MyoGene studie Onderzoek naar de effecten van acute inspanning op genexpressies (van myokines) in de menselijke skeletspier Informatiebrochure Afdeling Humane Voeding Wageningen Universiteit
Voorwoord Allereerst onze hartelijke dank voor uw interesse in de MyoGene studie. Met een eventuele deelname levert u een belangrijke bijdrage aan wetenschappelijk onderzoek dat uiteindelijk tot doel heeft de gezondheid van mensen met suikerziekte te verbeteren. In deze informatiebrochure staat uitgebreid beschreven wat de MyoGene studie inhoudt en wat er van u als deelnemer wordt verwacht. Voor meer informatie kunt u contact met ons opnemen per telefoon: (0317-485017) of e-mail: myogene@wur.nl Met vriendelijke groet, Drs. Milène Catoire - 2 - Versie 3; november 2010
Inhoudsopgave Voorwoord...2 Inhoudsopgave...3 Inleiding...4 Sporten en type 2 diabetes...4 Myokines...4 Doel van de MyoGene studie...5 Wie voeren het onderzoek uit?...5 Wie kunnen er deelnemen aan de MyoGene studie?...5 De MyoGene studie...5 Opgeven voor deelname...5 Screening...6 Oefensessies...6 Voorbereidingstesten...6 De meetdag...7 Wat u verder moet weten...8 Wat zijn de mogelijke voordelen?...8 Vergoeding en reiskosten...8 Periode...8 Resultaten...8 Privacy en publicatie van gegevens...8 Veiligheid...8 Verzekering...9 Onafhankelijk arts...9 Eerder stoppen met het onderzoek...10 Veelgestelde vragen...11 Contactgegevens...12 Informatie ten behoeve van deelnemers aangaande verzekering...13-3 - Versie 3; november 2010
Inleiding Nederland telt op dit moment bijna een miljoen mensen met diabetes (suikerziekte). De meerderheid, ongeveer 9 van de 10, heeft type 2 diabetes, ook wel bekend als ouderdomssuikerziekte. Met diabetes is goed te leven, maar het zorgt ook voor een grotere kans op onder andere hart- en vaatziekten, oogproblemen, voetproblemen en nierproblemen. Omdat zoveel mensen diabetes hebben en er nog veel meer mensen risico lopen op diabetes, wordt er veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het voorkomen en behandelen van diabetes. Sporten en type 2 diabetes Sporten helpt goed bij het behandelen en het voorkomen van type 2 diabetes. Een trainingsprogramma van een paar weken zorgt er bijvoorbeeld voor dat het lichaam gevoeliger wordt voor insuline, maar ook als je één keer sport gaat de gevoeligheid voor insuline al omhoog. Bij diabetes type 2 is deze insulinegevoeligheid juist verlaagd, inspanning kan dit (gedeeltelijk) ongedaan maken. Verder zorgt inspanning ook voor verandering van de verbranding en de opslag van vetten in de lever. Veel mensen met diabetes hebben namelijk een heel vette lever, wat negatieve gevolgen voor de gezondheid. Door de positieve effecten van inspanning op de behandeling van vetten in de lever zorgt inspanning voor een minder vette lever. Er zijn belangrijke aanwijzingen dat afnemen van het vet in de lever komt door een samenwerking tussen de spieren en de lever. Op een of andere manier praten de spieren met de lever en daardoor gaat de hoeveelheid vet in de lever omlaag. De vraag is hoe de spieren met de lever en andere organen communiceren. Myokines Sinds kort is bekend dat de spier tijdens inspanning bepaalde stoffen uitscheidt, zogenaamde myokines. Deze myokines zijn gemaakt om boodschappen over te brengen en zij zijn dus waarschijnlijk de stoffen die ervoor zorgen dat de spieren met de lever en andere organen kunnen praten. Er zijn nog maar een paar myokines bekend (ongeveer 5), terwijl vetweefsel soortgelijke stoffen uitscheidt en daar zijn er al veel meer van die stoffen gevonden. We verwachten dus dat ook de spieren nog veel meer van die myokines aanmaken. Wat wij zullen doen in deze studie is kijken of er nog andere myokines zijn. Van een aantal al wel bekende myokines weten we dat ze invloed hebben op de gevoeligheid voor insuline en mogelijk ook op de vetstofwisseling in de lever. Daarom denken wij dat ook tot nu toe onbekende myokines een rol kunnen spelen in de positieve effecten van inspanning op type 2 diabetes. - 4 - Versie 3; november 2010
