tijdschrift voor bibliotheek & archief 2012 8 Schaderegistratie en eerstelijnsconservering EHBO voor oude drukken Bibliotheekgeschiedenis als inspiratie voor de toekomst. Google bestaat al. Waar moet het heen met de bibliotheekcatalogus? Het bibliotheekreglement: naar afspraken in plaats van regels Moet een lokale archiefdienst elke schenking van archief aanvaarden?
Zoeken in de diepte. Een nieuwe evolutie in zoektechnologie Bliksemsnelle resultaten voor onmiddellijke analyse Innovatieve resultaatsopbouw Doorzoek meerdere bronnen met 1 enkele zoekopdracht Directe links naar uw online content Zoekfunctie op maat van de gebruiker www.swets.com/swetswise/searcher Swets België twittert en dit in zowel het Nederlands (@Swetsbelgium) als in het Frans (@Swetsbelgique). Wilt u ook op de hoogte blijven van wat er gebeurt bij Swets? Stuur dan snel een mailtje naar marketing@be.swets.com om u in te schrijven voor onze nieuwsbrief. Swets Information Services NV, Europark-Oost 34 C, 9100 Sint-Niklaas T 03 780 62 62
editoriaal Bye, bye, bib? VERANTWOORDELUKE UITGEVER Julie Hendrickx, Statiestraat 179, 2600 Berchem HOOFDREDACTEUR Julie Hendrickx julie.hendrickx@vvbad.be REDACTIE Klaartje Brits, Jo Cooymans, Beatrice De Clippeleir, Gerd De Coster, Ingrid De Pourcq, Noël Geirnaert, Raf Guns, Myriam Lemmens, Kris Michielsen, Paul Nieuwenhuysen, Veronique Rega, Peter Rogiest, Saskia Scheltjens, Eva Simon, Patrick Vanhoucke, Bruno Vermeeren. vrijwilliger Rien Emmery REDACTIESECRETARIS Tom Van Hoye tom.vanhoye@vvbad.be REDACTIEADRES VVBAD META Statiestraat 179, 2600 Berchem Tel. 03 281 44 57 meta@vvbad.be http://www.vvbad.be/meta Reageer op Twitter: #overmeta ADVERTENTIES Marc Engels marc.engels@vvbad.be LAY-OUT Marc Engels DRUK Enschedé-Van Muysewinkel META verschijnt 9x per jaar, niet in januari, juli en augustus. META is een uitgave van de VVBAD en is begrepen in het lidmaatschap, maar is ook verkrijgbaar als abonnement. Meer informatie op http://www.vvbad.be/lidmaatschap. ISSN 2033-639X Bruno Vermeeren, Coördinator VVBAD De eerste aankondiging van het Vlaams e-boekplatform (VEP) kwam er in 2009 op Informatie aan Zee. Op de Denk- en discussiedag van Bibnet, maandag 8 oktober ll, was er nog niet veel vooruitgang te zien. Uitgevers aarzelen. Ze zijn bang dat hun boeken illegaal op het web zullen verschijnen. Niet alleen in Vlaanderen hebben bibliotheken geen, of hooguit moeizame, toegang tot e-boeken. In Nederland stelt Bibliotheek.nl een ebooks eregalerij ter beschikking van de bibliotheken. Deze telt inmiddels 26 klassiekers. Daarnaast is er een streaming aanbod met 200 boeken, waarvan een kwart anderstalig. In de VS publiceerde de American Library Association (ALA) recent een open brief aan de uitgevers. Het gebeurt niet vaak, in de vrije markt, dat een klant de mogelijkheid ontzegd wordt om een product te kopen van een bedrijf en te horen krijgt dat zijn geld niets waard is, schrijft de vereniging. De grote uitgeverijen weigeren er gewoon aan bibliotheken te leveren. Over de grote plas is inmiddels wel ongeveer de helft van de bestsellers als e-boek beschikbaar in de bibliotheek. Daar kunnen we in Vlaanderen alleen maar van dromen. Maar het probleem zit al evenzeer in de grote diversiteit aan formaten en apparaten. Het is een grote warboel. Bibliotheken kunnen hun gebruikers gewoon niet de kwaliteit bieden waar deze recht op hebben, aldus Librarian in Black Sarah Houghton. Discussie over het onderwerp in Vlaanderen blijft beperkt, zelfs op een denken discussiedag van Bibnet. Er zijn nochtans wel wat vragen die een antwoord verdienen. Bijvoorbeeld: Waar ligt het onderscheid tussen huren en lenen? In Nederland wil het CB het vroegere Centraal Boekhuis een verhuurdienst voor e-boeken starten. De uitgever stelt een huurprijs vast voor de boekhandel of de bibliotheek die op hun beurt een prijs kunnen vragen voor doorlevering aan hun klanten/gebruikers. En dan is de bib concurrent van de boekhandel, in plaats van klant Wat als het niet over lenen of huren, maar over toegang gaat? Binnenkort wil Oyster vergelijkbaar met Spotify toegang bieden tot een collectie e-boeken. Voor een bescheiden abonnementsprijs kan je dan onbeperkt e-boeken lezen, op al je toestellen. Bye, bye, bib? Hebben we die e-boeken wel nodig? Welke waarde heeft een bibliotheek met boeken over fysica als dat thema je niets zegt? Het komt niet op de boeken aan, maar op de diensten voor de gemeenschap, gebruikers en niet-gebruikers, volgens Phil Bradley. Eblida lanceerde in het voorjaar een campagne rond e-lending, zeg maar een leenrecht voor elektronische boeken. Maar of het nu om dat lobbywerk gaat, of om een Vlaams e-boekplatform, zonder antwoorden op deze vragen geraken we geen stap vooruit. Tijd voor een denk- en discussiedag? META 2012 8 1
100 80 60 40 20 0
inhoud META 2012/8 Jaargang 88 - november 2012 1 Editoriaal Bye, bye, Bib? 4 Nieuws 8 Artikel Boeken-EHBO in praktijk. Eerstelijnsconservering van erfgoedcollecties in de Openbare Bibliotheek Brugge Marijn de Valk en Ludo Vandamme 14 Interview Marina De Bruijn: Vanuit de kennis van het verleden, kan je betere keuzes en weloverwogen beslissingen maken. Rien Emmery en Julie Hendrickx 19 Artikel Google bestaat al. Waar moet het heen met de bibliotheekcatalogus? Johan Mijs 31 Het cijfer Het plan 32 Essay Dode letter(s). De toepassing van het bibliotheekreglement: naar afspraken in plaats van regels Peter Rogiest 35 Column Amazing! Eva Simon Het citaat 36 De Vraag Moet een lokale archiefdienst elke schenking van archief aanvaarden? Werkgroep Lokaal Overheidsarchief 37 Duurzaam Duurzame mobiliteit Mariann Naessens 24 Signalement Bibliotheeksfeer van vroeger 26 Etalage Streekgericht bibliotheekbeleid Brussel 27 Inzet Geert Puype 28 Over de grens SURF Maryse Laseroms 30 Trend Een bibliotheek zonder catalogus? Ondenkbaar? Simone Kortekaas 38 Kroniek IFLA World Library and Information Congress 43 Recensies 44 Personalia Toepassing 45 Zo gehoord Gerd De Coster 47 Activiteiten 48 Uitzicht META 2012 8 3
nieuws Bib Web Awards 2012 Op 10 december 2012 reikt de Bibliotheekschool van Gent voor de tweede keer de Bib Web Awards uit aan verdienstelijke websites en -toepassingen uit de Vlaamse bibliotheek-, documentatie- en informatiesector. Een aantal cursisten van het graduaat BDI-kunde selecteerden ook deze keer voor een tiental categorieën telkens circa tien genomineerden. Een combinatie van publieksstemmen (50 procent) en vakjury (50 procent) zal in elke categorie het eindresultaat bepalen. Daarnaast voorzien we opnieuw een Prijs van het Publiek, een Prijs van de Vakjury en een Prijs van de Bibliotheekschool. Op 10 december worden alle winnaars in de bloemetjes gezet tijdens een feestelijke happening in het auditorium van CVO VSPW Gent. De genomineerden werden verdeeld onder deze categorieën: Follow me: meest invloedrijke informatieprofessional op het web Iedereen bevriend: beste inzet van sociale netwerken E-talage: beste etalage op het web Grote broer: beste bovenlokaal digitaal project Small is beautiful: beste lokaal digitaal project Let s go viral: beste online promo Out of the box: beste online initiatief voor specifieke groepen Schools & tools: beste toepassing van sociale media door school- of universiteitsbibliotheken The specials: beste toepassing van sociale media door archieven, museumbibliotheken, erfgoedbanken, documentatiecentra of overheidsbibliotheken Vree mediawijs: beste activiteit met betrekking tot informatiegeletterdheid De stemmen van het publiek en de vakjury bepalen elk voor 50 procent het eindresultaat. Dus, laat jouw stem horen en maak kans op een boekenbon. Stemmen kan tot en met 18 november via http://bibwa2012. blogspot.be/ Je kan de Vlaamse Bib Web Awards editie 2012 (tag: bibwa2012) volgen op Twitter (http://twitter.com/ bibwa2012) en Facebook (http://www.facebook.com/bibwa2012). Ook