen: in eerste instantie geven de lange termijn merkers die gemeten worden bij jongeren een betere weerspiegeling van de lokale situatie, in vergelijking met metingen bij volwassenen. Eén van de inclusiecriteria is immers dat deelnemers minimaal 10 jaar in het onderzoeksgebied moeten wonen, waardoor 14-15 jarige jongeren die onderzocht worden ook effectief voor het grootste deel van hun leven in het onderzoeksgebied hebben gewoond. Bovendien wordt beroepsblootstelling uitgesloten, wat een beïnvloedende factor is bij volwassenen. Daarnaast zijn er voor jongeren veel referentiemetingen beschikbaar als controle, omdat deze doelgroep in het verleden het vaakst werd onderzocht in meetcampagnes van het Steunpunt Milieu en Gezondheid. Ook logistiek gezien is het eenvoudiger om jongeren te rekruteren en te onderzoeken in vergelijking met bijvoorbeeld pasgeborenen. Ten slotte wordt gekozen voor 14-15 jarigen omdat op deze leeftijd eveneens een medisch onderzoek uitgevoerd wordt door het Centrum voor Leerlingen Begeleiding (CLB), waardoor via het CLB uitgebreide gegevens beschikbaar zijn over groei en ontwikkeling. Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied werd afgebakend op basis van gemodelleerde PM 10 -concentraties (fijn stof) afkomstig van verkeer en industrie in de Gentse kanaalzone. Strategie afbakening onderzoeksgebied: Voor de bepaling van het onderzoeksgebied is het belangrijk dat een gebied afgebakend wordt dat in de invloedsfeer van de Gentse kanaalzone gelegen is. Om een dergelijk gebied te identificeren is gekozen om de gebiedsafbakening te baseren op gemodelleerde PM 10 -concentraties (fijn stof). Let wel, een modellering is een schatting afkomstig van een computermodel, en is dus niet gebaseerd op milieumeetgegevens van bijvoorbeeld de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). Modellering laat toe concentraties te berekenen voor plaatsen waarvoor geen meetgegevens beschikbaar zijn. Voor de modellering van de jaargemiddelde PM 10 - concentraties in de Gentse Kanaalzone werden gerapporteerde emissiegegevens (uitstoot) gebruikt van 2009, voor industriële bronnen, wegverkeer en scheepvaart in de Gentse kanaalzone. Andere bronnen van fijn stof, zoals gebouwenverwarming en landbouw, en emissiegegevens uit andere gebieden binnen en buiten Vlaanderen werden niet meegenomen in de berekening. Op deze manier werd een zone afgebakend die een indicatie geeft van de invloedsfeer van de Gentse Kanaalzone. Vervolgens werden alle statistische sectoren geselecteerd die geheel of gedeeltelijk in deze zone vallen (zie figuur 1). Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 4
Figuur 1: Kaart van onderzoekgebied Gentse Kanaalzone Het onderzoeksgebied bevat woonkernen uit Zelzate, Wachtebeke, Evergem, Gent, Assenede en Lochristi. Om het aantal gemeenten in het onderzoeksgebied enigszins te beperken (voornamelijk omwille van praktische redenen) is gekozen om voorlopig geen veldwerk te organiseren in Assenede en Lochristi, waarvan slechts een klein gedeelte in het onderzoeksgebied valt, en die bovendien niet grenzen aan de Gentse haven (zie figuur 1, gearceerd gebied). Deze twee gebieden worden beschouwd als reserve studiegebied, waar slechts jongeren zullen worden aangeschreven indien niet voldoende deelnemers gevonden worden in de vier andere gemeenten. Volgende gemeenten en/of deelgemeenten worden opgenomen in het onderzoeksgebied: - ZELZATE: volledige gemeente - WACHTEBEKE: volledige gemeente - EVERGEM: deelgemeente Kluizen, en delen van Ertvelde en Evergem-centrum - GENT: Desteldonk, Mendonk, Sint-Kruis-Winkel, delen van Oostakker, Wondelgem en Muide Opm.: Om een gelijke verdeling van het aantal deelnemers over het volledige onderzoeksgebied te garanderen wordt een indeling gemaakt tussen een noordelijke subregio (Zelzate en Wachtebeke) en een zuidelijke subregio (Evergem en Gent). Er wordt gestreefd naar een gelijke verdeling van de onderzoeksgroep tussen noord en zuid, nl. 200 jongeren per subregio. Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 5
