Ruimteschip Aarde. Lesmateriaal, groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding. Dit lesmateriaal is voor gebruik in de klas én in NEMO

Ruimteschip Aarde Lesmateriaal, groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding Dit lesmateriaal is voor gebruik in de klas én in NEMO Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl boekingsbureau@e-nemo.nl Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 1

Informatie bij dit lesmateriaal NEMO en onderwijs NEMO heeft een uitgebreid gratis educatief aanbod waarmee u uw bezoek aan NEMO kunt verdiepen. Al het aanbod sluit aan op de kerndoelen uit het curriculum van het primair onderwijs. Lesmateriaal Ruimteschip Aarde Voor u ligt het lesmateriaal Ruimteschip Aarde van Science Center NEMO. Dit lesmateriaal is geschikt voor groep 5, 6 en 7. Tijdens het doorlopen van de activiteiten kijken de leerlingen door de ogen van een astronaut naar de aarde. Doelgroep Groep 5, 6 en 7 Lesdoelen Kerndoelen Inhoud Leerlingmateriaal De leerlingen: herkennen verschillende landschapskleuren en -patronen op satellietbeelden; ontdekken wat ervoor nodig is om in de ruimte te kunnen leven; leren wat de atmosfeer is en welke rol deze speelt voor het leven op aarde. Kerndoel 42, leergebied Natuur en Techniek Kerndoelen 49 en 50, leergebied Ruimte Het lesmateriaal bestaat uit 3 modules: Een inleidende les in de klas waarbij de leerlingen de aarde van bovenaf bekijken en kennismaken met verschillende landschapselementen. Een bezoek aan de demonstratie Ruimteschip Aarde in NEMO. De leerlingen maken onder begeleiding van een NEMO gids een ruimtecruise. Een verdiepende les in de klas, waarbij de leerlingen terugblikken op de demonstratie en onderzoeken welke rol de atmosfeer speelt bij het (over)leven op aarde. De drie modules sluiten inhoudelijk op elkaar aan en vormen een logische lessenreeks. U kunt er ook voor kiezen om alleen de werkbladen bij de tentoonstelling en/of de workshop in NEMO te doen. Document Werkbladen in de klas Ruimteschip Aarde Leerkrachtenhandleiding In deze leerkrachtenhandleiding zijn per module instructies opgenomen die u helpen bij de voorbereiding en uitvoering. Ook wordt de opbouw van het lesmateriaal kort uitgelegd. Op de laatste pagina s vindt u aanvullende informatie met onder andere praktische informatie bij het bezoek aan NEMO. Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier met het materiaal. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 2

Inhoud Werken met het NEMO lesmateriaal - Het materiaal in één oogopslag 4 In NEMO In de klas Bezoek aan de demonstratie Ruimteschip Aarde 6 Een bezoek aan de demonstratie Ruimteschip Aarde in NEMO. De leerlingen maken een ruimtecruise onder begeleiding van een NEMO gids. Ze ontdekken de verschillen tussen leven in een ruimtestation en leven op aarde. U kunt deze workshop gratis boeken voorafgaand aan uw bezoek aan NEMO. Inleidende les Kijken naar de aarde 8 Een inleidende les op school, waarbij de leerlingen (satelliet)beelden van de aarde bekijken. Verdiepende les De atmosfeer 11 Een verdiepende les op school, waarbij de leerlingen onderzoeken welke rol de atmosfeer speelt bij het leven op aarde. Meer informatie - Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 18 Meer informatie - Plattegrond NEMO 20 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 3

