In de jaren 90 is de popmuziek veel veranderd, pure pop bestaat niet meer. De meeste popmuziek heeft R&B invloeden, Rap-solo s of een exotisch tintje. Grunge, Britpop, Hitparadepop en in de latere jaren 90 een moderne versie van Hiphop en Urbanpop. Rock is terug van weg geweest: Post-rock en Trance maakt zijn entree. Kortom: vele verschillende stromingen. 1
Grunge Grunge is een naam voor Amerikaanse gitaarrock die in de late jaren 80 ontstond in Seattle in de Verenigde Staten. Grunge komt voort uit Punk en Hardrock en bestaat uit gruizige gitaarrock met meestal teksten vol frustratie en angst. Dankzij het commerciële succes van de groep Nirvana groeide Grunge in de vroege jaren 90 uit tot een rage. Dit was voor een deel te danken aan de toestand die destijds in de platenindustrie heerste: traditionele inkomstenbronnen als Michael Jackson en Madonna vroegen zulke grote voorschotten voor nieuwe albums dat de relatief lage investering in een aantal nieuwe grungebands voor platenmaatschappijen veel interessanter was. Zo kregen tientallen nieuwe acts de kans om door te breken. Nirvana, Pearl Jam, Soundgarden en Alice in Chains waren de belangrijkste vertegenwoordigers. Hitparadepop Onder Hitparadepop vielen in de jaren 90 veel artiesten. De artiesten van Hitparadepop waren namelijk tienersterren, boy- en girlbands en eendagsvliegen die hun succes zagen in hitparadenoteringen voor hun single. Hoe hoger hun plaats in de top 40, hoe groter hun succes. De artiesten werden voornamelijk ontdekt door audities. Het waren jonge talentvolle zangers en zangeressen. Bij deze artiesten was niet alleen hun zangstem van belang, maar er moest ook danstalent aanwezig zijn. De nummers hadden qua tekst en muziek weinig inhoud, maar lagen goed in het gehoor en waren makkelijk te onthouden door de simpele opbouw.. Het doel was: verkopen. Het totaalplaatje was belangrijk. Nirvana: Smells Like Teen Spirit Nirvana Boy- en Girlbands In de jaren 90 leken de boy- en girlbands een nieuw begrip. Bekende voorlopers waren The Supremes, Jackson5, The Beatles en Wham! Wel was er een groot verschil tussen de eerdere popgroepen en de popgroepen uit de jaren 90. In de jaren 90 ging het niet meer om het maken van goede muziek, maar om zo veel mogelijk geld binnen te halen. Boy- en girlbands kwamen begin jaren 90 weer op en midden jaren 90 stonden ze aan de top van de hitparades. Ondanks dat deze popgroepen inhoudelijk weinig voorstelden was er toch goed over nagedacht. De bands hadden meestal vijf leden en alle vijf de leden kregen een andere persoonlijkheid aangemeten. Een rol waar fans zichzelf mee konden vergelijken. Dit werd het Spice Girl effect genoemd, omdat de girlband The Spice Girls dit effect heel erg overdreven gebruikte. Ze hadden bijnamen als: baby spice, posh spice, ginger spice, sporty spice en scary spice. De doelgroep bij boybands was vooral meiden. Een verschil ten opzichte van de girlsbands, want die richten zich naast jongens ook op het eigen geslacht. De leeftijdscategorie was tussen zeven en vijftien jaar. Natuurlijk waren er ook uitzonderingen. De bands speelden in op deze doelgroep door simpele, goed in het gehoorliggende nummers te zingen en makkelijke dansjes in hun clips te gebruiken die de fans na konden doen. Over het algemeen houden popgroepen het niet lang vol. Sommige maken één CD, anderen meer maar meestal is het na ongeveer vijf jaar afgelopen. De groepen gaan dan uit elkaar omdat ze te oud worden en de leden zich meer willen gaan richten op artistieke muziek. Spice Girls:Wannabe Backstreet Boys: We ve Got It Goin On 2
