Interne instructie Arbeidsinspectie Handhavingsrichtlijn bij blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts in de bouw INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 2. AANPAK 2.1 Wettelijke grondslag 2.2 Inspectie en handhaving bij bewerking van kwartshoudend materiaal 2.3 Kortdurende blootstelling 2.4 Overige werknemers en omstanders 2.5 Zelfstandige Zonder Personeel (ZZP) 2.6 Werkkleding en eten & drinken op de werkplek 3. ACHTERGRONDINFORMATIE 3.1 Respirabel kristallijn kwarts 3.2 Gezondheidsrisico van kristallijn respirabel kwarts 3.3 De Keuzewijzer Stofvrij werken 3.4 Werkkleding Bijlage 1 Kwartspercentages in bouwmaterialen en natuursteen Bijlage 2 Handhavingsvoorbeeld
1 INLEIDING Respirabel kristallijn kwarts is kankerverwekkend voor de mens. Mede daarom is beperken van blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts één van de onderwerpen in de convenanten in de bouw en de afbouw. Dit neemt niet weg dat de Arbeidsinspectie handhavend kan optreden in situaties waar sprake is van blootstelling boven de wettelijke grenswaarde. Op 1 januari 2001 is ter ondersteuning van die handhaving de beleidsregel 4-18-4 Doeltreffende beheersing van blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts in de bouw in werking getreden. Deze beleidsregel geeft op basis van gegevens uit o.a. het rapport Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid, september 1999 van de Landbouwuniversiteit Wageningen, een beschrijving van de stand van de techniek voor bepaalde werkzaamheden die in de bouwnijverheid hoge blootstellingconcentraties aan respirabel kristallijn kwarts kunnen veroorzaken. Naleven van de maatregelen die in de beleidsregel worden voorgeschreven, betekent dat betrokken werknemers doeltreffend worden beschermd tegen blootstelling aan concentraties respirabel kristallijn kwartsstof boven de wettelijke grenswaarde. De beleidsregel is vooralsnog beperkt van opzet. Diverse hoog-risicovolle werkzaamheden, waarvoor de stand van de techniek nog onvoldoende is ontwikkeld, zijn nog niet opgenomen, terwijl de arboregelgeving voor die situaties wel van toepassing is (bijvoorbeeld het zagen van natuursteen). Deze interne instructie, die in eerste instantie is bedoeld voor de inspecteurs in de bouw, geeft aan op welke wijze de Arbeidsinspectie invulling geeft aan de handhaving van de beleidsregel 4.18-4, maar ook aan situaties die buiten het toepassingsgebied van deze beleidsregel vallen. Om beter inzicht te hebben in de (ontwikkelingen van de) stand van de techniek en beschikbaarheid van doeltreffende apparatuur, heeft de Stichting Arbouw een Keuzewijzer Stofvrij Werken gemaakt waaruit is af te lezen welke apparatuur (merk en type afzuiginstallatie + machine) bij bepaalde toepassing de meest effectieve reductie geeft van de concentratie respirabel kristallijn kwarts in de ademzône. Met dergelijke apparatuur eventueel aangevuld met adembeschermingsmiddelen wordt de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts doeltreffend beheerst. Voordat de Stichting Arbouw is overgegaan tot het opstellen van deze internetapplicatie zijn eerst criteria opgesteld waaraan de apparaten moeten voldoen. De Keuzewijzer Stofvrij Werken kan worden ingezien op de internetsite www.stofvrijwerken.nl. De Keuzewijzer is dynamisch van aard en kan voortdurend worden uitgebreid met nieuwe apparatuur van (nieuwe) 2
leveranciers, mits deze voldoen aan de criteria. De inspecteur kan deze lijst gebruiken om voor de handhaving vast te stellen of er voor de betreffende bewerking een doelmatige oplossing beschikbaar is, met andere woorden: bestaat er apparatuur waarmee de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts beneden de wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m 3 blijft. De Keuzewijzer sluit aan op de beleidsregel 4.18-4. Er wordt tevens aangegeven wanneer er in aanvulling op de gebruikte beheersmaatregelen nog adembeschermingsmiddelen moeten worden gedragen zodat er sprake is van adequate bescherming van het betrokken personeel. In het kader van het Arboconvenant Bouw wordt door TNO onderzoek uitgevoerd naar de prestaties van emissiearme gereedschappen die gebruikt worden bij de bewerking van kwartshoudende materialen. Op de site www.tno.nl/kwartsstof zijn de testrapporten van deze apparatuur in te zien. In veel gevallen gaat hier uitsluitend om prototypen die door TNO zijn ontwikkeld. Deze zijn (nog) niet in de handel beschikbaar. Voor een aantal toepassingen zijn deze prototypen door leveranciers in hun assortiment opgenomen en deze apparaten hebben een prestatietoets ondergaan. Voor alle apparaten op deze site geldt dat bij juist gebruik de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts onder de grenswaarde zal blijven. 