Werken met het NEMO lesmateriaal Het materiaal in één oogopslag In de leerkrachtenhandleiding wordt waar nodig verwezen naar de leerlingwerkbladen. Dit lesmateriaal bestaat uit twee documenten: een leerkrachtenhandleiding en werkbladen voor leerlingen. Leerkrachtenhandleiding In de klas Inleidende les Onderzoek aan magneten Lesbeschrijving Uw leerlingen maken in deze les kennis met onderzoek doen en volgen net als wetenschappers verschillende stappen om hun ideeën te testen. In onderstaande opdracht worden deze stappen doorlopen aan de hand van een onderzoek met magneten. Op het werkblad worden de stappen met pictogrammen aangegeven. Opdracht 1 Verkennen Op verkenning In opdracht 1 doen de leerlingen de eerste stap uit de onderzoekscyclus: verkennen. De leerlingen komen er in deze stap achter dat een magneet alleen metalen voorwerpen aantrekt en geen voorwerpen die gemaakt zijn van een ander materiaal. In de rest van het onderzoek gaan ze kijken naar magneten en metalen. In deze stap wordt de voorkennis van de leerlingen geactiveerd en komt u erachter wat de leerlingen al weten. Hier kunt u op inspelen. Introduceer het onderwerp magneten door een brainstorm. De centrale vragen: Welke magneten ken je? De leerlingen kennen vaak wel de koelkastmagneet, magneten voor op het bord en magneten in bordspelletjes voor onderweg. Waar worden ze voor gebruikt? Wat doet een magneet? De leerlingen weten meestal wel dat een magneet voorwerpen aan kan trekken. Trekt een magneet alle materialen aan? Dit kunt u op twee manieren aanpakken. Bij beide manieren vullen de leerlingen opdracht 1 op het werkblad Magneten in. De volgende materialen zijn nodig: kurk, kunststof dopje van een pen, potlood, stukje stof, haar elastiekje, spijker, paperclip. 1 Laat het de leerlingen zelf uitproberen. De leerlingen werken in groepjes. Geef elk groepje een magneet en de voorwerpen. 2 Doe dit klassikaal. Conclusie: Een magneet trekt metalen voorwerpen aan, en geen voorwerpen van een ander materiaal. In de klas > werkblad magneten > opdracht 1 Deze pictogrammen geven aan bij welke stap van onderderzoekscyclus de leerling is. Werkblad Magneten Opdracht 2 Onderzoeksvraag Wat ga je onderzoeken? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen de onderzoeksvraag. Meestal begint een onderzoek met een vraag om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Soms alleen om meer kennis te hebben of te begrijpen hoe iets werkt, soms om een probleem op te lossen. Onderzoeksvragen mogen niet te breed zijn en hebben bij voorkeur een gesloten vorm. De onderzoeksvraag: Trekt een magneet alle metalen voorwerpen aan? De leerlingen schrijven de vraag op het werkblad bij opdracht 2. In de klas > werkblad magneten > opdracht 2 Hypothese Wat denk jij? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen wat jullie denken dat het antwoord op de onderzoeksvraag is. Het is niet goed of fout, het is wat je denkt. Onderzoeken Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 08-2013 15 Opdracht 1 Verkennen Welke voorwerpen trekt een magneet aan? Aangetrokken door de magneet Voorwerp Wel Niet kurk plastic dopje van een pen potlood stukje stof haar elastiekje spijker paperclip Trekt een magneet alle voorwerpen aan? Opdracht 2 Wat ga je onderzoeken? Wat denk jij? Ga verder op de volgende pagina Onderzoeken Groep 5-6 Leerlingen In de klas versie 08-2013 3 Leerlingmateriaal werkbladen in de klas Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 4

In NEMO Ruimteschip Aarde Demonstratie Ruimteschip Aarde bezoeken 6 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 5