Eendagsvliegen De eendagsvlieg is er in alle soorten en maten; Van zomerhits tot daadwerkelijk goede nummers die de artiest zelf nooit meer zal overtreffen. Eendagsvliegen hoeven niet per definitie niet succesvol te zijn. Het kan ook zijn dat de hit buiten het popmuziekgenre van de hitparades valt en hierdoor weinig singles verkoopt. Het is natuurlijk geen schande wanneer een artiest op één liedje de rest van zijn leven kan teren. Zo n liedje heeft blijkbaar erg veel indruk achtergelaten, als er jaren na dato nog steeds over gesproken en op gedanst wordt. Sommige artiesten van eendagsvliegen hebben toch meerdere hits gehad, maar dan onder een andere artiestennaam. Denk maar eens aan USA For Africa, waaraan onder andere Michael Jackson, Lionel Richie, Diana Ross en Stevie Wonder meededen. Deze artiesten zijn bepaald geen eendagsvliegen. Populaire eendagsvliegen zijn: Jop met Jij Bent De Zon, Fluitsma & van Tijn met Vijftien Miljoen Mensen, Freek de Jonge met Leven Na De Dood, One Day Fly met One Day Fly, Gompie met Alice Who The X Is Alice en Los Del Rio met Macarena. Destiny s Child R&B R&B is de afkorting van Rhythm & Blues, maar geen synoniem voor dat begrip. Rhythm & Blues staat voor rauwe zwarte dansmuziek uit de jaren 50. R&B staat voor de zoete zwarte dansmuziek die begin jaren 90 voortkomt uit de Swingbeat of New Jack Swing en waarin Soul, Hiphop en Rap samengaan. In de jaren 90 verwerkten jonge zwarte soulartiesten steeds meer elektronica in hun muziek. Beats en samples leidden tot muziek die het midden hield tussen de melodieuze muziek van de jaren 60 en de funky ritmiek van Hiphop en Rap. Deze muziek werd ook wel New Jack Swing genoemd. Daaruit ontstond R&B: moderne zwarte dansmuziek, met een voet in het verleden, waarin gezongen en / of gerapt wordt en de muziek deels elektronisch en deels via gewone instrumenten wordt gemaakt. Als het ware is de zwarte muziek uit de jaren 60 helemaal opgefrist en sprankelend gemaakt met moderne technieken en inzichten. Enkele bekende R&B artiesten zijn: Ruth Jacott, Janet Jackson en Destiny s Child. Los Del Rio Jop; Jij Bent De Zon Fluitsma & van Tijn; Vijftien Miljoen Mensen Freek de Jonge; Leven Na De Dood One Day Fly; One Day Fly Los Del Rio; Macarena Macarena Ruth Jacott: Hartslag 3
Trance Trance is een subgenre van Dance dat zich in de jaren 90 sterk heeft ontwikkeld. Trance kan worden beschreven als een melodie waarbij de beats per minuut vaak tussen de 125 en 150 liggen en waarbij een bepaalde melodie vaak wordt herhaald. Het wordt gekenmerkt door zijn melodische motiefjes en spacy klanken, waardoor de luisteraar het gevoel krijgt alsof hij in trance is. De muziekstroming ontwikkelde zich begin jaren 90 nadat DJ s steeds vaker Techno met Rock-, Disco-, en New Agemuziek gingen combineren. Hierdoor ontstonden verschillende muziekstromingen: Hardtrance, Goa-trance, Progressive trance, Eurodance en Happy hardcore. De Trance zoals we die nu kennen was toen vooral een underground stroming. Bekende producers van die tijd waren DJ Dag, Jam EI Mar, Mark Spoon en Cosmic Baby. Eén van de eerste trance-platen die bij het grote publiek doorbrak, was Power of American Natives van Dance 2 Trance. Trance werd pas echt razend populair toen het genre in 1999 een gezicht kreeg in de vorm van bekende DJ s als DJ Tiësto, Paul van Dyk, Armin van Buuren en Ferry Corsten. Ook werden er in die tijd veel festivals met tienduizenden bezoekers georganiseerd die trance op het programma hadden staan. De huidige Trance bevat nog wel de basiselementen die het had begin jaren 90, maar toch zijn de producties van deze tijd niet meer te vergelijken met die van vroeger. DJ Tiësto Popfestivals Wanneer we het over popfestivals hebben, denken we vaak aan een grote buitenruimte, muziek, gezelligheid en vooral veel mensen. We spreken officieel van een festival wanneer meerdere artiesten of muziekgroepen live voor publiek optreden. Maar