via mail kan je ons contacteren: bibwa2012@gmail.com. Succes alvast aan alle genomineerden! Eva Simon en het Bib Web Awards-team Raad van de Europese Unie neemt verweesde werken richtlijn aan Op 8 oktober 2012 keurde de Raad het richtlijnvoorstel goed inzake bepaalde toegestane gebruikswijzen van verweesde werken, zoals deze enkele weken geleden reeds werd goedgekeurd door het Europees Parlement. De goedkeuring van de Raad is de laatste stap in het wetgevende proces. Dit betekent dat de richtlijn de komende weken formeel in werking zal treden nadat het is gepubliceerd in het Officieel Publicatieblad van de Europese Unie. De Lidstaten hebben vervolgend twee jaar de tijd om de richtlijn in nationaal recht om te zetten. Verweesde werken zijn werken die door het auteursrecht worden beschermd maar waarvan de auteurs niet kunnen worden geïdentificeerd of gevonden. De memo van de Europese Commissie kondigt aan dat de nieuwe richtlijn m.b.t. verweesde werken Europa s bibliotheken, archieven, instellingen voor audiovisueel erfgoed, publieke omroeporganisaties en andere instellingen die taken van openbaar belang vervullen een gepast juridisch kader geeft om grensoverschrijdende toegang tot verweesde werken in hun collectie mogelijk te maken. Over het richtlijn voorstel werd reeds veel geschreven. Helaas zijn de meeste commentaren het erover eens dat de richtlijn noch massadigitalisering noch grootschalige preservatie van het omvangrijke Europese culturele erfgoed zal faciliteren of bevorderen. De richtlijn lijkt aldus op voorhand een maat voor niets te zijn. Het pijnpunt van de richtlijn blijft immers de vraag hoe een culturele erfgoedinstelling met miljoenen items in haar collectie kan doorgaan met digitaliseren indien het voor ieder item een voorafgaandelijke zorgvuldige zoektocht (diligent search) moet ondernemen. Het wordt dan ook uitkijken hoe de Belgische wetgever het begrip zorgvuldige zoektocht op nationaal niveau zal invullen. Dit dient volgens artikel 3.2 van de richtlijn in samenspraak met rechthebbenden en gebruikers te gebeuren. Joris Deene 4 META 2012 8
nieuws Insolvente Boedelkamer beschermt als verzameling Met een vermelding in het Belgisch Staatsblad is de Antwerpse Insolvente Boedelkamer nu definitief een be schermde verzameling en wordt ze opge nomen in de lijst van het roerend cultureel erfgoed van de Vlaamse Gemeenschap, de zogenaamde Topstuk kenlijst. De Archieven van de Insolvente Boedelkamer, een collectie van meer dan 150 archieven, vormen samen een unieke collectie documentair erfgoed. Ze zijn ondergebracht in het FelixArchief in Antwerpen en geven een fascinerend beeld van de internationale handelscontacten in de 16e, 17e en 18e eeuw. Resonant erkend als expertisecentrum Op 14 september keurde de Vlaamse regering op voordracht van Vlaams minister van Cultuur Joke Schauvliege, de subsidiëring goed van Resonant vzw als landelijk expertisecentrum voor muzikaal erfgoed in Vlaanderen. Er wordt een jaarlijkse subsidie toegekend van 315.000 euro voor de beleidsperiode 2013-2016. Landelijke expertisecentra zijn dienstverlenende cultureel-erfgoedorganisaties die zich inzetten om rond een bepaalde erfgoedspecialisatie of rond een bepaald thema organisaties of individuen te ondersteunen en internationale expertise te verspreiden in Vlaanderen. De doorstroming van kennis en expertise staat centraal. Ze staan ten dienste van zowel cultureel-erfgoedorganisaties als cultureel-erfgoedbeheerders die de zorg voor het cultureel erfgoed niet als kerntaak hebben. Muzikaal erfgoed staat als prioritair thema in het Vlaams Regeerakkoord 2009-2014. Resonant werd in 2002 opgericht als het thema-archief voor muzikaal erfgoed. Met de erkenning maakt de organisatie de overstap van het Archiefdecreet van 2002 naar het Cultureel-erfgoeddecreet. www.resonant.be De overname brengt een paar belangrijke wijzigingen in het systeem van de Auteurslezingen met zich mee voor organisatoren en auteurs. Organisatoren zullen bijvoorbeeld het hele jaar doorlopend aanvragen kunnen doen, zolang dat twee maanden en niet vroeger dan acht maanden voor de lezing plaatsvindt, gebeurt. Het VFL streeft naar een verdere professionalisering van de letterensector en vindt een billijke vergoeding voor de auteur vanzelfsprekend. Daarom vraagt het VFL vanaf 2013, naast een vergoeding voor de vervoersonkosten van de auteur, van de organisatoren een vastgelegde minimale bijdrage, afhankelijk van de institutionele status van de organisator en het doelpubliek, per gesubsidieerde Auteurslezing. Op de website www.vfl.be vindt u het Subsidiereglement voor de aanvraag voor Auteurslezingen, de criteria voor opname op de Auteurslijst en een draaiboek met praktische informatie voor het organiseren van lezingen. VFL Vlaamse Regering kent werkingssubsidies toe aan Archiefbank Vlaanderen, Vlaamse Erfgoedbibliotheek en culturele archiefinstellingen Foto: Stadsarchief Antwerpen. De VVBAD voerde enkele studieopdrachten uit om proeflijsten van archivalisch en documentair erfgoed op te stellen. De Insolvente Boedelkamer stond op een van die proeflijsten. In META 2012/4 verscheen een uitgebreid artikel over het ontstaan van deze archieven. (TVH) Vlaams Fonds voor de Letteren neemt Auteurslezingen over van Stichting Lezen De subsidiëring voor Auteurslezingen zal vanaf 2013 gebeuren door het Vlaams Fonds voor de Letteren (VFL), en niet langer door Stichting Lezen. De aanvragen gebeuren via de website www.auteurslezingen.be. Het is de ambitie van het VFL om het budget voor de Auteurslezingen vanaf 2013 gevoelig te verhogen. De Vlaamse regering heeft op vrijdag 28 september 2012 beslist een werkingssubsidie toe te kennen aan de Archiefbank Vlaanderen vzw, de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en zes culturele archiefinstellingen. Archiefbank Vlaanderen vzw ontvangt de subsidie voor het beheer van de Archiefbank Vlaanderen. De organisatie ontvangt hiervoor voor de beleidsperiode 2013 2017 285.000 euro. De Archiefbank Vlaanderen is een geautomatiseerd register van Vlaams privaat archivalisch VVBAD ZOEKT INFORMATIESPECIALIST Voor het reorganiseren van de vakbibliotheek en enkele taken in verband met het verenigingsarchief, zoekt de VVBAD een informatiespecialist voor een halftijdse opdracht gedurende zes maanden op het VVBAD-secretariaat in Berchem. Meer info over deze vacature vind je op: http://www.vvbad.be/vacatures/. META 2012 8 5
nieuws Nu beschikbaar in de reeks Archiefkunde De handelingen van het internationale congres Archives without Borders Archivos sin Fronteras Archieven zijn belangrijk, in cultuur-historisch opzicht, maar ook bekeken vanuit het perspectief van efficiënt management. De internationale conferentie Archives without Borders focuste op het belang van goed bestuur in een internationale context. De bijdragen draaiden rond vier thema s: Archival Solidarity Human Rights and Archives Cross-Border Archives Archives: Formation of the Nation State and National Identity Eminente sprekers zoals Antonio González Quintana, Trudy Huskamp Peterson, Gabriela Salazar en Nathan Mnjama voerden er het woord. De handelingen van de conferentie zijn onmisbaar voor al wie interesse heeft voor het maatschappelijk belang van archieven. NU BESTELLEN VIA www.vvbad.be/awb_nl De handelingen van het internationale congres: Archives without Borders Op 30 en 31 augustus 2010 was er het internationale archiefcongres Archives without Borders in Den Haag. De handelingen van dit congres zijn nu gebundeld in een publicatie in de reeks Archiefkunde van de VVBAD. Archieven als stille getuigen voor de Australische Aboriginals. De rol van archieven in een federale staat: Vlaanderen. Archieven en nationale identiteit in Indonesië. Een selectie uit de onderwerpen, die aan de orde kwamen tijdens Archives without Borders. Dit congres ging over het belang van archieven voor good governance in een internationale context: Archief zonder grenzen. Het belang van archieven strekt zich steeds vaker over de landsgrenzen uit. Het congres richtte zich op vier thema s: Archieven zijn stille getuigen. Ze zijn van groot belang op plekken in de wereld waar mensenrechten in het geding zijn. Archieven van internationale tribunalen, zoals het Joegoslaviëtribunaal, of internationale of supranationale organisaties zoals de Europese Commissie of het Rode Kruis, overstijgen de landsgrenzen. Wat gebeurt er met deze archieven, waarvoor geen internationale archiefwet geldt? Archieven spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van een nationale identiteit en de staatsvorming. Denk aan de onmisbaarheid van archiefbeheer bij landregistratie/het kadaster, het recht op informatie van de burgers en citizenship. Omgekeerd beïnvloedt staatsvorming de ontwikkeling en het beheer van archieven. Hoe ondersteunen archiefprofessionals elkaar internationaal? Zijn archivarissen internationaal solidair? Het boek kost 30 euro en is te bestellen via de VVBAD-website: http://www.vvbad.be/awb_nl 6 META 2012 8