In NEMO Demonstratie Ruimteschip Aarde bezoeken De leerlingen maken een kleine ruimtereis in NEMO s ruimteschip. Tijdens deze reis vertelt een gids over onze blauwe planeet, de aarde. In het ruimteschip staat een reusachtige interactieve globe waarop de gids laat zien hoe de aarde werkt en waarom we er zuinig op moeten zijn. Als dan het venster openschuift, ervaren de leerlingen wat astronauten zien als ze om de aarde heen cirkelen. Aan de hand van deze globe en de indrukwekkende beelden leren ze wat de aarde uniek maakt. Belangrijkste informatie op een rijtje Locatie Tijdsduur Lesdoelen Voorbereiding Materialen Organisatie van de les In NEMO 25 minuten De leerlingen: ervaren dat natuurlijke processen ervoor zorgen dat de aarde leefbaar is; ervaren dat mensen in de ruimte niet zomaar kunnen leven en dat het heel moeilijk is om een leefbare omgeving buiten de aarde te maken. Geen Geen Deze activiteit vindt in NEMO plaats. De workshop is gratis! U dient een workshop in NEMO vooraf te boeken. Voor contactgegevens, zie het hoofdstuk Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 6

In de klas Ruimteschip Aarde Inleidende les Kijken naar de aarde 8 Verdiepende les De atmosfeer 11 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 7

In de klas Inleidende les Kijken naar de aarde Deze inleidende les vindt plaats op school en wordt door uzelf verzorgd. De leerlingen worden enthousiast gemaakt voor het bezoek aan NEMO. Eerst kijken ze met behulp van Google Maps naar een aantal landschapselementen in Nederland. Wat is er allemaal te zien als je van grote hoogte naar Nederland kijkt? Daarna bekijken ze een aantal (satelliet)beelden van de wereld. Belangrijkste informatie op een rijtje Locatie Tijdsduur Lesdoelen Voorbereiding Materialen In de klas 60 minuten De leerlingen: worden enthousiast voor het bezoek aan NEMO; kunnen verschillende landschapskleuren en -patronen op satellietbeelden herkennen. Lees de les goed door. Maak groepjes van vier leerlingen voor het onderdeel Beelden van bovenaf. Kopieer voor alle leerlingen uit Werkbladen in de klas - Ruimteschip Aarde de werkbladen Nederland van boven en Beelden van bovenaf. Print per viertal het knipblad Beelden van bovenaf uit, bij voorkeur in kleur. Alle werkbladen zijn gratis te downloaden van www.e-nemo.nl. Werkblad Nederland van boven per leerling of per tweetal: een computer met internet Werkblad Beelden van bovenaf per groepje: knipbladen Beelden van bovenaf 2 scharen lijm stevig papier in A2 formaat Organisatie van de les De les begint met een klassikale opdracht waarbij op het bord een bovenaanzicht van de klas wordt gemaakt. Daarna vullen de leerlingen het werkblad Nederland van boven zelfstandig in. Ze hebben hiervoor een computer met internettoegang nodig. Vervolgens gaan ze in groepjes van vier aan de slag met het werkblad Beelden van bovenaf, waarbij ze een poster maken van satellietbeelden. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 8

In de klas Inleidende les Kijken naar de aarde Lesbeschrijving Inleiding 25 minuten Nederland van boven Vertel de leerlingen dat ze in NEMO op ruimtecruise gaan. In NEMO ervaren ze wat astronauten in een ruimteschip van de aarde zien. In deze les bereiden ze zich hierop voor. Vraag de leerlingen: Hoe ziet de wereld er van bovenaf uit? Is dat anders dan vanaf de grond? Neem het klaslokaal als voorbeeld en teken samen met de leerlingen een plattegrond van de klas op het bord. Zie je de muren als je van boven kijkt? Waarom wel/niet? U kunt hetzelfde doen voor het schoolplein; hoe ziet dat er van boven uit? Opdrachten 30 minuten Werkblad Nederland van boven Vervolgens maken de leerlingen de opdrachten van het Werkblad Nederland van boven met behulp van Google Maps op een computer. Google maps is een enorme verzameling van aan elkaar geplakte satellietbeelden. Bespreek na afloop de antwoorden die gevonden zijn. Kom samen tot de conclusie dat water meestal blauw is. Gras, weiland en bos zijn groen. Bebouwing is rood, grijs en/of bruin. Je kunt de steden goed zien, maar de kleur is niet duidelijk. De vakjes buiten de steden zijn meestal weilanden of akkers. Nederland bestaat voor 62 procent uit weilanden en akkers, voor 13 procent uit bebouwing, 13 procent bos en 11 procent watergebieden (bron: Eurostat, 2010). Vertel de leerlingen dat de afbeeldingen op Google Maps afkomstig zijn van satellieten. Satellietbeelden worden gemaakt met speciale apparatuur aan boord van een satelliet. Ze nemen geen foto, maar meten de straling die van de aarde afkomt. Daarmee kunnen ze beelden maken die eruitzien als foto s. Ze laten zien wat jij zou zien als je vanaf de ruimte naar de aarde kijkt. Bekijk tijdens de inleiding het introductiefilmpje met André Kuipers: www.youtube.com/watch?v=vg16uxw8k_c Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 9