waar komt dit fenomeen nu vandaan? De oorsprong van popfestivals is te vinden in Amerika. Vanaf de jaren 60 uitten jongeren via protestsongs hun onvrede over de samenleving. Ze kwamen samen op festivals in de open lucht. In San Francisco was vooral de Flower Powerbeweging actief. Deze jongeren, ook wel hippies genoemd, organiseerden in 1966 LOVE IN. Eén jaar later veranderde dit in het eerste grote openlucht festival in Monterey. Doordat het festival in Monterey winst had gemaakt, gingen zakenmannen zich met de festivals bemoeien. Er kwamen bekendere artiesten en er moest entreegeld betaald worden. Grote bekende popfestivals zijn: Woodstock in Amerika en het technofestival Love Parade in Berlijn. DJ Tiësto; Flight 643 Love Parade Berlijn Paul van Dijk at The Love Parade Berlijn 4
Meer aandacht voor de popmuziek De komst van commerciële televisie in 1989 heeft een enorme invloed op de Nederlandse muziekwereld gehad. Er kwam veel meer zendtijd beschikbaar en programma s met lokale artiesten waren relatief goedkoop te maken. De platenmaatschappijen, die zich voornamelijk richtte op het zo goed mogelijk verkopen van grote internationale sterren als Madonna, Prince en Michael Jackson, gingen weer investeren in Nederlandse artiesten en bands. Het effect hiervan was duidelijk zichtbaar: het marktaandeel nationaal product in de plaatverkoop steeg van twaalf procent in 1989 naar zesentwintig procent in 1999. Ook de publieke omroep ging meer aandacht besteden aan Nederlandse amusements- en popmuziek. Een grote rol speelde cabaretier Paul de Leeuw die in zijn televisieshows veel artiesten liet optreden en daarbij zijn voorkeur voor camp en in het bijzonder het Eurovisie Songfestival gaf. Ook Paul de Leeuw zelf zong regelmatig in zijn shows. Zijn grootste hit is: Ik Wil Niet Dat Je Liegt. Een van de artiesten die haar doorbraak gedeeltelijk te danken heeft aan De Leeuw is Ruth Jacott. In 1993 scoorden ze samen een hit met het nummer Blijf Bij Mij. Paul de Leeuw & Ruth Jacott De ruimte die lokale en regionale omroepen kregen, had tot gevolg dat er steeds meer lokale helden ontstonden. Guus Meeuwis & Vagant uit Tilburg wonnen in 1994 het AHC Studenten Songfestival met Het Is Een Nacht en zagen het lied een jaar later een hit worden. Soundmixshow De Soundmixshow van Henny Huisman speelde een belangrijke rol in de opleving van de Nederlandse popmuziek. In dit programma, waarin amateurs beroemde artiesten nazongen, werd de een na de andere ster gemaakt. Zowel Gerard Joling als de Belg Helmut Lotti zetten door middel van dit programma hun eerste stap richting de bekendheid. De grootste ster is echter Marco Borsato. De pizzabakker van Italiaanse afkomst uit Alkmaar zong: At This Moment van Billy Vera en won hiermee de Soundmixshow van 1990. Marco Borsato Popfestivals in Nederland De festivals uit de VS hadden een grote impact op Nederland. In 1967 vond het eerste Nederlandse festival plaats: Hai in de Rai daarna volgde Flight to Lowlands Paradise. Dit laatste festival is nu nog steeds bekend onder de naam Lowlands. Deze twee festivals waren in die tijd nog binnen. Het eerste buitenfestival vond plaats in het Gelderse Beek: Free Village. Deze festivals duurden allemaal één dag. Vanaf 1970 werden er meerdaagse openlucht popfestivals georganiseerd. Het Holland Pop Festival was een driedaags popfestival dat in 1970 in het Kralingse Bos werd gehouden. Dit wordt ook wel gezien als het Woodstock van Nederland. Vanaf dat moment werden de popfestivals in Nederland groter en groter. Het publiek van de popfestivals bestond vooral uit scholieren en studenten. In de jaren 70 zijn popfestivals als Pinkpop en het Lochem festival ontstaan. Tien jaar hierna organiseerde bijna iedereen popfestivals. De populariteit komt waarschijnlijk door de sfeer. Je bent voor een aantal dagen in een andere wereld. Op dit moment bestaan er in Nederland nog vele festivals. De meeste vinden plaats in de zomermaanden. De grote festivals zijn verbonden aan een plek. Zo hoort Pinkpop bij Landgraaf en Parkpop bij Den Haag. Paul de Leeuw; Ik Wil Niet Dat Je Liegt Marco Borsato; At This Moment 5