nieuws Vervolg van p. 5 www.immaterieelerfgoed.be gelanceerd cultureel erfgoed, waarmee private archieven worden ontsloten, voor zover de personen en instanties die er eigenaar van zijn dat wensen. De Archiefbank Vlaanderen is eigendom van de Vlaamse Gemeenschap. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek ontvangt voor de beleidsperiode 2013 2017 een werkingssubsidie van 310.000 euro. Ook zes culturele archiefinstellingen krijgen werkingssubsidies. Vijf organisaties worden gesubsidieerd als culturele archiefinstellingen ingedeeld bij het Vlaamse niveau: ADVN (Archief-, Documentatieen Onderzoekscentrum voor het Vlaams-nationalisme) ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 1.202.000 euro op jaarbasis AMSAB-ISG ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 1.412.000 euro op jaarbasis AMVC-Letterenhuis ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 300.000 euro op jaarbasis KADOC - Documentatie- en Onder zoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 1.992.000 euro op jaarbasis Liberaal Archief ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 882.000 euro op jaarbasis. Vlaams minister van Leefmilieu, Natuur en Cultuur Joke Schauvliege lanceerde op vrijdag 14 september het platform www.immaterieelerfgoed.be. Deze website bundelt de expertise en kennis over immaterieel cultureel erfgoed in Vlaanderen en legt de focus op het borgen ervan. www.immaterieelerfgoed.be moet een inspiratiegids zijn voor al wie met immaterieel erfgoed in Vlaanderen bezig is, en ze zijn met velen, aldus minister Schauvliege. Elke gemeenschap, groep of elk individu die betrokken is bij een traditie, een gebruik of een element immaterieel cultureel erfgoed kan die traditie, dat gebruik of dat element aanmelden op de website www.immaterieelerfgoed.be. Zij kunnen ook hun acties om de leefbaarheid van dit element te garanderen op de site registreren. Je surft hiervoor naar de site en vraagt een login aan voor de databank. De erfgoedorganisaties met een werking rond immaterieel cultureel erfgoed die de Vlaamse Gemeenschap binnen het cultuurbeleid subsidieert zijn eveneens aanwezig op deze website. Het gaat om organisaties zoals tapis plein vzw, LECA vzw, het Firmament vzw, CAG vzw en vele andere. Elk van hen ontwikkelt projecten of zet acties op om de erfgoedgemeenschappen te ondersteunen die met immaterieel cultureel erfgoed bezig zijn. www.immaterieelerfgoed.be focust op samenwerking en kennisdeling tussen gemeenschappen, groepen en individuen die immaterieel cultureel erfgoed koesteren en professionele organisaties die voor het borgen van het immaterieel cultureel erfgoed ondersteuning bieden. Naast de landelijke organisaties zorgen ook tal van erfgoedcellen binnen lokale besturen daarvoor. > Bron: persbericht minister Schauvliege Eén organisatie wordt gesubsidieerd als privaat archief dat het culturele leven in het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad documenteert: AMVB (Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel) ontvangt voor de beleidsperiode 2013-2017 332.000 euro op jaarbasis. De organisaties worden gesubsidieerd voor hun archiefwerking, die het verzamelen, bewaren, onderzoeken en voor het publiek ontsluiten van archiefstukken omvat. Faronet.be Ook de dagelijkse Last Post-plechtigheid in Ieper is immaterieel erfgoed. Foto: Ines Saraiva. Hebt u ook nieuws voor deze rubriek? Stuur het naar meta@vvbad.be META 2012 8 7
artikel Boeken-EHBO in de praktijk Eerstelijnsconservering van erfgoedcollecties in de Openbare Bibliotheek Brugge Marijn de Valk en Ludo Vandamme In februari dit jaar startte het proefproject eerstelijnsconservering van erfgoedcollecties in de hoofdbibliotheek van de Openbare Bibliotheek Brugge. Bijzonder, omdat nog niet eerder in Vlaanderen een groot aantal mensen aan zoveel boeken werkte. De keuze voor een collectiebrede aanpak in de vorm van een project boeken-ehbo ging uit van de Brugse bibliotheek. Voor de inhoudelijke verantwoordelijkheid en begeleiding op de werkvloer werd een beroep gedaan op Marijn de Valk, zelfstandig boekrestaurator. Een doorsnee werkdag Voorzichtig wordt de werkvoorraad voor de dag door een bibliotheekmedewerker van de plank gehaald: 60 boeken in leren en perkamenten banden. Het stof wordt behoedzaam van de boeksneden gezogen en ook de schutbladen en het binnenwerk worden op oppervlaktevuil nagekeken. Vervolgens gaan de boeken naar de registrator die de schades aanvinkt in de database op de computer. Een derde medewerker behandelt de leren banden; een vierde voert op een doeltreffende manier reparaties uit aan de boekbanden, terwijl de vijfde medewerker van die dag zich buigt over de papierrestauraties in de boekblokken. Tot slot worden de behandelde boeken gecontroleerd, in de computer, voorzien van een discrete potloodnotitie op het achterplat, en weer teruggeplaatst in de kluis. Het lijkt eenvoudig als de afzonderlijke handelingen en de workflow op deze manier worden beschreven. En dat is het eigenlijk ook. Het concept boeken-ehbo berust op een aantal heldere principes zoals het stellen van prioriteiten, werkdeling en de toepassing van een aantal uitgekiende behandelingsmethoden en materialen. Maar anderzijds is deze eenvoud maar schijn en verbergt hij een lange periode van nadenken over het hoe en waarom. Aan de orde zijn hier de inpassing van het project in een duurzaam conservatiebeleid van de bibliotheek, de inzetbaarheid van vele toegewijde handen, de leiding en coördinatie van een ervaren restaurator, de overtuiging van alle betrokkenen in de werkzaamheid van boeken-ehbo. Zonder deze elementen is het onmogelijk de beoogde kwaliteit en kwantiteit te halen. Het doel van het project was een eenvoudige conserverende behandeling van meer dan duizend oude drukken (1500-1900) en het verwerven van een gedifferentieerd inzicht in de materiële staat van de erfgoedcollectie. Deze doelstellingen werden met de hulp van 18 mensen in 24 dagen gerealiseerd. Er is door alle betrokkenen met veel inzet en enthousiasme aan het proefproject gewerkt. Het concept als geheel bleek een succes, maar er zijn ook zeker aandachtspunten voor vervolgtrajecten. Het opzet, de resultaten en de ervaringen van dit project vormen het onderwerp van dit artikel. Vooraf wordt kort kennis gemaakt met de historische boekencollectie van de Brugse bibliotheek. De erfgoedcollecties van de Openbare Bibliotheek Brugge De Openbare Bibliotheek Brugge is een in 2011 door de Vlaamse overheid erkende erfgoedbibliotheek en één van de zes partners van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek die in 2009 van start ging, in toepassing van het Cultureelerfgoeddecreet van 2008. De Brugse bibliotheek werd opgericht in 1804 als een 8 META 2012 8