Doel van de MyoGene studie In het MyoGene onderzoek wordt bekeken of de spier naast de al bekende myokines nog meer myokines aanmaakt tijdens inspanning. We kijken hierbij of de genen van de spieren meer myokines aanmaken en of er meer myokines in het bloed aanwezig zijn na een eenmalige inspanning. Dit onderzoek vindt plaats bij gezonde mannen. De eenmalige inspanning bestaat uit fietsen met één been, terwijl het andere been in rust is. Aan beide benen zullen metingen worden verricht; hierdoor is het heel goed mogelijk om direct het effect van inspanning te bepalen Wie voeren het onderzoek uit? Het onderzoek wordt uitgevoerd door de afdeling Humane Voeding van Wageningen Universiteit. Wie kunnen er deelnemen aan de MyoGene studie? U kunt deelnemen aan het onderzoek als u: Een man bent Tussen de 40 en 60 jaar bent Niet meer dan 2 keer per week sport (totaal niet meer dan 3 uur per week) U kunt niet meedoen aan het onderzoek als u: Ernstige hart- of vaatziekten heeft Ernstige longproblemen heeft Diabetes heeft Ernstige rug-, been- of voetklachten heeft Een (streng) dieet volgt Recent meer dan 3 kilo aan gewicht heeft verloren of bent aangekomen Bloeddonor bent en de afgelopen 2 maanden bloed heeft gegeven Voor aanvang van het onderzoek vind een screening plaats om te bepalen of u mee kunt doen. De MyoGene studie Wat houdt deelname aan de MyoGene studie in? Het onderzoek bestaat uit een aantal onderdelen: screening, 2 oefensessies, 2 voorbereidingstesten, en de meetdag. De screening en oefensessies duren ongeveer 0.5 uur, de voorbereidingstesten allebei ongeveer 1 uur en de meetdag zelf ongeveer 5 uur. Op de volgende pagina s zullen de onderdelen worden toegelicht. Opgeven voor deelname U heeft van ons deze brochure ontvangen, bij de brochure zit een antwoordformulier (bereidheidverklaring). Door dit formulier in te vullen, geeft u aan mee te willen doen aan ons onderzoek. De bereidheidverklaring kunt u - 5 - Versie 3; november 2010
terugsturen naar het adres vermeld in deze brochure, of u kunt hem aan ons overhandigen tijdens de informatiebijeenkomst. Met het ondertekenen van de bereidheidverklaring geeft u aan dat u heeft begrepen waar het onderzoek over gaat en dat u vrijwillig deelneemt aan het onderzoek. Verder geeft uw toestemming voor het gecodeerd opslaan en analyseren van de resultaten. Nadat u heeft aangegeven dat u mee zou willen doen worden in overleg met u afspraken gemaakt voor de bezoeken. Screening Wij moeten eerst zeker weten dat u geschikt bent om aan het onderzoek mee te doen. Dit gaan wij bekijken tijdens de screening. Wij meten dan uw lengte, gewicht en bloeddruk, en vragen u een korte medische vragenlijst in te vullen. Deze vragenlijst wordt strikt vertrouwelijk behandeld. Enkele tijd na de screening hoort u van ons of u op grond van de metingen en vragenlijst kan meedoen aan het onderzoek. De screening duurt ongeveer een half uur. Oefensessies Er zijn 2 oefensessie waarbij we u laten wennen aan de beweging die u moet uitvoeren tijdens de meetdag. De beweging bestaat uit het fietsen met 1 been op een