In de klas Inleidende les Kijken naar de aarde Satellieten kunnen ook afbeeldingen maken van dingen die je niet met het blote oog kunt zien. Bijvoorbeeld waar bepaalde stoffen in de lucht zitten, of hoe warm het is op verschillende plekken. Op die satellietbeelden kun je het landschap soms wel en soms niet herkennen. Werkblad Beelden van Bovenaf Op satellietbeelden kun je van alles ontdekken over de aarde. Wat kun je allemaal zien? Hoe zou de Noordpool eruit zien? En de Sahara? Kan je een storm of een bosbrand ook zien op een satellietbeeld? Hoe zouden die eruit zien? Geef de leerlingen het werkblad Beelden van bovenaf en de knipbladen Beelden van bovenaf. De leerlingen knippen de satellietbeelden en teksten uit en zoeken uit welk beeld bij welke tekst hoort. Dit plakken ze op een poster. Er zijn acht beelden en acht teksten. Afsluiting 5 minuten Bespreek na afloop de resultaten. Wat is de leerlingen opgevallen? Zijn de beelden altijd duidelijk? Wat konden ze herkennen en wat niet? Welke waren makkelijk en welke moeilijk? Afbeelding A B C D E F G H Tekst 6 7 2 3 1 5 4 8 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 10

In de klas Verdiepende les De atmosfeer In deze verdiepende les blikt u terug op de demonstratie in NEMO en gaan de leerlingen nog eens na wat mensen nodig hebben om te (over)leven. Daarna onderzoeken de leerlingen welke rol de atmosfeer speelt bij deze processen en ontdekken ze hoe onmisbaar de atmosfeer is. Belangrijkste informatie op een rijtje Locatie Tijdsduur Lesdoelen Voorbereiding Materialen In de klas 60 minuten De leerlingen: maken kennis met de atmosfeer als onderdeel van de aarde; onderzoeken het verschil tussen de atmosfeer van de aarde en de luchtledige ruimte; leren dat in de atmosfeer drie belangrijke stoffen voorkomen die belangrijk zijn voor het leven: zuurstof, waterdamp en koolstofdioxide. En dat we daarom de atmosfeer nodig hebben voor het leven op aarde. Kopieer per tweetal het Werkblad Luchtdruk en atmosfeer. Kook water voor in de waterkoker. Verzamel de benodigde materialen. Demonstratieproef Waterkringloop: waterkoker met water theeglas zout stukje huishoudfolie Werkblad Luchtdruk en atmosfeer, per tweetal: injectiespuit 10 ml spekje of marshmallow schaar glas warm water uit de kraan Organisatie van de les De demonstratie wordt klassikaal nabesproken door op het bord een tabel met de voorwaarden voor leven in te vullen. Dan wordt de rol van de atmosfeer uitgelegd. Daarna maken de leerlingen zelfstandig in tweetallen het werkblad Luchtdruk en atmosfeer. U sluit de les af met een demonstratieproef over de waterkringloop. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 11