artikel wetenschappelijke onderwijsbibliotheek naar Frans model (Ecole Centrale). Van een klassieke 19e-eeuwse bibliothèque municipale groeide de bibliotheek uit tot een openbare bibliotheek en erfgoedbibliotheek met een veelzijdige en maximaal geïntegreerde culturele werking. De kern van de erfgoedcollecties bestaat uit ongeveer 5000 middeleeuwse handschriften en gedrukte boeken (ca. 20.000 banden). Deze verzameling is opgebouwd uit een selectie boeken uit de geconfisqueerde bibliotheken van kerkelijke instellingen in het departement Lys (1796-97), en vervolgens de aanwinsten tot 1863, in het bijzonder gericht op kunsten en letteren. Bij de verdere reguliere collectievorming in de voorbije anderhalve eeuw werd de lokale en regionale invalshoek hoe langer hoe belangrijker. Bovendien werd deze lopende acquisitie verrijkt door bijzondere verzamelingen, zoals collecties Brugse drukken, historische kranten, het archief en de bibliotheek van Guido Gezelle, en de bibliotheek van Achiel Van Acker. De erfgoedcollecties preserveren, conserveren, restaureren De Openbare Bibliotheek voert een coherent beleid inzake preservatie, conservatie en restauratie van haar erfgoedcollecties. Een blauwdruk voor dit beleid kwam in 1994 tot stand, als resultaat van een onderzoek uitgevoerd door het Studiebureau De Zilveren Passer (Gent). De concrete werking inzake behoud en beheer spitst zich toe op onder meer een permante monitoring van de klimatisatie, het overbrengen op andere dragers (microfilm en digitalisering), een quarantainesysteem dat mogelijke infestatie uitschakelt (CAT), een meerjarenprogramma voor de aanmaak van PYXISconservatiedozen en het restaureren van topstukken. Voor een belangrijk onderdeel van dit beleid, met name de schaderegistratie en de eerstelijnsconservering op stuksniveau van boeken die geen topstukkenstatus hebben, was de bibliotheek al langer op zoek naar een adequate werkmethode. Drie ontwikkelingen die zich tijdens de voorbije jaren aftekenden, hebben dit nu wel mogelijk gemaakt. Vooreerst dienden er zich vanaf de jaren negentig nieuwe methoden en materialen aan. Zo werd Japans papier ingezet in plaats van het arbeidsintensief vernieuwen van leren ruggen en begon Tyvec aan zijn opmars voor het herstellen van de Het concept boeken-ehbo berust op een aantal heldere principes zoals het stellen van prioriteiten, werkdeling en de toepassing van een aantal uitgekiende BEHANDELINGSmethoden en materialen. constructieve delen van de boekband. Bovendien laten deze nieuwe methoden toe om, onder gecontroleerde omstandigheden, vrijwilligers in te zetten om het boekenbezit duurzaam te onderhouden. Een tweede ontwikkeling was een nieuwe opleiding. Vanuit de bezorgdheid naar voldoende vakmensen voor het conserveren en restaureren van archief en boeken zochten Brugse erfgoedpartners (de Openbare Bibliotheek en vijf archiefinstellingen) een samenwerking met een opleidingspartner (Syntra West) en werd CORES (Competentieplatform voor Conservering en Restauratie van Boeken en Archief) in de steigers gezet. CORES staat in voor een tweejarige modulaire opleiding (met aanvullende specialisatie) die zich toelegt op de scholing van restauratievakmannen en -vrouwen met een bijzonder expertise voor eerstelijnsconservatie en -restauratie. Boeken-EHBO voor bibliotheken sluit naadloos aan op het curriculum van de opleiding, en daartoe werd door CORES de expertise ingewonnen van restaurator Marijn de Valk uit Middelburg. Ten derde werd in 2009 een eerste proef opgezet waarbij boeken-ehbo op de collectie van de Openbare Bibliotheek werd toegepast. Dit gebeurde bij een cluster boeken Foto s boven: Overzicht van de werktafels, van links naar rechts: droogreinigen, schaderegistratie, reparatie van de boekbanden en papierrestauratie. Foto hiernaast: Boeken waarvan de ruggen gerepareerd zijn, tijdens het drogen. Foto s: M. de Valk. META 2012 8 9
artikel (19e-20e eeuw) van de collectie Achiel Van Acker door CORES-studenten in opleiding onder begeleiding van de CORES-docenten Marijn de Valk en Martine Eeckhout. De resultaten van deze eerste vingeroefening werden door alle betrokkenen positief geëvalueerd en voorgesteld op de studienamiddag Conservering van bibliotheekcollectie in de Openbare Bibliotheek Brugge op 3 februari 2010. De tijd was rijp om de stap te zetten naar een grootschalig project boeken-ehbo voor oude drukken (1500-1900) in de Openbare Bibliotheek. Organisatie en werkwijze Het project startte met een introductieochtend in de bibliotheek waarbij alle medewerkers aanwezig waren. Deze instructie was door het hoge aantal deelnemers noodgedwongen theoretisch, met aandacht voor de werkverdeling, het hanteren van de boeken, een korte omschrijving van alle primaire handelingen en voorkomende schades, en een praktische oefening in het gebruiken van boeken uit de kluis. Een bezoek aan de werkplek sloot deze ochtend af. De inrichting van de werkplek bij een eerstelijnsconservering steeds (tijdelijk) op locatie nam een dag in beslag. Dit vroeg een investering van ongeveer 3.000 euro, naast 500 euro voor gebruiksmaterialen. Voor elk onderdeel in het werkproces was een tafel ingericht; een plaats voor het droogreinigen van de boeken, één voor de schaderegistratie, één voor het uitvoeren van de reparaties aan de banden en één voor de papierrestauraties, terwijl de zuurkast de plaats was waar de leren banden behandeld werden. Een zuurkast en een eenvoudige stofzuiger zijn inderdaad onmisbare apparaten. De zuurkast maakt het mogelijk lederdressing (onder meer terpentine) aan te brengen en te laten uitdampen, en in mindere mate van leder te laten ontzuren (ammonium). Voor dit project werd geopteerd voor een gehuurd tweedehandstoestel met vervangbare filters het voorzien een vaste afzuiging naar buiten was op dat ogenblik te ingrijpend. Vier medewerkers van de Openbare Bibliotheek vormden de basis van het team; hun participatie was een onderdeel van hun dagelijkse werkzaamheden. Daarnaast participeerden tien studenten en afgestudeerden van de opleiding Restauratievakman van boeken en archief (CORES) op vrijwillige basis. De werkuren van de studenten vielen buiten het reguliere tweejarige curriculum van de CORESopleiding. Twee studenten van de opleiding papierrestauratie van de Artesis Hogeschool in Antwerpen participeerden in het project als onderdeel van hun stage. Dit project onderscheidde zich van soortgelijke conserveringsprojecten doordat de aanwezige voorkennis bij iedereen verschilde en niet iedereen een gediplomeerd boekrestaurator was. Daarom werd eenvoudig begonnen. Het uitvoeren van constructieve handelingen kon gebeuren door mensen die daartoe opgeleid waren, maar was geen must. Op deze manier leerden de deelnemers tijdens het werk van elkaar en was er voor iedereen de mogelijkheid nieuwe handigheden en ervaringen op te doen. Het was de enige manier om medewerkers met uiteenlopende expertise volwaardig te laten samenwerken. De praktische werkorganisatie gebeurde aan de hand van een werkrooster. Het project liep over drie maanden waarbij enkel op maandag en vrijdag werd gewerkt. Elke werkdag vereiste de aanwezigheid van maximaal vijf medewerkers waaronder telkens één voorman werd aangesteld die de dag coördineerde. De taken van deze meewerkende voorman bestonden uit het bewaken van de kwaliteit, het halen van de geplande dagelijkse hoeveelheid boeken, de registratie en waar nodig instructie van werk. De eerste zeven dagen waren dat de gediplomeerde restauratoren: projectcoördinator Marijn de Valk en/of Martine Eeckhout, de vaste docente en inhoudelijke coördinator van de CORES-opleiding. Na deze periode nam een bibliotheekmedewerker deze taak op zich, uiteraard steeds met een open lijn naar de coördinator. Deze wisselende samenstellingen waren flexibel en collega s sprongen elkaar bij wanneer er boeken voor een De kasten met de behandelde oude drukken in de boekenkluis van de hoofdbibliotheek Biekorf (Openbare Bibliotheek Brugge). Foto: M. de Valk. 10 META 2012 8