2 AANPAK 2.1 Wettelijke grondslag De verplichtingen die van belang zijn bij de handhaving bij blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts zijn vastgelegd in de volgende wettelijke artikelen en beleidsregels: Arbeidsomstandighedenwet 1998 artikel 5 artikel 10 artikel 11 artikel 28 Inventarisatie en evaluatie van risico s; opmaken RI&E Voorkomen van gevaar voor derden Werknemers moeten pbm-en op juiste wijze gebruiken Stillegging van het werk Arbeidsomstandighedenbesluit 3
artikel 2.27 Kennisgeving totstandkoming bouwwerk artikel 2.28 lid 2 artikel 2.35 Bestanddelen V&G-plan Verplichtingen werkgever artikel 4.2 lid1 Nadere voorschriften inventarisatie en evaluatie beoordeling aard, mate en duur van de blootstelling aan gevaarlijke stoffen artikel 4.1c Beperken van blootstelling; algemene preventieve maatregelen 4.10a Onderzoek artikel 4.16 lid 3 artikel 4.18 artikel 4.19 artikel 4.20 lid 1 artikel 4.20 lid 2 artikel 4.20 lid 3 artikel 4.20 lid 4 artikel 4.23 artikel 8.1 lid 1 t/m lid 5 artikel 8.2 artikel 8.3 Overschrijding grenswaarde kankerverwekkende stoffen Arbeidshygiënische strategie voor kankerverwekkende of mutagene stoffen Gevarenzones zones voor eten en drinken (kankerverwekkende of mutagene stoffen) Ter beschikking stellen van werkkleding Gescheiden opslag werkkleding en overige kleding Doelmatige wasgelegenheden en doucheruimten Uitvoering en inhoud van onderzoek Algemene vereisten persoonlijk beschermingsmiddel Keuze persoonlijk beschermingsmiddel Beschikbaarheid en gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen Arbeidsomstandighedenregeling artikel 4.20 lid 1 artikel 4.20 lid 2 Grenswaarden voor kankerverwekkende en mutagene stoffen vastgelegd in bijlage VII Toetsing aan grenswaarde voor kankerverwekkende en mutagene stoffen Beleidsregels Arbowetgeving Beleidsregel 4.2-1 Beleidsregel 4.16 Beoordelen blootstelling aan gevaarlijke stoffen waaronder enkele aanvullende regels voor asbest Doeltreffende beheersing van de blootstelling aan kankerverwekkende stoffen door gebruik van 4
Beleidsregel 4.18-4 ademhalingsbeschermingsmiddelen Doeltreffende beheersing van blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts in de bouw 2.2 Inspectie en handhaving bewerking van kwartshoudend materiaal Kwartshoudend wil zeggen dat een materiaal minimaal 1 % vrij kristallijn kwarts bevat. Voor een aantal veelvoorkomende bouwmaterialen is het kwartsgehalte in de bijlage opgenomen. Gezien de concentraties respirabel stof die bij de bewerking van dergelijke materialen kunnen optreden, is de kans op blootstelling aan concentraties respirabel kristallijn kwarts boven de wettelijke grenswaarde reëel indien geen stofreducerende maatregelen worden getroffen. Als een bewerking plaatsvindt met een materiaal genoemd in de bijlage 1 van deze instructie dan hoeft een inspecteur ter bewijslast niet via een analyse aan te tonen dat de bewerkte steensoort kristallijn kwarts bevat. Bij twijfel raadpleegt de inspecteur eerst de specialist arbeidshygiëne. Zo nodig worden monsters genomen. Hierbij is de concentratie respirabel kristallijn kwarts dus maatgevend. Natuurlijk is er bij deze werkzaamheden ook mogelijk sprake van blootstelling aan hoge concentraties respirabel en inhaleerbaar stof. Indien men echter maatregelen treft (heeft getroffen) om de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts te beheersen dan mag over het algemeen verwacht worden dat hiermee ook de blootstelling aan stof wordt beheerst. Een uitzondering hierop is het uithakken van voegen