Biomerkerselectie Humane biomonitoring is een techniek waarbij de inwendige blootstelling aan polluenten en/of vroegtijdige effecten van polluenten bij de mens worden gemeten door middel van biomerkers. We onderscheiden twee soorten biomerkers: - Biomerker van blootstelling: polluent of afbraakproduct van polluent die gemeten wordt in bloed, urine, haar (vb: bloed lood, DDE in serum,...) - Biomerker van effect: biologisch effect dat optreedt na blootstelling aan polluenten (vb: DNA-schade, vervroegde puberteit,...) Selectiestrategie Gentse Kanaalzone: Selectie van groepen van biomerkers op basis van beschikbare milieumeetgegevens en inventaris van aanwezig industrie. Figuur: Schematische overzicht van biomerkers van blootstelling en biomerkers van effect die worden gemeten in Gentse kanaalzone, gelinkt aan milieuknelpunten. biomerkers van blootstelling milieupolluenten biomerkers van effect PAK-merker in urine benzeenmerker in urine zware metalen in bloed Calux assay op serum PCB s in serum chloorpesticiden in serum fijn stof PAK s benzeen zware metalen PCB s dioxines pesticiden astma & allergie bloeddruk oxidat. stress - inflammatie genotoxiciteit neurologische ontwikkeling nierfunctie schildklier functie puberteit Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 6
Specifieke biomerkers Strategie: Selectie van specifieke biomerkers op basis van beschikbare ervaring binnen onderzoeksgroep van het Steunpunt Milieu en Gezondheid Tabel: Gedetailleerd overzicht van humane biomonitoringsmetingen in de Gentse Kanaalzone Groep Maat voor Biomerker Betekenis Blootstelling PAK s 1-hydroxypyreen in urine Afbraakproduct van PAK s in de urine Blootstelling van laatste dagen Blootstelling benzeen t,t -muconzuur in urine Afbraakproduct van benzeen in de urine Blootstelling van laatste dagen Blootstelling zware metalen As, Cd, Cr, Cu, Mn, Mo, Ni, Pb, Ti, Tl, V in bloed (selectie onder voorbehoud) Zware metalen in bloed Blootstelling van laatste uren, dagen of maanden (afhankelijk van metaal tot metaal) Blootstelling dioxine-achtige stoffen Calux assay op serum Activiteit (op receptor) van dioxine-achtige stoffen in het lichaam Blootstelling PCB s merker PCB s in serum 3 merker PCB s zijn maat voor som van PCB s Levenslange blootstelling Blootstelling gechloreerde pesticiden p,p -DDE, hexachlorobenzeen en chlordanen in serum Meest voorkomende oude pesticiden (allen verboden) Levenslange blootstelling Gezondheid astma & allergie astma, hooikoorts, eczeem, voedingsallergie, metaalallergie, dierenallergie Bevraging via gestandardiseerde vragenlijsten Prevalentie van ziekten per gebied Gezondheid hart en bloedvaten bloeddruk Maat voor cardiovasculaire functie Gezondheid inflammatie uitgeademd NO (eno) Maat voor ontsteking (inflammatie) ter hoogte van de luchtwegen Gezondheid inflammatie interleukine 1β in uitgeademde Maat voor ontsteking (inflammatie) - algemeen lucht Gezondheid oxidatieve stress 8-oxo-deoxyguanisine in urine Maat voor DNA herstel van het lichaam Gezondheid oxidatieve stress komeettest Maat voor DNA schade in het lichaam Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 7
Groep Maat voor Biomerker Betekenis Gezondheid oxidatieve stress mitochondriale DNA schade Maat voor mitochondriale DNA schadein het lichaam Gezondheid genotoxiciteit micronucleustest Maat voor DNA schadein het lichaam Gezondheid neurologische ontwikkeling computer tests (NES, STROOP) Aandacht, psychomotoriek, interferentie, reactietijd Gezondheid neurologische ontwikkeling vragenlijsten (SDQ) Psychosociaal gedrag (aandacht, hyperactiviteit, ) Gezondheid nierfunctie cystatine-c in serum Maat voor glomerulaire nierfunctie klinische merker Gezondheid nierfunctie α1-microglobuline in urine Maat voor tubulaire nierfunctie klinische merker Gezondheid schildklierfunctie TSH, T3,T4 in serum Maat voor schildklierfunctie klinische merker Gezondheid puberteit zelfgerapporteerde data: leeftijd Stadium van puberteitsontwikkeling menarche, secundaire geslachtskenmerken Gezondheid puberteit puberteitsgegevens van CLB Stadium van puberteitsontwikkeling (schoolarts) Correctiefactor bloedvetgehalte serum cholesterol en serum triglyceriden Bloedvetten zijn belangrijk voor juiste interpretatie van serum PCB s, dioxines, gechloreerde pesticiden Correctiefactor verdunningsgraad van de urine creatinine in urine Verdunning van urine is belangrijk voor juiste interpretatie van alle urinaire metingen Correctiefactor ijzerstatus serum ferritine Ijzerreserves zijn belangrijk voor juiste interpretatie van zware metalen in bloed Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 8
