A. Ouderfactoren: gegeven het feit dat de interventies van de gezinscoach en de nazorgwerker gericht zijn op gedragsverandering van de gezinsleden, is het zinvol om de factoren te herkennen die (mede) verantwoordelijk zijn voor het ontstaan en in stand houden van de redenen van de interventie en oog te hebben voor de mate waarin ouders in staat en bereid zijn te veranderen. In gedragsverandering zijn 6 fases te herkennen: I. Precontemplation: probleem wordt niet (h)erkend, weerstand tegen verandering. II. Contemplation: probleem wordt (h)erkend, morgen ga ik veranderen III. Preparation: de eerste stap, (publiek) benoemen van het probleem, kleine voorbereidingen. IV. Action: er wordt daadwerkelijk actie ondernomen om gedrag (en omgeving)te veranderen. V. Maintenance: hard werken om behaalde doelen in stand te houden. VI. Termination: gedragsverandering is definitief met een geringe kans op terugval. 1. Psychische en/of psychiatrische problemen van de ouder(s) Het psychiatrisch verklaringsmodel: gezinsproblematiek kan het gevolg zijn van psychische problematiek bij individuele ouder. Blijkt wel dat ouders in gezinnen waar problemen van dien aard zijn dat ingrijpen noodzakelijk is op psychiatrisch gebied niet significant afwijken van gezinnen die het redden. Psychiatrische problematiek lijkt dus wel onderdeel uit te maken van de problemen, maar niet alleen. Dit is in het kader van de bereidheid en/of vermogen om te veranderen natuurlijk belangrijk aandachtspunt. 1 2. Opvoedingsgeschiedenis van de ouder(s) Ouders die zelf uit een problematische opvoedsituatie komen lijken significant vaker zelf, als ouder ook in een problematische opvoedsituatie te verzeilen. Er is een relatie tussen het vermogen en/of bereidheid te veranderen en de mate waarin ouders in staat zijn afstand te nemen van hun eigen problematische opvoeding. Bij een problematische opvoedingsgeschiedenis kan zelfs als ouders in de contemplation fase zitten, de overstap naar de preperationfase en de actionfase ingewikkeld zijn en stagneren. De geschiedenis van de ouders niet (h)erkennen kan een belangrijke stagnatie vormen in de doelrealisatie. 3. Opleidingsniveau van de ouder(s) Zegt iets over de wijze waarop ouders in staat zijn zelf oplossingen te bedenken of iets te doen met opvoedadviezen, natuurlijk afhankelijk van de ernst van de overige problematiek. Een betere opleiding verkleint ook de kans op lage S.E.S. en staat daarmee in relatie tot factor C.7. er is een relatie tussen intelligentie en het (h)erkennen van het probleem en de mogelijkheden tot verandering.