aangepaste fiets-hometrainer (ergometer). Uw andere been doet niks. We willen dat u het fietsen goed onder de knie heeft en daarom laten we u 2 keer 20 minuten oefenen. De oefensessies duren ongeveer een half uur. Voorbereidingstesten Er zijn 2 voorbereidingstesten: de eerste test is om uw uithoudingsvermogen te bepalen aan de hand van de hoeveelheid zuurstof die u opneemt. Deze test wordt gedaan op een gewone ergometer. Tijdens deze test wordt het fietsen elke keer wat zwaarder gemaakt tot u niet meer kan. Terwijl u fietst meten wij hoeveel zuurstof u gebruikt en dat is een maat voor uw uithoudingsvermogen. Dit meten gebeurt met een speciaal apparaat waarvoor u een mondkapje moet dragen. Deze mondkap belemmert u verder niet in het ademen. Ook zal uw hartslag worden gemeten met behulp van een hartslagmeter. De tweede test is een test waarbij we de maximale werklast van uw voorkeursbeen gaan bepalen. De test is vergelijkbaar met de uithoudingsvermogentest, alleen wordt hij met één been uitgevoerd op de aangepaste hometrainer. We zullen nu de weerstand meten die u been aankan tijdens het fietsen. Ook hierbij zal uw hartslag worden gemeten met een hartslagmeter. Voor deze testen vragen wij u geen zware inspanningen te doen 2 dagen voor de test en geen alcohol te drinken de dag voor de test. Alle testen en metingen worden uitgevoerd door ervaren onderzoeksmedewerkers en bewegingswetenschappers. De testen duren beide ongeveer een uur. - 6 - Versie 3; november 2010
De meetdag De meetdag is minimaal een week na het laatste voorbereidingsbezoek. In deze tussenliggende week wordt u gevraagd geen zware inspanningen te verrichten. Verder vragen wij u de dag voor de meetdag een vastgesteld voedingspatroon te volgen dat wij aan u zullen verstrekken, geen alcohol te drinken en nuchter te verschijnen op deze dag (vanaf 22.00 uur niks eten en alleen water drinken). Uitgebreide instructies over de week voorafgaand de meetdag worden gegeven tijdens de voorbereidingstest. Bij aankomst om 08.00 uur op de universiteit kunt u uw sportkleding aantrekken en wordt kort de opzet van de meetdag nog een keer uitgelegd. Vervolgens wordt 30 ml bloed afgenomen. Naast een eerste bloedafname zal een arts uit allebei uw bovenbenen onder lokale verdoving een klein stukje spierweefsel wegnemen ( spierbiopt ). Dit gaat als volgt: eerst wordt er een lokale verdoving gezet, en wordt er een klein sneetje in uw huid gemaakt. Dit zal bij beide bovenbenen gebeuren. Vervolgens wordt met behulp van een holle naald een klein beetje spierweefsel uit uw bovenbenen weggenomen. Dit kan gepaard gaan met een drukkend gevoel in uw bovenbeen ( ijsbeentje ). Na afname van het biopt, wordt het sneetje afgeplakt met zwaluwstaartjes en krijgt u een drukverband om uw been. Het drukverband moet 24 uur blijven zitten. Vervolgens mag u plaatsnemen op de aangepaste ergometer en krijgt u een korte warming-up. De warming-up wordt gevolgd door een inspanning van een uur, waarbij de intensiteit 70% is van de maximale werklast van uw been. U hoeft hierbij dus niet voluit te gaan, maar u zult wel flink moe worden. Tijdens de inspanning wordt de hartslag gemeten met behulp van een hartslagmeter. Na het uur wordt er wederom een sneetje in beide bovenbenen gemaakt en een spierbiopt genomen (op een andere plek dan eerst). Er wordt er ook weer 30 ml bloed afgenomen. Vervolgens mag u 2 uur rusten, liggend, waarna nog een keer 30 ml bloed wordt afgenomen. Tijdens de rustperiode kunt u eventueel wat lezen of muziek luisteren. U kunt in overleg zelf wat meenemen. Na de laatste bloedafname krijgt u van ons een lunch aangeboden. Totaal wordt er tijdens de meetdag 90 ml bloed afgenomen verdeeld over 3 tijdstippen. Ter vergelijking: bij een bloeddonatie wordt er 500 ml afgenomen. Daarnaast wordt er per been twee maal een spierbiopt afgenomen. De meetdag zal ongeveer 5 uur duren. Hierna is het onderzoek afgelopen. Er zijn verder geen bezoeken meer nodig aan de universiteit. - 7 - Versie 3; november 2010