Rekruteringsstrategie en veldwerk Benodigd aantal deelnemers: - 200 jongeren rekruteren voor humane biomonitoring (metingen + vragenlijst); - 200 jongeren rekruteren voor invullen van vragenlijsten. Selectiestrategie: - gelijke verdeling over noordelijk en zuidelijk deel van het onderzoeksgebied; - gelijke verdeling jongens/meisjes; - voorkeur indien woonplaats dichter bij industriegebied. Rekruteringsstrategie: - Alle jongeren, geboren in 1997, 1998 of 1999, worden aangeschreven op hun thuisadres en ontvangen een informatiefolder en een toestemmingsformulier. - Feedback na eerste mailing bepaalt verdere strategie: o Indien veel respons: 200 jongeren dicht bij industriegebied selecteren voor HBM; 200 jongeren selecteren voor vragenlijst. o Indien matige respons: 200 jongeren selecteren voor HBM; nieuwe vraag rondsturen voor invullen van vragenlijst. o Indien onvoldoende respons: rappel sturen + gerichte extra inspanningen om respons te verhogen (bijv. via scholen, contactpersonen in wijken, via ouderverenigingen van de scholen, enz.). Tabel: potentieel en vereist aantal deelnemers (op basis van adressenlijsten gemeenten) Gentse Kanaalzone Totaal aantal jongeren (14-15 jaar) Benodigd deelnamepercentage 200 deelnemers 400 deelnemers subtotaal gebied 1 657 15% 30% Wachtebeke 256 Zelzate 401 subtotaal gebied 2 1150 9% 17% Evergem 599 Gent 551 Eindtotaal 1807 11% 22% Veldwerk: - Het veldwerk verloopt in de periode februari 2013 tot december 2013. - De jongeren worden onderzocht in de school (tijdens de lesperiode) of in lokale wijkcentra (in vakanties en weekends). - Het onderzoek houdt in: Vragenlijsten: 1) algemene vragen: thuis door ouders en jongere; 2) vragen over laatste dagen + gevoelige vragen (bv. roken): apart door jongere op dag zelf. Afnemen van bloed (37 ml), urine (30 ml) en uitgeademde lucht (2 ademstalen); Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 9
Meten van lengte, gewicht, bloeddruk (5x); Uitvoeren van computertesten (10 min.); Daarnaast wordt toestemming gevraagd van jongeren en ouders om gegevens op te vragen uit het dossier van het CLB. Communicatie Strategie:Het Steunpunt Milieu en Gezondheid tracht steeds op een open en transparante manier te communiceren over het onderzoek en de onderzoeksresultaten. Ook wordt veel belang gehecht aan lokaal overleg, tijdens het onderzoek alsook na bekendmaking van de resultaten. Communicatie tijdens het onderzoek: - Regelmatig overleg met lokale actoren (informeren, om advies vragen, samenwerken). Waarover?: onderzoeksplan, rekrutering, communicatieplan, opvolging, e.d. Met wie?: Brede groep lokale actoren, vanuit verschillende perspectieven (lokale besturen, maatschappelijk middenveld, industrie, scholen en CLB s, medische actoren, bewonersgroepen, e.d.) Hoe?: Via bestaande vergaderingen van het project Gentse kanaalzone (o.a. stuurgroep netwerk Gentse Kanaalzone), en indien nodig ad hoc werkgroepen. Communicatie ter bekendmaking van de resultaten: - Deelnemers krijgen individuele (interpreteerbare) resultaten en groepsresultaten via de post. Voor extra toelichting en/of andere vragen kunnen deelnemers terecht bij een arts van het Steunpunt (individuele consultatie en/of gratis telefoonlijn). - Toelichting collectieve resultaten aan lokale actoren en buurtbewoners. Communicatie na de bekendmaking van de resultaten: - Verdere interpretatie en beleidsvertaling van de resultaten a.h.v. een gestructureerde en participatieve procedure ( het Faseplan ). Dit gebeurt in nauwe samenwerking met de Vlaamse overheid, en met blijvende aandacht voor openheid en interactie met lokale actoren. Timing Enkele kerndata: Start rekrutering: februari 2013 Veldwerk: maart 2013 tot december 2013 Bekendmaking resultaten: najaar 2014 Onderzoeksplan Gentse kanaalzone Page 10