In de klas Verdiepende les De atmosfeer Lesbeschrijving Inleiding 10 minuten Bespreken bezoek aan NEMO Vraag de leerlingen of ze nog weten waarover de demonstratie ging. Laat ze eerst vrij na denken. Neem daarna onderstaande tabel over op het bord: Water Voedsel Zuurstof Energie Aarde Ruimte Water, voedsel, zuurstof en energie zijn de voorwaarden voor leven die tijdens de demonstratie aan de orde zijn geweest. Vul de tabel samen met de leerlingen in. Wat weten ze nog over water? En over voedsel, zuurstof en energie? Ze zullen niet alles hebben onthouden en het volstaat om trefwoorden op te schrijven. Het gaat om het terughalen van de inhoud van de demonstratie. Gebruik steekwoorden uit de uitgebreide tabel voor uw eigen tabel. Hieronder staat een voorbeeldtabel met ingevulde antwoorden. Water Voedsel Zuurstof Energie Aarde Water is te vinden in oceanen, wolken, meren en rivieren en als ijs en sneeuw. Zeewater kan de mens niet drinken. Aan land zijn er zoetwatermeren en rivieren. Daaruit kan de mens wel drinkwater maken. Mensen gebruiken planten en dieren als voedsel, Omdat dieren weer andere dieren of planten eten, komt bijna al ons voedsel indirect van planten. De mens heeft veel landbouwgrond nodig om voedsel te verbouwen. Zit in de atmosfeer. Planten, bomen en algen maken zuurstof uit koolstofdioxide en zonlicht. Algen groeien in het water. Mensen ademen zuurstof in en koolstofdioxide uit. Alle energie komt uiteindelijk van de zon. Zonder zonlicht kunnen planten niet groeien. De zon zorgt ervoor dat water uit de zee verdampt en op land als neerslag terecht komt. Ruimte In de ruimte is geen water, dat moet dus worden meegenomen. Al het water wordt aan boord schoongemaakt en hergebruikt. Zelfs het zweet en de urine van de astronauten. Nemen de astronauten mee vanaf de aarde. Het is nog niet mogelijk om voedsel te kweken in de ruimte. Eten en drinken is moeilijk in de ruimte, omdat er geen zwaartekracht is. In de ruimte is geen zuurstof, want daar is het vacuüm. Het is nog niet mogelijk om genoeg zuurstof uit planten te halen in de ruimte. Je hebt heel veel planten nodig om genoeg zuurstof te maken. Planten kunnen moeilijk groeien zonder zwaartekracht. In de ruimte wordt zuurstof uit het meegenomen water gemaakt met behulp van elektriciteit. De koolstofdioxide die de astronauten uitademen wordt met een apparaat weer omgezet in zuurstof. Komt ook van de zon. Maar er zijn zonnepanelen nodig om de energie van de zon om te zetten in elektriciteit. Zuurstof maken kost energie Water schoonmaken kost energie. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 12