Techno Techno in Nederland liet voor het eerst van zich horen toen de beginnende producer Stefan Robbers uit Eindhoven in 1992 een demobandje gaf aan Saskia Sleegers, op dat moment werkzaam in platenzaak Bullit en eigenaar van een hiphoplabel. Ze bracht de tracks van Robbers uit op het sublabel Djax-Up-Beats, dat binnen notime een vooraanstaande positie in de technowereld innam. Ook Jochem Paap was er snel bij, hij scoorde als Speedy J de noveltyhit Pullover op het Canadese Plus 8 label. In de jaren daarna werd hij één van de belangrijkste en bekendste technovertegenwoordigers genoemd. Ondertussen waren overal in Nederland technolabels ontstaan, van het Utrechtse Seesaw en U-trax tot Highlands Beats uit Nijmegen. Gabber Sinds de jaren 90 wordt de term Gabber gebruikt als aanduiding voor de bezoekers van feesten waarop gabbermuziek gedraaid wordt, een muziekstijl gekenmerkt met een snel ritme. Gabberen, de hakkerige manier van dansen op gabbermuziek, wordt ook wel hakken genoemd. Bekende gabberfeesten zijn: Thunderdome en Masters Of Hardcore. De gabber is te herkennen aan een trainingpak van het merk Australian of Cavello, voor de heren een kaal geschoren hoofd en voor de vrouwen het haar strak naar achter in een staart en eventueel aan de onderkant opgeschoren. K-otic Starmaker Eind jaren 90 kwam er een programma op televisie waarin de wereld van de popmuziek achter de schermen werd gefilmd. Een groep van twaalf jongeren streden om in de popgroep K-Otic terecht te komen. Ze zouden klaargestoomd worden voor hun grote doorbraak in de muziek wereld. Ze kregen zang- en danstrainingen en elke aflevering viel er iemand af, totdat uiteindelijk de groep K-Otic overbleef. Het programma Kopspijkers had veel kritiek op het programma en wil aantonen dat iedereen op nummer 1 in de top 40 kon komen te staan, hoe goed of slecht het nummer ook was. Jack Spijkerman, Viggo Waas, Peter Heerschop, Hans Sibbel, Owen Schumacher, Joep van Deudekom en George Baker maakten het nummer One Day Fly, dat de nummer 1 hit van K-Otic van zijn plaats stootte. Ze kregen hiermee hun gelijk. De eerste CD van K-Otic was een hit, maar vervolgens was er weinig vraag naar de tweede CD. Sita Vermeulen, een lid van de band, is degene die het het verst heeft schopt. Ze ging solo, nam een duet op met Marco Borsato en is nu nog steeds te zien op televisie als presentatrice op Jetix. Hakkûhbar; Gabbertje K-Otic; Damn I Think I Love You Marco Borsato en Sita; Lopen Op Het Water TMF The Music Factory werd op 1 mei 1995 gelanceerd door Lex Harding (Radio 538) samen met producer Herman Braakman, regisseur Ewart van der Horst en mediagigant Wegener-Arcade. De eerste clip die werd uitgezonden was Brian May s Too Much Love Will Kill You. TMF is de Nederlandse tegenhanger van het internationale clipstation MTV. De zender richt zich op jongeren tussen de dertien en negentien jaar en baseert de programma s op de Nederlandse hit- en tipparade. In tegenstelling tot MTV doet TMF meer aan Europese dance, met aandacht voor acts in het in die tijd populaire genre happy hardcore en acts als Charly Lownoise & Mental Theo, Paul Elstak en Party Animals. Ook dansbare acts als Doop en Extince vinden dankzij TMF een groot publiek. 6