artikel op stukniveau voor iedere collectie op maat wordt gemaakt, in overleg met de beheerders. Iedere collectie is immers anders en vraagt, bovenop een algemene benadering, andere aandachtspunten. Perkamenten banden in de rij, wachtend op conservering. Foto: M. de Valk. onderdeel te lang in de file stonden. De inzet van veel mensen, die ieder op hun manier een steentje bijdroegen, heeft dit project tot een succes gemaakt. Schaderegistratie Na het droogreinigen volgde het registreren van de boeken in een Access-database. Daartoe werd op basis van bestaande modellen een aangepast formulier ontworpen. Anders dan gebruikelijk noteerden we voor dit project niet de schades aan de boeken, maar de uit te voeren handelingen. Voor de bibliotheek is het niet van belang of een gat in papier veroorzaakt is door schimmel, door ongedierte of door onzorgvuldig gebruik tijdens raadplegingen. Belangrijk is dát er papierrestauratie moet gebeuren en een benaderend inzicht over hoeveel werk dit is. Vandaar dat, naar het voorbeeld van de Schadeatlas Nederland, elke handeling ook kwalitatief werd benaderd, door licht, matig of ernstig aan te vinken. Helaas is er nog geen schadeatlas voor bibliotheekmateriaal beschikbaar en het gemis hieraan werd node gevoeld. Schaderegistratie blijft steeds tot op een zekere hoogte subjectief, zeker als zoveel verschillende mensen eraan werken. Anderzijds zat er een dubbele check in de gang van elk boek doordat elk volume een nacontrole kreeg door een andere medewerker dan degene die het boek had ingevoerd. Wat de één ziet als een schade waar daadwerkelijk iets aan moet gebeuren, wordt door een ander benaderd als onvermijdelijke gebruikssporen die deel uitmaken van de geschiedenis van het boek. Het laat zich raden dat dit overleg vaak uitliep op boeiende en nuttige discussies die zich soms resulteerden in het bijstellen van de geregistreerde schade. Op de achtergrond was steeds het volgende basiscriterium aanwezig: Is een boek raadpleegbaar zonder dat de schade oorzaak kan zijn van verder verval? Ook al is het omgaan met dit schaderegistratiemodel voor verbetering vatbaar, toch ontstaat op deze manier voor de bibliotheek inzicht in de werkvoorraad aan conservering. Van belang is dat een dergelijke schaderegistratie Ook al is het omgaan met dit SCHADE- REGISTRATIEmodel voor verbetering vatbaar, toch ontstaat op deze manier voor de bibliotheek inzicht in de werkvoorraad aan conservering. Leerbehandeling en reparaties: Een half uur aandacht per boek De leren boekbanden vormden een bijzonder aandachtpunt binnen de eerstelijnsconservering. Eerdere aanzetten vanuit de Openbare Bibliotheek om het leer van boekbanden te behandelen, hadden geen tastbaar resultaat opgeleverd, onder meer door de complexiteit in de regelgeving hieromtrent. Veel leren banden waren droog en het materiaal brak in de scharnierpunten. Interne en externe factoren tastten het leer aan. In 1996 publiceerde de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en het Instituut Collectie Nederland bruikbare richtlijnen voor de conservering van leren en perkamenten boekbanden. Tijdens een evaluatie in de herfst van 2011 werden de richtlijnen genuanceerd en volgens deze inzichten toegepast tijdens de eerstelijnsconservering in de Openbare Bibliotheek Brugge. Het volgende onderdeel van de boeken-ehbo was het uitvoeren van reparaties waarvan de behandeling niet meer dan een half uur vergde. Boeken met schades die meer tijd vroegen, werden in afwachting van een latere behandeling verpakt in zuurvrij karton. Deze aanpak is mogelijk wanneer de prioriteiten helder gesteld zijn en de medewerkers goed kunnen inschatten hoe lang ze over een reparatie doen. Dit vraagt ervaring en vooral discipline, want het is erg verleidelijk om een uur bezig te zijn met het nazicht en het schoonmaken van een sterk doorstofte, interessante oude druk. Niet doen dus! Registeren van dit werk is dan het devies en snel verder naar het volgende boek! META 2012 8 11
artikel Boekendokters aan het werk: een impressie van Erfgoeddag 2012 in de Openbare Bibliotheek Brugge. Foto: Heidi Keereman. Deze alertheid geldt vaak ook voor schade aan de naaiing, de ruggengraat van een boek. In dergelijke gevallen is de schade vaak te veel werk voor de eerstelijnsconservering en volstaat het om het boek na registratie weer zijn plaats te geven op de boekenplank. Talrijke andere werkzaamheden zoals het verwijderen van schadelijke etiketjes, het maken van hulzen voor losse ruggen, het vastzetten van losse delen, het vlakken van valse plooien en het repareren van een scheurtjes kunnen allemaal wel prima uitgevoerd worden in 30 minuten. Resultaten Als onmiddellijke doelstellingen van dit project boeken- EHBO werd vooropgezet: de fysieke staat van meer dan duizend boeken bijwerken en het opbouwen van inzicht in de schadebeelden. 1114 boeken schoven die dagen over de werktafels, waarbij in totaal 4341 schades in de database werden geregistreerd. Dit betekent dat er gemiddeld drie per boek werden ERFGOEDcollecties laten leven, veronderstelt in de eerste plaats gezonde boeken. aangekruist. Tijdens de eerstelijnsconservering kregen al 2456 of 56 procent van het totaal aantal schades een behandeling. De overige 1885 schadegevallen (44 procent) kunnen in de toekomst worden aangepakt. De database biedt de mogelijkheid de boeken te selecteren op schadesoort en ze per groep te behandelen. Op deze manier kan in de toekomst het werk gefaseerd en gepland worden. Dit houdt onder meer een opdeling in van schades die door eigen medewerkers aangepakt kunnen worden, eventueel in combinatie met verdere instructie, en schades die behandeling door een boekenrestaurator vereisen. Eerder gaven we aan dat het registreren van de schade samenging met het vermelden of die schade licht, matig of ernstig is. Aan elk van deze kwalificaties is een gemiddelde tijd verbonden, waardoor inzicht ontstaat in de benodigde tijd en het daarmee samenhangend budget dat nodig is om de nog bestaande achterstanden in materiële zorg weg te werken. In elk geval kan worden gesteld dat alle urgente gevallen aandacht hebben gekregen en dat vrijwel alle boeken nu raadpleegbaar zijn. Dat geen lijken meer uit de kast zullen vallen, is voor de bibliothecaris een geruststellende gedachte. Een tweede doelstelling was het bijscholen van alle deelnemers en van de bibliotheekmedewerkers in het bijzonder. Zowel de afzonderlijke onderdelen als de projectmatige afstemming sloten in ruime mate aan op de opleiding van de CORES-studenten en -afgestudeerden. De bibliotheekmedewerkers die enkel op een elementaire boekbindopleiding konden terugvallen, kwamen daarentegen in een nieuwe wereld terecht. Alle deelnemers wisten het aanbod om te werken met een bijzondere collectie oude drukken én om ervaring op te doen met de eerstelijnsconservering naar waarde te 12 META 2012 8