Wat u verder moet weten Wat zijn de mogelijke voordelen? Deelname aan de studie zal, naast de financiële vergoeding, voor u geen directe gezondheidsgerelateerde voordelen hebben. Wel kunnen wij u iets vertellen over uw uithoudingsvermogen. De studie zal bijdragen aan een beter inzicht in de processen in de spieren die plaatsvinden tijdens en na inspanning. En daarmee levert u dus een belangrijke bijdrage aan wetenschappelijke onderzoek. Vergoeding en reiskosten Voor deelname aan de MyoGene studie krijgt u een vergoeding van 275,-. Daarnaast zullen ook uw reiskosten worden vergoed door ons. Periode De studie zal plaatsvinden in de periode van 1 maart 2011 tot 31 mei 2011 (3 maanden). In die periode komt u 3 keer naar de universiteit voor de screening, oefensessies en de voorbereidingstesten en tenslotte 1 keer voor de meetdag. Het vaststellen van de data wordt gedaan in overleg met u. Resultaten U ontvangt na afloop van de MyoGene studie (dit kan 1 tot 2 jaar duren) een overzicht met de uitkomsten van het onderzoek. Indien gewenst, kunt u ook uw persoonlijke resultaten ontvangen. Deelname aan het onderzoek kan eventuele afwijkingen aan uw gezondheid aan het licht brengen. Wij zijn verplicht u hiervan op de hoogte stellen. Resultaten zullen gecodeerd worden opgeslagen en geanalyseerd (voor meer informatie over privacy, zie kopje privacy en publicatie van gegevens ), wij zullen hiervoor uw toestemming vragen in de bereidheidverklaring. Privacy en publicatie van gegevens Alle gegevens die wij van u ontvangen, worden met de grootste zorgvuldigheid behandeld en opgeslagen. Het onderzoeksmateriaal, zoals vragenlijsten, spierweefsel en bloedmonsters, dat we verzamelen, zal gedurende vijf jaar bewaard blijven. Ter bescherming van uw privacy zal dit volledig gecodeerd gebeuren. Dit houdt in dat uw gegevens worden gekoppeld aan een nummer en niet aan uw naam. Alle medewerkers aan het onderzoek hebben een verklaring geheimhouding privacy-gevoelige gegevens ondertekend, waarmee uw privacy wordt gewaarborgd. De studie willen we publiceren in internationale wetenschappelijke tijdschriften, op deze manier kan een zo groot mogelijke groep van geïnteresseerden de uitkomsten van deze studie lezen. Gegevens die voor deze wetenschappelijke artikelen gebruikt zullen worden, worden ook volledig anoniem gepubliceerd. Veiligheid Op 1 december 1999 is de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) ingevoerd. Deze wet beschermt proefpersonen die deelnemen aan medisch wetenschappelijk onderzoek. Volgens de WMO mag - 8 - Versie 3; november 2010
wetenschappelijk onderzoek met mensen alleen worden verricht als hierover een positief oordeel is uitgesproken. Een wetenschappelijk onderzoek wordt beoordeeld door een bevoegde toetsingscommissie die door de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) is erkend. De Medisch Ethische Toetsingscommissie van Wageningen Universiteit heeft een positief oordeel gegeven over dit onderzoek. Dit houdt in dat het onderzoek medisch en ethisch gezien is goedgekeurd en mag worden uitgevoerd. Voor de MyoGene studie geldt dat de risico s van deelname