met een pneumatische hakhamer. Met deze techniek is de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts voldoende beheerst echter blootstelling aan een grenswaarde overschrijdende concentratie inhaleerbaar stof blijft dan mogelijk. In het volgende schema en de bijbehorende verklaring is aangegeven op welke wijze de inspectie en handhaving bij de bewerking van kwartshoudend materiaal plaatsvindt. Als de inspecteur dit schema volgt, is deze goed in staat in de meest voorkomende gevallen adequaat handhavend op te treden. Als zich situaties voordoen waarin het schema niet voorziet, dan moet de inspecteur contact opnemen met de betreffende regionale specialist arbeidshygiëne. In bijlage 2 is een handhavingsvoorbeeld uitgewerkt. 5
Bewerking kwartshoudend materiaal Handhavingschema Kwarts Ja 1. Bewerking genoemd in Beleidsregel/ Keuzewijzer/TNO-site nee 3. Situatie door de werkgever beoordeeld volgens artikel 4.2 Arbobesluit. nee 4. Zichtbaar stof waarneembaar nee 5. Waarschuwing onvolledige RIE (Blootstellings beoordeling) (B40020101) Ja nee Ja 2. Worden alle maatregelen gebruikt Ja Ja Zie interne instructie Blootstellingsbeoordeling 6. Wordt er adembescherming gedragen nee 7. Stilleggen op basis art. 28 Arbo en boete overschrijding grenswaarde (B40160301N) + Waarschuwing onvolledige RIE (Blootstellings beoordeling) (B40020101 ) Ja 8. Waarschuwing of Eis (B4001c101)+ Waarschuwing onvolledige RIE (Blootstellings beoordeling) (B40020101) Einde 6
Toelichting handhavingsschema blootstelling aan respirabel kristallijn kwartsstof in de inademingslucht 1. De inspecteur gaat na of - de bewerking wordt genoemd in de beleidsregel 4.18-4 of - wordt genoemd in de Keuzewijzer Stofvrij Werken van de Stichting Arbouw of - op de website van TNO een prestatietoets voor de apparatuur is opgenomen. 2. Indien de bewerking wordt genoemd in de beleidsregel, in de Keuzewijzer Stofvrij Werken van de Stichting Arbouw of op de website van TNO (prestatietoets) gaat de inspecteur na of men de werkzaamheden uitvoert met alle maatregelen en voorzieningen die hiervoor zijn aangegeven. Als dit het geval is wordt niet verder handhavend opgetreden. 3. In de volgende situaties wordt nagegaan of de aard, mate en duur van de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts is beoordeeld: de bewerking wordt niet genoemd in de beleidsregel 4.18-4 en/of in de Keuzewijzer Stofvrij Werken van de stichting Arbouw en/of er is geen prestatietoets van het apparaat op de website van TNO beschikbaar. de bewerking wordt uitgevoerd zonder gebruik van alle maatregelen en voorzieningen die hiervoor staan aangegeven. Op grond van artikel 4.2 van het Arbobesluit moet een werkgever in gevallen waar werknemers kunnen worden blootgesteld aan gevaarlijke stoffen (ongeacht of met de stoffen wordt gewerkt) een beoordeling maken van de aard, mate en duur van de blootstelling aan de betreffende gevaarlijke stof of stoffen. In de beoordeling moet aan de orde komen in welke situaties blootstelling aan respirabel kristallijn kwartsstof mogelijk is en welke arbeidshygiënische beheersmaatregelen hierbij worden gebruikt. Tevens zal hij moeten aangeven aan welke concentraties respirabel kristallijn kwarts in de lucht men wordt blootgesteld gerelateerd aan de grenswaarde. De inspecteur gaat na of die beoordeling volgens de regels is uitgevoerd (zie Interne Instructie Beoordeling van de Blootstelling aan Gevaarlijke Stoffen en Toetsen aan grenswaarden ). In de situatie dat er een blootstellingsbeoordeling is uitgevoerd maar deze geeft onvoldoende uitsluitsel over de blootstelling aan repirabel kristallijn kwarts dan wordt de handhaving voortgezet volgens punt 4 van 7