artikel schatten. Anderzijds ervoeren allen de instructieochtend én de werkperiode (24 werkdagen) als te kort om binnen dit project zelfstandig aan de slag te gaan. Vaak voelden ze zich onzeker bij het nemen van beslissingen en het uitvoeren van specifieke handelingen. Vrijwel alle deelnemers gaven bij de eindevaluatie aan dat ze de permanente supervisie van een ervaren boekrestaurator hadden gemist. De aanwezigheid van een boekrestaurator tijdens het project was dit beperkt tot een derde van de werkdagen blijkt essentieel om de vereiste kwaliteit en kwantiteit te halen. Bovendien dient dit een restaurator te zijn die ervaren is in het overdragen van kennis, het delegeren van werkzaamheden en het stellen van prioriteiten. Bij boeken-ehbo wordt het klassieke werkpatroon immers doorbroken: een boek met verschillende schades wordt niet in één beweging afgewerkt, maar het werk wordt opgedeeld in fases, waarbij bovendien kan worden beslist om bepaalde onderdelen uit te stellen tot een nader te bepalen tijdstip. Dit vraagt een mentale ommekeer van de medewerkers én een permanente waakzaamheid van de restaurator. Naast een permanente begeleiding is ook een breder uitgewerkte instructie beslist geen overbodige luxe. Een cursus van vijf dagdelen is eigenlijk nodig om niet alleen de theoretische informatie mee te geven, maar ook de praktijk te kunnen oefenen. Communicatie Uiteraard maken veel handen licht werk. De keerzijde van de ruime betrokkenheid was dat projectmedewerkers enkel bij de intro en op de afsluiter voltallig aanwezig waren. Medewerkers pikten met andere woorden s morgens opdrachten op daar waar hun voorgangers die de vorige werkdag hadden losgelaten. Een ter plaatse bijgehouden logboek en een wekelijkse digitale projectnieuwsbrief vormden eenvoudige maar heldere communicatie-instrumenten die voor afstemming en cohesie zorgden. Naast deze interne communicatie groeide tijdens de projectvoorbereiding de wenselijkheid om ervaringen en resultaten van deze eerstelijnsconservering met de brede sector te delen. Erfgoedcel Brugge coördineerde daartoe de opname, afwerking en distributie van een kortfilm die het verloop, de ervaringen en de evaluatie van het project in beeld brengt 1. Een dvd van deze film wordt gratis binnen de sector verspreid. Het brede publiek werd op Erfgoeddag 2012 uitgenodigd om met het toen lopende project kennis te maken. Deelnemers in Brugge konden op zondag 22 april, naast het brede programma onder de themakoepel Helden, ook kennismaken met erfgoedzorg in zijn vele gedaanten. Onder de titel Boekendokters in opleiding werd de actieve werkplaats opgebouwd in de lounge van de hoofdbibliotheek. De eerste versie van de film en een tentoonstelling over boeken-ehbo zorgden voor de omkadering. De meer dan 600 bezoekers gaven aan dat actieve eerstelijnsconservering van bibliotheekcollecties een ruime belangstelling opwekt. 1 Een EHBO voor historische boeken: eerstelijnszorg erfgoedcollecties Openbare Bibliotheek Brugge (dvd), Brugge, Openbare Bibliotheek, 2002 (productie: Mad Monkey Studio s). Een gratis exemplaar kan worden opgevraagd bij de Openbare Bibliotheek Brugge (johan.van.eenoo@brugge.be). Voor de versie met alle voetnoten kunt u terecht op onze website www.vvbad.be/meta Besluit Erfgoedcollecties laten leven, veronderstelt in de eerste plaats gezonde boeken. Daartoe is er nood aan een praktijkgerichte schaderegistratie en een adequate methode om de materiële staat van individuele boeken te verbeteren. De ervaringen die in dit Brugse project werden opgedaan, openen perspectieven om omvangrijke erfgoedcollecties in bibliotheken op objectniveau te conserveren. Aandachtspunten zijn een strakke en permanente coördinatie door de restaurator-coördinator in functie van de voortgang van het werk en van de afstemming tussen de vele medewerkers, en een voldoende vakopleiding voor alle deelnemers. Deskundigheidsopbouw van de medewerkers speelt enkel voluit als aan de laatste voorwaarde is voldaan. Beide aandachtspunten impliceren budgettaire keuzes. SCANNEN - GEOREFEREREN EN DIGITALISEREN VAN OUDE KAARTEN IJzerweglaan 48 I 9050 Gent Belgium info@aquaterra.be I www.aquaterra.be T +32 (0)9 230 55 15 I F +32 (0)9 230 21 10 META 2012 8 13
Marina De Bruijn: Vanuit de kennis van het verleden, kan je betere keuzes en weloverwogen beslissingen maken.
interview Bibliotheekgeschiedenis als inspiratie voor de toekomst Interview: Rien Emmery en Julie Hendrickx. Foto s: Stefan Tavernier. Van volksverheffing en verzuiling naar consolidatie, digitalisering, management en gebruiksgerichte bibliotheken. Honderd jaar bibliotheekhistorie vatten in één zin doet de geschiedenis oneer aan. Marina de Bruijn, sinds 1 januari 2000 bibliothecaris in Rumst, bundelde al haar kennis en ervaring om de bibliotheekgeschiedenis van Rumst te ontrafelen in haar boek Van volksboekerijen naar openbare bibliotheek: 100 jaar bibliotheekgeschiedenis in de gemeente Rumst. Vooraleer ze later dit jaar op pensioen gaat, sprak ze met META over haar boek en haar carrière. (Zie ook p. 24-25) Hoe is het idee voor dit boek ontstaan? Het idee kwam niet van mezelf, maar van onze burgemeester Eddy Huyghe. Hij vroeg me op een personeelsbijeenkomst of ik er iets voor voelde om de geschiedenis van de bibliotheken uit te zoeken. Onze burgemeester heeft oog voor historie en gaf al vaker opdrachten voor boeken. Ondertussen dateert die vraag wel al van een flink aantal jaar geleden. het werk eraan heeft ook een tijdje stil gelegen, het boek is uiteindelijk iets later dan verwacht uitgekomen. Voor wie is het boek bedoeld? Door het boek wordt in eerste instantie een stukje gemeentegeschiedenis bewaard. Aanvankelijk wist niemand of er nog bronmateriaal was en waar dat dan bewaard was gebleven. Ook de heemkundige kring had er zich nog nooit in verdiept. In zo n geval is het de taak van de gemeente of de bibliotheek om die geschiedenis zelf te reconstrueren. Gaandeweg ben ik dit boek ook gaan zien als een belangrijk document voor onze toekomst en voor onze beleidsmakers. Vanuit de kennis van het verleden kan je betere keuzes en weloverwogen beslissingen maken. Alle gemeenteraadsleden hebben dus een exemplaar gekregen. Hopelijk zijn er nog enkele boeken voor het nieuwe team, dat het nu moet gaan waarmaken. Daarnaast is het boek natuurlijk ook een eerbetoon aan al die vrijwilligers waar de bibliotheek op mocht rekenen. Het is een indrukwekkend boek geworden waarin veel bronnenmateriaal en getuigenissen werden verwerkt. Hoe bent u te werk gegaan? Eerst heb ik mezelf wat georiënteerd. Ik had er geen flauw benul van welke documenten er allemaal te vinden zouden zijn of net niet te vinden. Op de bibliotheekzolder vond ik wel wat, maar niets dat dateerde van voor de bibliotheekfusie in 1981. In het gemeentelijk archief vond de cultuurbeleidscoördinator een dossier betreffende de oudste gemeentelijke bibliotheek, die in 1968 in Terhagen was opgericht, dat was het schamele begin. Ik ben dan vooral gaan praten met de oud-bibliothecarissen. Sommigen onder hen waren toen al hoogbejaard. De eerste persoon met wie ik sprak, was een stuk in de 80 en is drie jaar geleden overleden. Hij bleek ook nog een archief bewaard te hebben dat hij me toevertrouwde. Zo ben ik bij vijftien mensen langs geweest, al had niet iedereen documenten bewaard. Een gevolg daarvan is dat het aantal pagina s wat onregelmatig verdeeld is over de verschillende besproken bibliotheken in het boek. Er was bijvoorbeeld veel minder materiaal bewaard gebleven van de katholieke bibliotheken dan van de socialistische. Die hadden nochtans op zich al een heel lange geschiedenis, maar de pastoors hadden niets bewaard. Dat ik niet meer archiefwerk heb kunnen doen, vind ik zelf een leemte in het onderzoek. Ik had graag de archieven nog uitgepluisd, maar dat was op dat moment niet haalbaar. Als je nu de curverbakken ziet staan waarin alle geraadpleegde documenten zijn samengebracht, dan is dat best al indrukwekkend. Het boek gaat ook uitgebreid in op de bibliotheekwetgeving van vroeger en nu, waarom hebt u er voor gekozen dit zo gedetailleerd te doen? Het boek vertelt het verhaal van Rumst en de deelgemeenten Reet en Terhagen, maar ik heb ter duiding ook een stuk over de relevante wetgeving en een blik op het Vlaamse bibliotheekwezen toegevoegd. We zijn natuurlijk geen eiland geweest. Die wetten hebben de bibliotheken gemaakt tot de instellingen die ze vandaag zijn. Rumst had vroeger twee bibliotheken, een socialistische en een katholieke, die men lange tijd probeerde samen te voegen. De gesprekken zijn in 1972 begonnen en uiteindelijk in 1978 afgesprongen. In het begin leek alles zeer snel in kannen en kruiken, maar daarna is nog lang gepalaverd en toen de papieren getekend moesten worden, kwamen de katholieke vertegenwoordigers niet opdagen. Ze wilden niet aan de voorwaarden voldoen. Het gemeentebestuur is toenenkel met de socialisten verder gegaan en de gemeentelijke bibliotheek is er toch gekomen. De toenmalige katholieke bibliothecaris gaf achteraf toe daar een fout te hebben gemaakt: We hadden er mee in moeten stappen, want mensen gingen toch naar die nieuwe bibliotheek. Daar was het gratis, bij ons moesten ze betalen. Daar was alles nieuw, aantrekkelijker en er was voldoende ruimte. Maar zonder het bibliotheekdecreet van 1978 was die situatie vast nog jaren blijven aanslepen. Het decreet zorgde voor heel wat veranderingen en stelde heel strikte eisen, niet te vergelijken met het huidige decreet. De wetgeving regelde zelfs de afstand META 2012 8 15