I Do It For You Bryan Adams (augustus 1991) Kan Ik Maar Even Bij Je Zijn - Gordon (november 1991) To Be With You Mr Big (april 1992) It s My Life Dr Alban (augustus 1992) No Limit 2 Unlimited (maart 1993) Pizzalied André van Duin (december 1993) Dromen Zijn Bedrog Marco Borsato (oktober 1994) I Will Survive Hermes House Band (december 1994) Het Is Een Nacht Guus Meeuwis & Vagant (augustus, oktober 1995) Het Busje Komt Zo - Höllenboer (september 1995) Ademnood Linda, Roos & Jessica (december 1995) Killing Me Softly - Fugees (juli 1996) Banger Hart Rob de Nijs (september 1996) Alane - Wes (november 1997) No Matter What Boyzone (oktober 1998) 7
De Spice Girls een succesvolle act van de jaren 90. De groep bestond oorspronkelijk uit Victoria Adams, Emma Bunton, Melanie Chisholm, Melanie Brown en Geri Halliwell. Hun eerste single was Wannabe. De meiden maakten met z n vijven twee albums: Spice en Spiceworld. In 1998 verliet Geri Halliwell de groep om een solocarrière te starten. De overige vier leden zijn nooit formeel uit elkaar gegaan, maar hebben sinds begin 2001 niet meer samen opgetreden of nieuwe nummers opgenomen. Eind 2007 gaven de Spice Girls, inclusief Geri Halliwell, een reeks reünieconcerten. 2 Unlimited is de succesvolste Nederlands- Belgische popact in de geschiedenis. Tijdens de eerste helft van de jaren 90 scoorden zij wereldhit na wereldhit. Ze verkochten in totaal meer dan 20 miljoen platen. 2 Unlimited wist housemuziek op grote schaal tot een internationaal commercieel succes te maken. De combinatie mannelijke rapper en vrouwelijke zangeres, makkelijke melodieën en stevige dansritmes, heeft de popmuziek in de jaren 90 gedomineerd. In 1996 verlieten Ray (rapper/tekstschrijver) en Anita (zangeres/tekstschrijver) de groep na enige meningsverschillen. Beiden begonnen zij een solocarrière, echter zonder groot succes. Red Hot Chili Peppers (de Peppers) is een Californische band die Funk, Rap, Punk en Pop combineert met Rock. De band werd opgericht in 1983. Tegenwoordig bestaat de band uit: Anthony Kiedis (zang), Flea (bas), John Frusciante (gitaar) en Chad Smith (drums). Bekende ex-leden zijn onder andere Hillel Slovak, Jack Irons van Eleven, Pearl Jam en Dave Navarro. Mother s Milk uit 1989 betekende hun doorbraak in de Verenigde Staten, met Blood Sugar Sex Magik braken ze wereldwijd door! De band is vooral bekend door hun albums Blood Sugur Sex Magik 1991, Californication 1999, By The Way 2002 en Stadium Arcadium 2006. Hun meest recente single is Charlie. 8
Guus Meeuwis werd geboren op 23 maart Marco Borsato werd geboren op 21 december 1966 in Alkmaar. Met 14 singles, 6 albums en 4 dvd s op nummer 1 kun je onmogelijk om hem heen. Hij is al jaren lang de meest succesvolle Nederlandse zanger aller tijden. Op zijn twaalfde besloot Marco dat hij kok wilde worden. Na zijn opleiding was hij dan ook werkende als kok, tot het moment dat hij de kans kreeg mee te doen aan de Soundmixshow. In 1990 startte Marco s muzikale carrière met het winnen van deze Soundmixshow. Het grote succes kwam in 1994 toen hij de single Dromen zijn Bedrog uitbracht. In 2008 speelde Marco de hoofdrol in de film Wit Licht. Zijn succes is groot tot op de dag van vandaag! 1972 in Mariahout. Guus schreef zijn eerste eigen nummer na een weekendje Brugge met zijn toenmalige vriendin (nu zijn vrouw) Valerie. En ja.. met dit nummer Het is een Nacht wonnen Guus Meeuwis & Vagant het AHC Studenten-Songfestival in augustus 1994. Het nummer werd al snel een nummer 1-hit in alle hitparades in Nederland en België. In februari 1996 volgde de single Per Spoor waarmee Guus & Vagant opnieuw een nummer 1-hit en een platina award scoorde. Guus brengt tot op heden vele succesvolle singles en albums uit! De Backstreet Boys is een Amerikaanse boyband uit Orlando, Florida, die werd opgericht in 1993 en bestaat uit: Nick Carter, Brian Littrell, AJ McLean en Howie Dorough. Voorheen