het schema. 4. Indien er geen blootstellingsbeoordeling voorhanden is gaat de inspecteur na of er tijdens de bewerking zichtbare (visueel waarneembare) stofverspreiding plaatsvindt. 5. Indien er tijdens de bewerking geen zichtbare stofverspreiding plaatsvindt, ontvangt het bedrijf een waarschuwing op basis van artikel 4.2 lid 1 Arbobesluit (B40020101) voor het maken van een beoordeling van de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts. In de waarschuwingsbrief wordt een passage opgenomen dat indien uit de beoordeling van de blootstelling blijkt dat de grenswaarde in de lucht voor respirabel kristallijn kwarts wordt overschreden er onverwijld doeltreffende maatregelen dienen te worden getroffen om de blootstelling te verlagen tot onder het niveau van de grenswaarde, conform artikel 4.16, 4.18, 4.19 en 4.20 Arbobesluit. Indien het om een bewerking gaat die genoemd wordt in de beleidsregel of in de Keuzewijzer Stofvrij Werken of met apparatuur waarvoor op de website van TNO een prestatietoets is gegeven wordt in de waarschuwingsbrief de volgende zinsnede opgenomen Indien u besluit om de werkzaamheden uit te voeren met de maatregelen zoals staan aangegeven in beleidsregel 4.18-4 of in de Keuzewijzer Stofvrij Werken (www.stofvrijwerken.nl) of met apparatuur waarvoor op de website van TNO (www.tno.nl/kwartsstof) een prestatietoets is opgenomen beschouw ik de blootstelling als doeltreffend beheerst. 6. Indien tijdens de bewerking zichtbare stofverspreiding plaatsvindt, gaat de inspecteur na of tijdens de bewerking adembescherming wordt gedragen. 7. Als er zichtbare stofverspreiding plaatsvindt en er wordt geen adembescherming gedragen dan legt de inspecteur het werk stil op basis van artikel 28 lid 1 Arbowet en maakt een boeterapport op op basis van artikel 4.16 lid 3 (overschrijding van de grenswaarde kankerverwekkende stoffen) (B40160301N). De grenswaarde voor respirabel kristallijn kwarts is zeer laag (0,075 mg per m3 lucht). Deze grenswaarde is een tijdgewogen gemiddelde (TGG) concentratie gemeten over een periode van 8 uur. Indien er een visueel waarneembare blootstelling aan kwartshoudend stof (zichtbare stof verspreiding) is en er wordt geen adembescherming gedragen is het op zijn minst aannemelijk dat de betrokken werknemer(s), gemiddeld over 8
een werkperiode van 8 uur, wordt/worden blootgesteld aan een grenswaarde overschrijdende concentratie respirabel kristallijn kwarts. Gezien de lage grenswaarde is de duur van de blootstelling voor deze stof niet meer van belang en het ernstige gevaar voor personen is dan voldoende aangetoond. Zie ook hoofdstuk 2.3 Kortdurende blootstelling. In de stilleggingsbrief wordt de volgende tekst opgenomen. Ik zal het bevel pas intrekken, wanneer de inspecteur heeft vastgesteld dat u minimaal de volgende maatregelen heeft getroffen: Het betrokken personeel heeft, in afwachting van andere doeltreffende beheersmaatregelen, de beschikking over een aangeblazen volgelaatsmasker met een filter van de klasse P3 of er zijn op een andere wijze aantoonbaar doeltreffende maatregelen genomen om de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts te beheersen. Indien het om een bewerking gaat die genoemd wordt in de beleidsregel of in de Keuzewijzer Stofvrij Werken of waarvoor op de website van TNO (www.tno.nl/kwartsstof) apparatuur met een prestatietoets is opgenomen, wordt in de stilleggingsbrief de volgende zinsnede opgenomen Indien u besluit om de werkzaamheden uit te voeren met de maatregelen zoals staan aangegeven in beleidsregel 4.18-4 of in de Keuzewijzer Stofvrij Werken of met apparatuur waarvoor op de website van TNO (www.tno.nl/kwartsstof) een prestatietoets is opgenomen beschouw ik de blootstelling als doeltreffend beheerst. Naast de stilleggingsbrief krijgt het bedrijf tevens een waarschuwing voor het maken van een beoordeling van de blootstelling aan kwartshoudend stof op basis van artikel 4.2 eerste lid van het Arbobesluit (B40020101). In de waarschuwingsbrief wordt een passage opgenomen dat indien uit de beoordeling van de blootstelling blijkt dat de grenswaarde in de lucht voor respirabel kristallijn kwarts wordt overschreden er onverwijld doeltreffende maatregelen dienen te worden getroffen om de blootstelling te verlagen tot onder het niveau van de grenswaarde, conform artikel 4.16, 4.18, 4.19 en 4.20 Arbobesluit. 8. Indien er tijdens de bewerking visueel waarneembare stofverspreiding plaatsvindt maar men draagt een adembeschermingsmiddel, ontbreekt de onderbouwing om een stillegging op dit punt te rechtvaardigen. In deze situatie ontvangt het bedrijf een waarschuwing of een eis op basis van artikel 4.1c Arbobesluit (B4001c0101)). Een waarschuwing wordt gegeven als de bewerking wordt genoemd in de beleidsregel. De beleidsregel is al geruime tijd vastgesteld en mag als algemeen bekend worden beschouwd. In de waarschuwing wordt de 9