interview tussen de boekenrekken. Dat was toen nodig, de infrastructuur was nu eenmaal slecht. Met het decreet van 2001 moest alles binnen cultuur gekaderd worden, er moest samenwerking zijn met de cultuurbeleidscoördinator en de bib moest veel meer investeren in uitbreidingsactiviteiten. Toen ik hier begon in 2000, waren de schoolontleningen er eigenlijk al te veel aan. Omdat er geen tijd en geld was, werd dat overgelaten aan vrijwilligers. De Bibliotheekweek werd niet meer georganiseerd omwille van de geringe belangstelling en ook de Jeugdboekenweek was hier nog nooit gevierd. Dat decreet heeft zo n dingen wel mogelijk gemaakt. Wetten maken bibliotheken. Het is dus heel belangrijk dat we goede wetten hebben. Gaandeweg ben ik dit boek ook gaan zien als een belangrijk document voor onze toekomst en voor onze beleidsmakers. Vanuit de kennis van het verleden, kan je betere keuzes en weloverwogen beslissingen maken. Wat verwacht u dan van het nieuwe decreet dat er aankomt? Ik vind het heel spannend. Er zitten een aantal nieuwe punten in: laagdrempeligheid wordt meer benadrukt en de digitale bibliotheek natuurlijk. Die twee elementen worden belangrijk. Het voelt wel een beetje raar. Je bent gewend om er zelf mee aan de slag te moeten gaan, er over na te denken en plannen te maken maar ik zal niet meer werken onder dat nieuwe decreet. Ik denk dat er grote veranderingen zitten aan te komen, net zoals de situatie van het boek momenteel ook zo snel verandert. Ik denk dat bibliotheken veel breder moeten gaan werken, dat ze zelfs hun naam moeten opgeven en cultuurhuizen moeten worden. De bib spreekt nu een kwart van de bevolking aan, in vele gemeenten is dat percentage zelfs aan het dalen. Ik denk dat een gemeentebestuur zich vragen zal gaan stellen bij die beperkte return, ondanks de gedane investeringen. Er moeten keuzes gemaakt worden, alles moet opengetrokken worden. Er moet veel meer mogelijk zijn in de bib. De bib moet een huis worden waar iedereen naar zijn zin dingen kan komen doen en iets kan vinden. Anderzijds, hoe de digitale revolutie zal uitdraaien, dat weet niemand. Ik heb vorige week voor de eerste keer in mijn carrière echt ruzie gehad met een dame die zich afvroeg waarom de bib nog steeds geen digitale boeken aanbood. Ja, mevrouw, dat is een complex kluwen van auteursrechten en uitgeversbelangen. Ze wou niet begrijpen dat de bib niet zomaar digitale boeken kan aankopen zoals zij dat, als particulier, wel kan. In het boek bespreekt u ook uw visie over de bib als ideeënfabriek. Ja, dat idee van ideeën- of cultuurfabriek komt uit Nederland. Het draait in de eerste plaats rond creativiteit, waarmee je bijvoorbeeld ook jongeren kan aanspreken. Bied hen opleidingen aan of laat hen zelf collectief iets uitwerken. Nu zit iedereen naar zijn eigen toestelletje te staren. Ik denk dat de bib hier een plek voor kan zijn. Het zal ook moeten, want als ik af ga op wat ik lees in de krant of op internet, lijkt het wel alsof iedereen wat hopeloos aan het worden is. Ook in een vorige editie van META stond zo n artikel: Over de ondergang en het belang van de digitale bibliotheek (META 2012/6), de auteurs verdedigden zichzelf en de sector maar er klonk voor mij ook een beetje wanhoop in door. Dat geeft me soms minder vertrouwen in die toekomst. Ook de democratiseringsmogelijkheden die een bib te bieden heeft, zijn niet te onderschatten. We merken dat zelf ook. In samenwerking met Rupelbib (het samenwerkingsverband dat de bibliotheken van Rumst, Niel, Schelle, Boom en Hemiksem verenigt) organiseren we computerlessen. Het is een ultieme basiscursus voor mensen die nog nooit een computermuis vasthielden. Ook internet en werken met e-mail en Picasa komen daar aan bod. Als bewoner van de wereld van 2012 worden je mogelijkheden ineens zoveel breder als je met de pc kunt werken. Bijdragen tot die democratisering is voor een bib zeer belangrijk. Tijdens het schrijven van het boek viel mij op dat alle bibliotheken hun oorsprong vinden in de idee van volksverheffing. Er was vroeger wel een lagere schoolplicht, maar wat daarna? Niet iedereen kon of mocht zomaar verder studeren. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat we ook nu met die problematiek geconfronteerd worden: we moeten weer die onderlaag meekrijgen. Toen de bibliotheken ontstonden, waren ze echt bedoeld voor de arbeidersklasse, de middenklasse werd volledig losgelaten. Maar nadat de televisie een deel van de arbeiders heeft meegenomen en de bibliotheken kwalitatief beter werden, is de middenklasse naar de bib gekomen. We moeten weer iedereen kunnen bereiken. In hoeverre is de bibliotheekgeschiedenis van Rumst, Reet en Terhagen representatief voor de situatie in Vlaanderen? Ik denk dat er op vele vlakken wel overeenkomsten zijn. Versnippering en verzuiling had je overal in Vlaanderen. Voor het decreet van 1978 had je 1330 bibliotheekjes, in 1998 vlak voor het volgende decreet waren er nog maar 316. Ook al hadden die bibliotheekjes het woord openbaar in hun naam staan, ze waren toch vaak gelieerd aan de katholieke, socialistische of liberale zuil. Je kon niet zeggen dat het echte openbare bibliotheken waren. Ze zouden nooit bezoekers geweigerd hebben, maar je ging er eenvoudigweg niet binnen als dat niet hoorde. Hier in Rumst was er een bib ingericht in een lokaaltje achter het volkshuis: aan dezelfde tafel waar je je boeken binnenbracht, werden ook de bonnetjes van de ziekenkas terugbetaald. Maar naast die overeenkomsten is er ook de typische eigen geschiedenis van elke afzonderlijke bibliotheek. Rumst en Terhagen liggen beneden aan de Rupel en hebben door de steenbakkerijen een lange geschiedenis als arbeidersgemeenten. Reet ligt meer bergop, met een zeer christelijke landbouwersbevolking waar vanaf de jaren zeventig en tachtig steeds meer bedienden zijn komen wonen. Het karakter van de bevolking verschilde dus heel erg, wat zich uitte in de bibliotheken: Rumst en Terhagen hadden een socialistische en christelijke bibliotheek en Reet had enkel twee christelijke bibliotheken. De gemeenten zijn gefuseerd kort voor de bibliotheken werden samengevoegd, maar die gemeentelijke fusie lijkt nog altijd niet helemaal verteerd te zijn. De inwoners van Reet hebben weinig te maken met die van Rumst en andersom. Door het hoogteverschil tussen de gemeenten liggen ze ook fysiek ver van elkaar. Voor de bibliotheken is dat lastig. Toen ik hier begon als bibliothecaris waren er vier vestigingen: de hoofdbibliotheek in Rumst, een vestiging in Terhagen en twee in Reet. Ondertussen is er al een bibliotheek minder in Reet. Dat filiaal had een heel druk jeugdverkeer maar Terhagen, waar veel minder boeken ontleend werden, moest sowieso blijven een politieke keuze. En ook nu liggen de ontleencijfers in Terhagen eerder aan de 16 META 2012 8