In de klas Verdiepende les De atmosfeer Opdrachten 30 minuten De atmosfeer In de demonstratie zijn nog twee andere eigenschappen van de aarde genoemd die belangrijk zijn voor het leven op aarde. Kunnen de leerlingen die opnoemen? Het zijn: zwaartekracht en atmosfeer. De leerlingen doen twee experimenten om te kijken wat het verschil is tussen een omgeving met en een omgeving zonder atmosfeer. Wat is het verschil tussen de ruimte en de aarde? De aarde heeft een atmosfeer met luchtdruk. De zwaartekracht zorgt ervoor dat de gassen bij de aarde blijven. In de ruimte is geen atmosfeer. Er is daar niets dat de gassen bij elkaar houdt. Werkblad Luchtdruk en atmosfeer De leerlingen voeren de experimenten op het Werkblad Luchtdruk en atmosfeer zelfstandig uit. Ze doen twee experimenten met een injectiespuit. Door de spuitmond af te sluiten en de spuit uit te trekken, wordt de luchtdruk in de spuit lager. De luchtmoleculen krijgen meer ruimte om te bewegen. Dit is te vergelijken met het vacuüm in de ruimte. In het eerste experiment onderzoeken de leerlingen wat er met een spekje in vacuüm gebeurt. Ze stoppen het spekje in de spuit en trekken de spuit uit. In het spekje zit lucht. Als de lucht om het spekje wordt weggehaald, kan de lucht in het spekje opeens meer ruimte innemen. Het spekje zelf is heel flexibel en rekt daardoor uit. Het spekje zwelt op. Bij het tweede experiment, met water, gebeurt iets anders. Water kan voorkomen als ijs, vloeistof en waterdamp. Bij normale luchtdruk is water, op kamertemperatuur, een vloeistof. De moleculen zitten dicht op elkaar en hebben weinig ruimte om te bewegen. Als de lucht eromheen wordt weggehaald, krijgen de watermoleculen meer ruimte. Doordat er meer ruimte is kan water makkelijker verdampen. Water gaat dan al bij een lagere temperatuur koken. Op zeeniveau kookt water bij 100 graden Celsius. In de bergen, waar de luchtdruk lager is, kookt water bij een lagere temperatuur. Verdieping 10 minuten Demonstratieproef De atmosfeer bestaat uit gassen. Een gas is net als een vaste stof en een vloeistof ook een stof. Alleen zie je het niet en kun je het bijna niet vastpakken. Sommige gassen kun je wel ruiken. Vraag aan de leerlingen: Kunnen jullie een gas noemen? Weten jullie welke gassen er in de atmosfeer zitten? Weten jullie welke gassen er nodig zijn om te leven? (Zuurstof, koolstofdioxide en waterdamp. Er zit ook stikstof en andere gassen in de lucht, maar die zijn minder belangrijk voor het leven.) Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 13

In de klas Verdiepende les De atmosfeer Door de volgende proef laat u zien hoe water zich verplaatst door de atmosfeer. Doe een theelepel zout in een theeglas. Vul het glas met kokendheet water. Roer het zout door het water. Het water stelt de zee voor. Vraag de leerlingen wat ze zien. Je ziet damp opstijgen. Dek het theeglas af met een stukje huishoudfolie. Vraag de leerlingen wat ze zien. De waterdamp condenseert op de folie. Het wordt weer vloeibaar. Laat een leerling de druppeltjes proeven. Is de condens zout? Zout kan niet verdampen. Het zout blijft dus achter in de zee. Het verdampte water kan via de atmosfeer weer op het land terecht komen. Hoog in de lucht koelt de waterdamp af en condenseert de waterdamp in vloeibaar water. Er ontstaan kleine druppeltjes. Wij zien die druppeltjes als wolken. Als de druppels groter worden, dan kan er regen uit komen. Planten hebben (regen)water nodig om te groeien. De atmosfeer is dus nodig om het water vanuit de zee aan land te brengen. Hieronder staat een tekening van de waterkringloop. Afsluiting 10 minuten Bespreek de experimenten aan de hand van de volgende vragen: Wat weten jullie nu van de atmosfeer? Waarom is de atmosfeer belangrijk? Hoe zou de aarde zijn zonder atmosfeer? Kunnen er dan planten groeien? Kunnen we dan ademen? Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 14