beperkt zijn. De afname van het spierbiopt gebeurt onder lokale verdoving en u zult weinig voelen, hoogstens een ongemakkelijk drukkend gevoel. De dag na de spierbiopten kunt u 1 of 2 dagen het gevoel hebben dat u uw been heeft gestoten, en er kan lokaal een blauwe plek ontstaan. Wij proberen dit zoveel mogelijk te beperken door na het biopt een drukverband om uw been aan te leggen. U kunt verder uw spieren gewoon belasten. De bloedafnames kunnen gepaard gaan met enig ongemak en leiden soms tot het ontstaan van een blauwe plek. Deze trekt vanzelf weg. Verder zijn er geen risico s verbonden aan de metingen, de testen, de vragenlijsten of de bloedafname. De inspanningstesten kunnen aanleiding geven tot spierpijn. Dit is onschuldig en is binnen een paar dagen weg. Verzekering Alle personen die zich met de uitvoering van dit onderzoek bezighouden, doen dit met volledige inzet en de grootst mogelijke nauwkeurigheid. Daar staan wij garant voor. Mocht u echter om welke reden dan ook schade ondervinden als gevolg van het onderzoek, dan bent u hiervoor verzekerd door middel van een verzekering die de onderzoeksinstelling heeft afgesloten. U kunt bij deze verzekeraar een claim indienen, indien u kunt aantonen dat u schade heeft ondervonden als gevolg van het onderzoek. Naam en adres van de verzekeraar alsmede informatie omtrent deze verzekeringen zijn in deze brochure opgenomen op bladzijde 13. Onafhankelijk arts U kunt bij vragen en opmerkingen altijd terecht bij één van de medewerkers van het onderzoek. Wij zullen alle informatie die u verstrekt vertrouwelijk behandelen. Indien u vragen heeft die u liever met een onafhankelijke arts bespreekt, dan kunt u contact opnemen met: dr. J.J. van Binsbergen, huisarts Tel. 0181 41 21 55 (op werkdagen bellen tussen 8.00-10.00 uur) E-mail: j.vanbinsbergen@elg.umcn.nl De praktijkassistente noteert uw gegevens en dr. Van Binsbergen neemt contact met u op. Graag duidelijk aan de praktijkassistente doorgeven of in de e-mail vermelden om welk onderzoek het gaat. Dr. Van Binsbergen is als onafhankelijk arts niet betrokken bij de uitvoering van het onderzoek. - 9 - Versie 3; november 2010
Eerder stoppen met het onderzoek We hopen natuurlijk dat u het volledige onderzoek wilt meedoen. Het kan echter voorkomen dat u, om welke reden dan ook, uw deelname aan het onderzoek wilt beëindigen. U bent te allen tijde vrij om te stoppen met het onderzoek en u hoeft hiervoor geen reden op te geven. Bij voortijdige beëindiging van de studie krijgt u enkel een gedeeltelijk vergoeding (naar rato). Als u besluit te stoppen met het onderzoek gaan wij er van uit dat wij de al verzamelde gegevens mogen gebruiken, tenzij u hiervoor geen toestemming geeft. Aarzelt u niet om ons te bellen of mailen als u vragen heeft! - 10 - Versie 3; november 2010
Veelgestelde vragen U heeft de brochure doorgelezen, maar nu kan het zijn dat u nog vragen heeft. Wellicht zijn deze vragen bij u opgekomen? Hoeveel tijd gaat het onderzoek mij ongeveer kosten? Het onderzoek bestaat uit 4 bezoeken, die bij elkaar ongeveer 8.5 uur kosten. Ben ik wel geschikt om mee te doen? Als u voldoet aan de gestelde criteria bent u in principe geschikt om mee te doen. Als u vragen heeft over de criteria kunt u deze altijd aan ons stellen. Wij zullen aan de hand van de screening controleren of u echt aan alle voorwaarden voldoet. Waarom zou ik meedoen aan dit onderzoek? Er kunnen een verschillende redenen zijn om mee te doen aan de MyoGene studie, we hebben er een aantal op een rijtje gezet: U levert een belangrijke bijdrage