4. Is er sprake van verslaving bij de ouder(s) Spreekt voor zich, nog afgezien dat de reden voor de verslaving op zich al risicofactoren kunnen zijn. Deze ouders zijn sterk in het ontkennen van de problemen en gezinsleden lijken vaak afhankelijk en loyaal, waarbij individuele behoeften van de andere gezinsleden naar de achtergrond dreigen te verdwijnen, zodat probleem oplossen vaak niet verder komt dan de preperation fase, als er al sprake is van erkenning van het (werkelijke) probleem. 5. Gezondheidstoestand van de ouder(s) Zie boven, (veelvuldige) afwezigheid van de ouder, egocentrisme, parentificatie, emotionele verwaarlozing zijn maar een paar van de mogelijke gevolgen. 6. Inlevingsvermogen van de ouders Zijn ouders in staat om zicht te verplaatsten in het perspectief van de ander, zowel andere individuen als andere samenlevingsvormen. Zowel de ouder die erg op zichzelf (en zijn opvoedingsgeschiedenis) als de ouder die erg gericht is op de eigen cultuur kan moeite hebben met zich te verplaatsten in het perspectief van andere individuen of (eisen van de) samenleving. Dit kan een indicatie zijn voor het niveau van pedagogisch besef. 7. Niveau van pedagogisch besef 2 In het kader van het pedagogisch besef is een 4-deling mogelijk in niveaus: I. Egocentrische oriëntatie: hier ziet de ouder het kind als een projectie van zijn eigen ervaringen en geeft zijn rol als ouder gestalte louter op basis van zijn eigen wensen en behoeften. II. Conventionele oriëntatie: heeft betrekking op het begrijpen van het kind op basis van algemene opvattingen over kinderen en op basis van algemene verklaringen van hun gedrag (kinderen zijn dus niet uniek) welke gebaseerd zijn op traditionele-, culturele- of gezagsargumenten. Zodoende is het doel van de opvoeding te duiden als een proces van socialisatie als het hoofddoel is aanpassen/inpassen aan/in bestaande traditionele, culturele of gezag gerelateerde eisen III. Subjectief-individualistische oriëntatie Hier begrijpt de ouder dat het kind uniek is en komt vanuit dat inzicht tegemoet aan de behoeften van het kind. IV. Interactieve oriëntatie: De ouder heeft niet alleen oog voor de behoeften van het kind, maar erkent ook zijn eigen noden en weet hier tussen het evenwicht te bewaren
B. Kindfactoren leveren een negatieve bijdrage of behelzen een risicofactor: als kinderen niet voldoen aan de verwachtingen als kinderen door gedrag, ziekte en/of temperament stressverhogend werken bij afwezigheid van bovengenoemde factoren lijkt er soms meer sprake van protectieve factoren 1. Psychische en/of psychiatrische problemen van het kind Als ouders in hun opvoedingsdoelen worden gefrustreerd door psychische en/psychiatrische problemen, kan dat tot handelingsverlegenheid leiden. Ouders weten gewoon niet om te gaan met een kind met afwijkend gedrag. Als kinderen niet voldoen aan het ideaalbeeld dat ouders hebben van hun nageslacht kan Behalve bovengenoemde factoren gelden hier ook nog de grenzen van het bereik van de kinderen. 2. Ontwikkelingsniveau van het kind (verbaal, cognitief en psychosociaal) Als ouders in hun opvoedingsdoelen worden gefrustreerd door het ontwikkelingsniveau van het kind, dan kan dat tot handelingsverlegenheid leiden. Ouders weten gewoon niet om te gaan met een kind met een afwijkend niveau. Als kinderen niet voldoen aan het ideaalbeeld dat ouders hebben van hun nageslacht kan Behalve bovengenoemde factoren gelden hier ook nog de grenzen van het bereik van de kinderen. 3 3. lichamelijke problemen Als ouders in hun opvoedingsdoelen worden gefrustreerd door het fysieke ontwikkelingsniveau van het kind, dan kan dat tot handelingsverlegenheid leiden. Ouders weten gewoon niet om te gaan met een kind met afwijkend fysiek. Als kinderen niet voldoen aan het ideaalbeeld dat ouders hebben van hun nageslacht kan Behalve bovengenoemde factoren gelden hier ook nog de grenzen van het bereik van de kinderen.