In de klas Verdiepende les De atmosfeer Vul de atmosfeer als vijfde belangrijke voorwaarde voor leven aan in de tabel op het bord. Dit wordt een nieuwe rij. Zie het uitgebreide voorbeeld hieronder. Deze termen gaan diep op de stof in, pas dit indien nodig aan. Atmosfeer Aarde Bestaat uit gassen die rond de aarde blijven door de zwaartekracht. Zonder zwaartekracht zouden ze wegvliegen naar de ruimte. Dieren en planten hebben gassen uit de atmosfeer nodig. Planten ademen koolstofdioxide in en zuurstof uit. Dieren, dus ook mensen, doen precies het omgekeerde. De atmosfeer vervoert waterdamp waardoor water dat uit de zee verdampt uiteindelijk op land terecht kan komen. De energie van de zon is nodig voor het verdampen van water. De energie van de zon speelt ook een rol bij het ontstaan van drukverschil en daardoor wind. De atmosfeer drukt heel hard op alles. Ruimte In de ruimte is geen atmosfeer. Gassen worden niet bij elkaar gehouden door zwaartekracht. Je kunt er niet ademen. Zonder atmosfeer is er ook geen luchtdruk. Het is vacuüm in de ruimte. Astronauten moeten in de ruimte een pak dragen dat ze beschermt tegen vacuüm. Tot slot formuleert u met de leerlingen een eindconclusie over alle lessen. Stel alle leerlingen afzonderlijk de volgende vraag: Waarom vind jij de aarde zo bijzonder? Verzamel alle antwoorden en bespreek ze. De antwoorden kunnen heel divers zijn. Ze zijn niet goed of fout, het gaat immers om wat de leerlingen vinden. Ook de Nederlandse astronaut André Kuipers heeft een antwoord op deze vraag. Hij heeft de wereld in het echt van boven gezien. Hij was enorm onder de indruk. Hieronder staat wat André Kuipers tijdens zijn missie in 2012 heeft gezegd over de aarde: Als astronaut in het ISS ben ik een bevoorrecht persoon. Ik heb een unieke blik op de wereld. Ik zie de planeet van 400 kilometer hoogte en ga rond de aarde in 1,5 uur. [ ] Dit is mijn tweede vlucht. Tijdens mijn eerste vlucht was ik heel erg onder de indruk van onze planeet. Vanwege zijn schoonheid, maar ook omdat hij zo kwetsbaar is. Ik was vooral onder de indruk van de atmosfeer. Hij is zo dun. Al het leven vindt plaats in tien kilometer lucht en tien kilometer oceaan. En dat is het. Alles ziet er vanaf de grond zo groot uit. Daar kunnen we de bomen niet tellen. Maar vanaf de ruimte zijn ze klein. Voordat je het weet ben je er alweer voorbij. Deze dingen motiveren mij om iets te doen voor onze planeet, voor de biodiversiteit, voor de ecosystemen. Want vanuit de ruimte zie je bosbranden, luchtvervuiling en erosie. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 15

Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 16

Meer informatie N Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 18 Plattegrond van NEMO 20 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 17

Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Speciaal schooltarief Leerlingen primair onderwijs 5,50 Begeleiders gratis Reserveren kan via het boekingsformulier. U kunt ons natuurlijk ook bellen. Gratis begeleiders mee NEMO vindt het heel belangrijk dat er voldoende begeleiders meegaan met de leerlingen. Begeleiders mogen daarom gratis naar binnen. We hanteren de stelregel: minimaal één begeleider op tien leerlingen, maar liever één begeleider op zes leerlingen en bij sommige opdrachten of leeftijdsgroepen één op vier. Scholen worden verzocht vooraf te boeken, alleen dan betaalt u ons schooltarief. Een schoolbezoek duurt ongeveer 2-3 uur. Begeleide workshops zijn gratis, mits deze vooraf gereserveerd zijn. Tickets voor schoolbezoek op de dag zelf kunt u afrekenen bij de kassa met pin of contant. Rugzakken, tassen en jassen worden opgehangen in de garderobe. Hier zijn ook kluisjes aanwezig voor waardevolle bezittingen. Voor scholen zijn enkele garderobekisten beschikbaar. Deze zijn geschikt voor 30-60 jassen / tassen. Gebruik is gratis, u betaalt alleen een borg van 10,00. Vraag ernaar bij de kassa. Iedere dag vindt twee keer een demonstratie Kettingreactie (duur: 15 minuten) plaats, onder voorbehoud om 12.15 uur en 15.15 uur. Openingstijden NEMO is van dinsdag t/m zondag geopend van 10.00-17.30 uur. Voor afwijkende openingstijden zie onze website; www.e-nemo.nl. Eten en drinken Eten en drinken kan op verdieping 2 en verdieping 5. Eigen meegebrachte consumpties kunnen genuttigd worden in de daarvoor geschikte ruimtes of op ons dak. Het is ook mogelijk om vooraf kant-en-klare lunchpakketjes te bestellen bij het boekingsbureau. Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 18

Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Bereikbaarheid CS Het IJ Haarlemmerdijk IJ-tunnel Zeedijk Prins Hendrikkade De Waag Waterlooplein Muziek theater Valkenburgerstraat Rembrandtplein Artis Openbaar vervoer NEMO is het eenvoudigst te bereiken per openbaar vervoer en ligt op nog geen kwartier lopen van Amsterdam CS. Of neem vanaf het station bus 22 en 48 en stap uit bij Halte Kadijksplein. Vanaf hier is het nog een paar minuten lopen. Parkeren NEMO heeft geen eigen parkeerplaatsen. Er zijn verschillende parkeergarages in de buurt. Zie www.e-nemo.nl. Boekingsbureau Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020-5313118 boekingsbureau@ e-nemo.nl Touringcar Touringcars kunnen parkeren op de speciale parkeerplaats voor bussen: P2 aan de Prins Hendrikkade richting Centraal Station of P6 bij Passengers Terminal Amsterdam. Wilt u de touringcar eerst de leerlingen laten afzetten? Dat kan tot 11:00 uur op de westkade van NEMO, maar niet bij reguliere bushaltes of ergens anders langs de Prins Hendrikkade. Na 11:00 uur raden we u aan de op- en afstaphalte H11 te gebruiken ter hoogte van het Scheepvaartmuseum. Zie ook de aanwijzingen voor touringcars op www.amsterdam.nl. Amsterdamse scholen Amsterdamse Basisscholen kunnen gebruik maken van de cultuurbus. Voor meer informatie kunt u terecht op www.cultuurbusamsterdam.nl Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 19

Glazen Balzaal Science Live Workshopruimtes Plattegrond van NEMO De demonstratie Ruimteschip Aarde vindt plaats op verdieping 1. Ruimte douche Codenaam: DNA Theater Verdieping 1 Foyer (beperkt open) Dak naar de kade Kaart controle Kettingreactie Smart Technology Reis door de Geest Teen Facts 5 Teen Facts Laboratorium 4 1 Kleine theater Da Vinci Zaal W = Workshopruimte Boardroom Science Live Grote theater Onderzoeksruimte 1 Onderzoeksruimte 2 W3 Grote zaal naar Evenementenzaal Energierijk Codenaam: DNA Werkplaats Waterrijk Fenomena Kettingreactie Zoeken naar leven Ballenfabriek Krachtpatsers Zeepbellen Waterkracht Wereld van vormen W1 2 3 verdieping 1 naar CS W4 Omloop Vide West Evenementenzaal (via verdieping 1) Vide 0ost Kleine theater Waterklok Kaartcontrole Kluisjes Ontvangsthal Shop Kassa BG 1 Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 11-2014 20

Colofon Science Center NEMO Het is toegestaan om zonder winstoogmerk het materiaal of delen van het materiaal te kopiëren en te distribueren, zolang vermelding van de herkomst van het materiaal goed is aangegeven. Ruimteschip Aarde is mede mogelijk gemaakt door de Europese Ruimtevaart organisatie ESA als onderdeel van hun educatieve missie en programma voor het primair en voortgezet onderwijs. ESA is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van ruimtevaart in Europa. Auteurs en redactie Science Learning Center, Science Center NEMO Design management Starkx, Groningen Ontwerp en Grafische vormgeving Bloemvis, Groningen Vormgeving en realisatie Sander Visser, Ligaturen grafisch ontwerp Fotografie Daan van Eijndhoven www.digidaan.nl Foto klas voorzijde Met dank aan Platform Bèta Techniek Illustraties Henk Stolker Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl boekingsbureau@e-nemo.nl Ruimteschip Aarde Groep 5-7 Leerkrachtenhandleiding versie 04-2014 21