aan wetenschappelijk onderzoek U krijgt informatie over uw uithoudingsvermogen U krijgt een financiële vergoeding Is de afname van die spierbiopten niet pijnlijk en gevaarlijk? Het afnemen van de spierbiopten gebeurd onder lokale verdoving. Hierdoor zult u geen pijn voelen, hoogstens een wat ongemakkelijk drukkend gevoel. De kans is wel groot dat u gedurende 1 a 2 dagen na de biopten het gevoel heeft dat u uw been heeft gestoten. Gevaarlijk is het ook niet, het afnemen van spierbiopten zal worden gedaan door een ervaren arts, die al vele biopten heeft genomen. Ik ben nog niet helemaal overtuigd, kan ik nog meer vragen stellen? U kunt altijd contact met ons opnemen als u nog meer wilt weten of nog vragen heeft. De contactgegevens vind u ook in dit boekje. - 11 - Versie 3; november 2010
Contactgegevens Hoofdonderzoeker: Drs. Milène Catoire Telefoon: 0317-485017 E-mail: myogene@wur.nl Bezoekadres: De Valk (gebouw 304)/kamer 0051 Dreijenlaan 2 6703 HA Wageningen Postadres: MyoGene studie t.a.v. Milène Catoire Wageningen Universiteit Afdeling Humane Voeding Postbus 8129 6700 EV Wageningen - 12 - Versie 3; november 2010
Informatie ten behoeve van deelnemers aangaande verzekering De opdrachtgever van dit onderzoek (Wageningen Universiteit) heeft conform wat is vereist in de Wet Medisch-wetenschappelijk Onderzoek met Mensen, voor de uitvoering ervan een verzekering voor u afgesloten. Deze verzekering dekt de schade die u lijdt door een aantasting van de gezondheid waarvan op grond van medische kennis kan worden vastgesteld dat deze redelijkerwijs het gevolg is van het onderzoek. Het gaat om schade die zich openbaart tijdens of binnen vier jaar na deelname aan het onderzoek. Uitsluitingen Van de dekking van deze verzekering is uitgesloten: Schade waarvan op grond van de aard van het onderzoek zeker of nagenoeg zeker was dat deze zich zou voordoen. Schade die zich bij nakomelingen openbaart als gevolg van een nadelige inwerking van het onderzoek op het genetisch materiaal van de verzekerde. Schade die zich ook zou hebben geopenbaard wanneer de verzekerde niet aan het onderzoek zou hebben deelgenomen. Schade veroorzaakt, bevorderd of verergerd doordat de verzekerde zich opzettelijk niet aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen heeft gehouden. Dekking De verzekering biedt dekking voor een schade tot een maximum bedrag van 450.000 per deelnemer, met een maximum van 3.500.000 per onderzoek. Hierbij geldt een maximum van 5.000.000 voor al het onderzoek aan de Wageningen Universiteit per verzekeringsjaar. Verplichtingen van de verzekerde De deelnemer dient: zich te houden aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen; zich, zodra hij/zij vermoedt dat een aantasting van zijn/haar gezondheid het gevolg is van het onderzoek, direct onder behandeling van een arts te stellen en al het mogelijke te doen om herstel te bevorderen en zo spoedig mogelijk de verzekeraar hiervan in kennis te stellen; alle door verzekeraar nodig geoordeelde gegevens te verstrekken of te doen verstrekken aan verzekeraar of door haar aangewezen deskundigen en geen feiten of omstandigheden te verzwijgen, die voor de vaststelling van de schade van belang kunnen zijn. Als u van mening bent dat u door het onderzoek schade aan uw gezondheid hebt opgelopen, adviseren wij u zo snel mogelijk contact op te nemen met de hieronder genoemde verzekeraar Gerling-Konzern Allgemeine Versicherungs-AG Directie voor Nederland Herengracht 520 1017 CC Amsterdam Verzekeringnemer: Wageningen Universiteit - 13 - Versie 3; november 2010