4. Gedragsproblemen Behalve de gedragsproblemen die horen bij de normale ontwikkeling in de eerste en tweede individuatiefase, kunnen kinderen meer ernstige gedragsproblemen vertonen, zowel externaliserend als internaliserend. Als ouders in hun opvoedingsdoelen worden gefrustreerd door het gedrag van het kind, dan kan dat tot handelingsverlegenheid leiden. Ouders weten gewoon niet om te gaan met een kind met een afwijkend gedrag. Als kinderen niet voldoen aan het ideaalbeeld dat ouders hebben van hun nageslacht kan 5. Temperament Als er sprake is van voldoende goodness of fit, dan is dat bepalend voor de mate waarin een kind in zijn opvoedingsomgeving gedijt. Als ouder- en kindfactoren hier niet matchen dan kan dat aanleiding geven tot opvoedingsproblemen en de ontwikkeling van gedragsproblemen. 4
C. Systeemfactoren kunnen een negatieve bijdrage leveren of behelzen een risicofactor vanwege de stressverhogende eigenschappen van onderstaande factoren. Sommige factoren zijn het gevolg van bovenstaande ouder- of kind factoren, andere factoren kunnen op zich zelf staan en zijn primair verantwoordelijk voor een verstoring tussen draaglast en draagkracht 1. Zijn ouders gescheiden Effect van kinderen op ouderlijke scheiding kan zijn : stress, gedragsproblemen, schoolfalen, depressie etc. deze problemen kunnen zich ook jaren na de daadwerkelijke scheiding nog manifesteren. Scheiden heeft niet zelden (ernstige) financiële gevolgen. Conflicten kunnen uitgevochten worden via de kinderen, dat kan leiden tot loyaliteitsproblemen. Kan oorzakelijk zijn voor kindfactoren 1 t/m 4 Aanwezigheid van een nieuwe partner, stiefvader, stiefmoeder kan conflicten geven met bovengenoemde gevolgen Stiefouders leveren een aanzienlijk hoger risico op mishandeling en misbruik. 2. Zijn er veel conflicten Kan ook leiden tot stress, gedragsproblemen, schoolfalen, depresie en loyaliteitsproblemen bij de kinderen. Ouders kunnen weinig aandacht of ruimte hebben voor opvoedingsvraagstukken. 5 3. Zijn er relatieproblemen Relatieproblemen kunnen veel stress voor kinderen en partners opleveren. Dat geldt natuurlijk ook voor problemen in de relatie tussen (stief) broers en zussen. Onder relatieproblemen vallen ook de te hechte relaties, een kluwen gezin. 4. Is er sprake van geweld De gevolgen van geweld (en misbruik) op kinderen en partners zijn groot. Denk daarbij aan fysiek letsel, ontwikkelingsstoornissen, stoornissen in het sociaal functioneren. Acting-out gedrag of juist het meer internaliseren 5. Hoe is de samenstelling van het gezin De grootte van het gezin kan van invloed zijn op financieel gebied, op het gebied van huisvesting, op aandacht voor het kind (te veel of te weinig) Als het een samengesteld gezin betreft is er een vergroot risico op misbruik en mishandeling.
6. Wat is de kwaliteit van het netwerk Een goed sociaal netwerk heeft protectieve eigenschappen. De afwezigheid van een sociaal netwerk is een risicofactor. Sommige netwerken zijn wel groot en/of hecht maar hebben een negatieve invloed op het functioneren van het gezin of van een individu. Denk daarbij aan criminele families, kluwensystemen, geen scheiding tussen gezin en buitenwereld, etc. 7. Sociaal economische status Een lage sociaal economische status is een risicofactor voor ouderlijke stress, schuldenproblematiek, huisvestingsproblemen etc. 8. Zijn er financiële problemen Schuldenproblematiek kan zo heftig zijn dat deze eerst opgelost moet worden voordat er aan de andere problemen gewerkt kan worden. Is een risicofactor voor stress, huisvestingsproblemen etc. 9. Is er sprake van criminaliteit Het hebben van criminele ouders is een risicofactor voor crimineel gedrag van kinderen. Geeft sociale overlast Vormt een bedreiging voor gezonde ontwikkeling. Aanraking met justitie is stress verhogend voor gezin en individuele leden van het gezin 6 10. Is het huishouden chaotisch Een chaotisch huishouden is een risicofactor voor spijbelen, jeugdcriminaliteit, overlast, middelenmisbruik. Kan ook een signaal zijn voor het niet aankunnen van de problemen of van psychische problematiek van (een van) de ouders.