interview lage kant. Een gemeente van 15.000 inwoners kan geen twee bibliotheken uitbouwen en iedereen daarmee tevredenstellen. Je kan niet alles aanbieden in beide vestigingen. De aantrekkingskracht van de nieuwe bib is dan weer duidelijk merkbaar: in Reet stijgen de ontleencijfers nog altijd. Hier in Rumst, waar de collectie groter is en de openingsuren uitgebreider, nemen Wetten maken bibliotheken. Het is dus heel belangrijk dat we goede wetten hebben. de cijfers minder spectaculair toe. Het typerende aan de bibliotheken van de fusiegemeente Rumst is dat ze zo verschillend zijn. Dat is de afgelopen twaalf jaar ook de uitdaging geweest: dat je niet kon inzetten op één bibliotheek maar dat je je aandacht moest verdelen over verschillende vestigingen. Het boek schetst ook duidelijk de vele problemen met de bibliotheekinfrastructuur. Zijn er plannen voor nieuwbouw? Ja, er zijn plannen om op het plein waar nu de bushalte is een nieuwe bibliotheek te bouwen. Het zou eerder een cultuurhuis worden waar ook gemeentelijke diensten hun plaats in kunnen vinden. Er is al een eerste plan opgemaakt. Het heeft er een tijdje naar uit gezien dat ik de bouw zelf nog zou meemaken, maar ik vrees dat we eerst de uitslag van de verkiezingen moeten afwachten, want volgens de oppositie is dit een prestigeproject. Zelf heb ik altijd graag nieuwe bibliotheken bezocht: ik ben naar Delft geweest, Londen, Amsterdam, Het is wel leuk om daarover na te denken en naar aanleiding van zo n bezoek zelf ideeën uit te werken. De uitgave van uw boek valt ook samen met uw pensioen. Hoe kijkt u terug op uw bibliotheekloopbaan? Met veel plezier en genoegen. Het is hard werken geweest, maar ik heb toch wel veel kunnen doen. Voor ik hier in Rumst als bibliothecaris begon, heb ik in de bibliotheek van Ekeren gewerkt. Hoewel ik zeven jaar daarvoor de akte had behaald, was ik toen eigenlijk nog nieuw in de bibliotheekwereld. Door de situatie ter plekke, kon ik in Ekeren onmiddellijk beginnen als verantwoordelijke van de jeugdafdeling. Dat was een functie waarin ik me kon uitleven en waar ik ook wel wat heb kunnen realiseren. Met die ervaring op zak schreef ik mij wat later in aan de bibliotheekschool in Antwerpen. Zo ben ik dan uiteindelijk in de bib van Rumst terecht gekomen. Als bibliothecaris heb je veel energie nodig en je moet veel van jezelf willen investeren. Ik denk dat ik alles bereikt heb wat ik hier kon bereiken, zeker binnen de mogelijkheden van dit gebouw. Aan energie en drive hebt u zeker niet te kort: voor uw sollicitatiegesprek ging u blijkbaar eerst op spionagebezoek in de bibliotheken. Ja, er kwamen dan al onmiddellijk plannen naar boven. Mijn META 2012 8 17
interview De bib spreekt nu 25 procent van de bevolking aan, in vele gemeenten is dat percentage zelfs aan het dalen. Ik denk dat een bestuur zich vragen moet stellen bij die kleine return, ondanks de gedane investeringen. man zei toen dat ik maar beter kon deelnemen want ik was er toch al mee bezig. Maar ik heb tot aan het mondelinge examen getwijfeld; ik zou gewoon mee doen en daarna bekeek ik het wel. Het was pas tijdens het mondelinge examen dat ik bij mezelf dacht Verdorie, wat ik hier zit te beweren, wil ik ook wel echt realiseren! De vorige bibliothecaris niets ten kwade werkte hier, naast zijn andere baan, uiteindelijk maar negen uur per week. Ik was de eerste bibliothecaris die voltijds in dienst kwam, met als gevolg bijvoorbeeld dat ze hier nog nooit een Jeugdboekenweek hadden georganiseerd terwijl ik dat in Ekeren elk jaar verzorgde. Toen ik hier in januari aankwam, waren er geen plannen voor de Jeugdboekenweek die in maart plaatsvindt. Die heb ik toen nog snel uit de grond gestampt. Zo is het met veel dingen gegaan: als je echt iets wil, dan lukt het meestal wel. Een bibliothecaris met nieuwe energie zal goed zijn voor de bib, die ziet weer nieuwe mogelijkheden. Misschien is die ook al op spionagebezoek geweest (lacht)! Hoe hebt u de bibliotheekopleiding ervaren? Met gemengde gevoelens. Een aantal vakken waren interessant maar de lessen stonden of vielen met de docenten. Er ontbrak naar mijn gevoel een sturende kracht. Sommige lessen leken niet op de praktijk afgestemd maar eerder op de hobby van de leerkracht. Ik ben nu niet meer zo op de hoogte over het reilen en zeilen in de bibliotheekschool maar ik heb wel begrepen dat er nog weinig studenten zijn. Nu de opleiding van drie naar vier jaar is gegaan, is in september maar één student afgestudeerd. Dan wordt de spoeling bij vacante plaatsen wel erg dun natuurlijk. Hoe hebt u de sector en het beroep van bibliothecaris zien veranderen in die afgelopen twaalf jaar? Mijn voorganger, die in de jaren vijftig in dienst trad als bibliothecaris, heeft vooral veel ontleningen gedaan. Hij moest wel een collectie voorzien en wat administratie in orde brengen voor de gemeente maar daar is wel erg veel in veranderd. Nu is management stukken belangrijker geworden: nota s schrijven, personeelsbeheer, en problemen oplossen. Elke week neem ik nog een avonddienst voor mijn rekening, om het contact met de mensen te behouden. Probleemoplossend vermogen is bij het assessment trouwens een belangrijk aandachtspunt: de nieuwe bibliothecaris moet iemand zijn die probleemoplossend kan denken. De contacten met het gemeentebestuur zijn in de loop van de jaren ook veeleisender geworden: je wordt veel meer betrokken in die gemeentelijke structuren en je moet vergaderingen bijwonen. Vroeger was de bibliotheek meer een eiland. Die integratie in de gemeente vind ik positief maar het vraagt allemaal tijd. Hebt u ook tendensen in het leesgedrag kunnen bemerken? Het boek schetst het contrast tussen vroeger en nu heel mooi aan de hand van die morele quoteringen van titels. Ja, bibliotheken kregen vroeger strafpunten als ze stripboeken in hun collectie hadden. In Rumst lagen ze in de meeste bibliotheekjes onder de toonbank De evolutie in die morele quoteringen is inderdaad merkwaardig. Als je verschillende jaargangen en bijhorende voorwoorden gaat vergelijken, dan valt het op dat de jaren dertig veel minder streng waren dan de jaren vijftig. De jaren vijftig predikten dood en verdoemenis terwijl men in de jaren dertig eerder een onderscheid maakte tussen ervaren en onervaren lezers Een gebruiker vertelde me dat hij als kind op een ochtend de bibliotheek bezocht met zijn vader, die De graaf van Monte Cristo had uitgezocht. De kapelaan die op dat moment de uitlening verzorgde, weigerde echter het boek mee te geven: er stond een prentje in van een vrouw met een flinke boezem, en dat kon absoluut niet. Daar sta je dan als vader met je zoon van zeven (lacht). Dat zijn toestanden die wij ons niet meer kunnen voorstellen. Vreest u het zwarte gat na uw pensioen? Ik blijf actief als vrijwilliger. In onze voorleesgroepen lezen een aantal dames een keer per maand voor aan kinderen. Ik heb altijd gezegd dat ik zou helpen zodra ik met pensioen was, en ze houden me nu aan die belofte. Onze leeskring blijf ik ook begeleiden. Als ik mag van mijn opvolger tenminste (lacht), maar die is tot hier toe nog niet bekend. Morgen (woensdag 19 september) is het assessment waar twee kandidaten aan zullen deelnemen. Zit u zelf mee in de jury? Enkel als secretaris, want officieel mocht het niet. Maar je kent natuurlijk de situatie het beste, je kent het personeel, je weet wat de noden zijn, Het zou jammer zijn om die kennis helemaal niet te gebruiken. Kregen jullie veel reacties op de vacature? Nee, helemaal niet! We hebben zelfs twee oproepen moeten lanceren. Op het moment van het eerste examen was er slechts één kandidaat, maar die werd op basis van het schriftelijke examen al niet weerhouden. En na een tweede oproep hebben zich dan drie kandidaten gemeld. Daar zijn er nu nog twee van in de running. Het is natuurlijk ook wel een zware job voor de verloning op B-niveau. Een A-functie zou interessanter zijn, dan zouden we wel wat meer reactie krijgen, denk ik. Bedankt voor dit boeiende gesprek. We wensen je een fijn pensioen! 18 META 2012 8