behoorde Kevin Richardson ook bij de groep, maar hij verliet de groep in 2006. Het eerste grote optreden van de Backstreet Boys werd gehouden op 8 mei 1993 bij Sea World in Orlando. Het jaar 1996 was een jaar van keihard werken. Alle aandacht was gericht op Europa, voornamelijk op Duitsland, met af en toe een tripje naar het Verre Oosten en Canada. Ook kwam dat jaar hun debuutalbum Backstreet Boys uit. Na dit album verscheen ook nog het album Backstreet s Back, met daarop de hit single As Long As You Love Me. Hierop volgden de albums Millenium (deze stond in bijna alle landen nummer 1) en Black & Blue. In 2005 verscheen het album Never Gone en in 2007 het album Unbreakable. 9
Vraag 1 Hoe wordt de Amerikaanse gitaarrock genoemd die in de late jaren 80 in de Verenigde Staten is ontstaan? Vraag 2 Onder Hitparadepop vallen in de jaren 90 veel artiesten. De artiesten van Hitparadepop zijn namelijk tienersterren, boy- en girlsbands en eendagsvliegen. Wat was de succesformule van Hitparadepop? Vraag 3 Leg uit wat er bedoeld wordt met het Spice Girl Effect? Vraag 6 Trance is een subgenre van Dance. Geef een beschrijving van Trance. Vraag 7 Op 1 mei 1995 wordt de Nederlandse tegenhanger van het internationale clipstation MTV gelanceerd. Wat is de naam van deze Nederlandse tegenhanger? Klassikaal: Luister naar het fragment en kruis aan bij welke stijl het fragment hoort! Vraag 8 0 Grunge 0 R&B 0 Gabber Vraag 4 Noem drie populaire eendagsvliegen: Vraag 5 Noem een kenmerk van R&B. Vraag 9 0 Grunge 0 R&B 0 Gabber Vraag 10 0 Grunge 0 R&B 0 Gabber 10
Kies één nummer uit de hitlijst van de jaren 90. Samen met jouw groep presenteer je de nummer 1 hit voor de klas. (maximaal 4 leerlingen per groep) Bij de beoordeling wordt gelet op: samenwerking; expressie; zuiverheid; articulatie; uitspraak. Radioprogramma Maak in groepen van twee, aan de hand van de popgeschiedenis, een radioprogramma. Het radioprogramma moet aan de volgende eisen voldoen: lever een papieren versie in bij de docent; in het programma wordt zowel gesproken als geluisterd naar muziek; behandel nummers uit verschillende periodes; presenteer het radioprogramma aan de klas. 11
Bij het nummer Het Is Een Nacht wordt gebruik gemaakt van de volgende akkoorden: Em, C, G en D In de bladmuziek zijn deze akkoorden in juiste volgorde aangegeven door middel van een akkoordsymbool. Ga zelf op zoek naar een goede verbinding tussen deze akkoorden. Als je de keyboardpartij goed kunt spelen ben je klaar voor de band! Bij het nummer Het Is Een Nacht wordt gebruik gemaakt van de volgende akkoorden: Em, C, G en D Als je naar het nummer luistert hoor je dat de gitaar tijdens het intro en het couplet gebroken akkoorden speelt. Deze akkoorden zijn uitgeschreven in de bladmuziek door middel van tabulatuur en noten. Tijdens het refrein speelt de gitaar het volgende slagritme: П П v v П v Als je de gitaarpartij goed kunt spelen ben je klaar voor de band! 12
Bij het nummer Het Is Een Nacht wordt gebruik gemaakt van het volgende drumritme: Intro, couplet en bridge Refrein Refrein Als je de drumpartij goed kunt spelen ben je klaar voor de band! Bij het nummer Het Is Een Nacht wordt gebruik gemaakt van de volgende akkoorden: Em, C, G en D De basgitaar speelt steeds de grondtoon van deze akkoorden. E C G D In de bladmuziek zijn deze grondtonen in juiste volgorde aangegeven door middel van het notenschrift en letters. De basgitaar speelt het volgende slagritme: Als je de basgitaarpartij goed kunt spelen ben je klaar voor de band! 13
Naam: Klas: Bandleden Rol in de band Hoe verliep de samenwerking binnen de band? (licht je antwoord toe) Wat zou je de volgende keer anders doen bij het spelen in een band? Waarom? Hoe denk je dat te gaan doen? Datum Paraaf docent 14