volgende zinsnede opgenomen. Om de blootstelling te voorkomen of te beperken kunt u bijvoorbeeld de maatregelen nemen zoals die staan aangegeven in beleidsregel 4.18-4 of door andere aantoonbaar doeltreffende maatregelen te treffen. Indien de bewerking niet wordt genoemd in de beleidsregel dan ontvangt het bedrijf een eis op basis van 4.1c Arbobesluit. De invulling van de eis zal specifiek gericht moeten zijn op de situatie (maatwerk). Naar verwachting zal dit zich niet vaak voordoen omdat alle veel voorkomende bewerkingen zijn opgenomen in de beleidsregel. Geadviseerd wordt hierbij de Arbeidshygiënist in het kantoor te betrekken. Het bedrijf ontvangt tevens een waarschuwing op basis van artikel 4.2 lid 1 Arbobesluit voor het maken van een beoordeling van de blootstelling (zie punt 5). 2.3 Kortdurende Blootstelling Respirabel kristallijn kwarts is kankerverwekkend voor de mens en hiervoor is een zeer lage wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m3 vastgesteld. Uit onderzoek is gebleken dat, bij visuele waarneming van blootstelling aan stof, er inhaleerbare stofconcentraties voorkomen van ca 10 mg/m3 lucht (zie TNO-rapport R 2001/564 Stofbestrijding bij werkzaamheden in de wegenbouw ). Uit een onderzoek bij het droog zagen van trottoirtegels en banden bleek dat in de ademzone van de zager concentraties voorkomen van 18,8 mg/m3 respirabel stof en 10,9 mg/m3 respirabel kristallijn kwarts (zie rapport sp\758\960801\tv Onderzoek stofmetingen Ballast Nedam Grond en Wegen ). De meeste gebruikte bouwmaterialen zoals beton, baksteen, cement, natuursteen e.d. bevatten hoge concentraties kwarts (zie bijlage 1). Op basis van deze gegevens kan geconcludeerd worden dat men, ook bij korte blootstellingsduur, blootgesteld wordt aan een grenswaarde overschrijdende concentratie respirabel kristallijn kwarts. 2.4 Overige werknemers en omstanders Als zich werknemers ophouden in de directe omgeving van de plaats waar het kwartshoudend materiaal wordt verwerkt, dan geldt voor die personen hetzelfde regiem als voor de bewerker zelf, tenzij is aangetoond dat op de werkplek/verblijfslocatie van de omstander geen concentraties boven de wettelijke grenswaarde van respirabel kristallijn kwarts mogelijk is. Dit moet tot uiting komen in het V & G-plan dat op basis van artikel 2.28 eerste 10
lid van het Arbobesluit voorafgaande aan de uitvoering van deze werkzaamheden moet zijn gemaakt. In het V&G-plan moet, met betrekking tot de werkzaamheden die zijn bedoeld in deze interne instructie, tenminste staan vermeld: de inventarisatie en evaluatie van de gevaren overeenkomstig artikel 5 van de wet; de afspraken met betrekking tot de uitvoering van maatregelen om de geconstateerde gevaren weg te nemen; de wijze waarop voorlichting en instructie wordt gegeven. de wijze waarop de werkplekken, waar blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts mogelijk is, worden gezoneerd. De gevarenzones dienen zodanig te worden vastgesteld dat daarbuiten geen gevaar voor de gezondheid kan optreden. Indien het V&G-plan ontbreekt wordt een boeterapport opgemaakt op basis van artikel 2.28 lid 1 van het Arbobesluit (B20280101). Als het V&G-plan onvolledig is dan wordt hierop gehandhaafd door middel van een waarschuwing (B20280201) met uitzondering van de zonering. Hiervoor wordt het feitnummer B40190003N gebruikt. Indien de betreffende werkplek niet is gezoneerd waardoor onbeschermde werknemers blootgesteld kunnen worden aan (te) hoge concentraties respirabel kristallijn kwarts (dwz zichtbare stofverspreiding) dan gebiedt de inspecteur op grond van artikel 28 Arbowet dat deze werknemers de werkplek direct moeten verlaten. Deze formele stillegging kan worden opgeheven als de werkplek is gezoneerd, of als de werkgever een andere werkprocedure of andere maatregelen heeft geïntroduceerd waarmee wordt voorkomen dat omstanders aan respirabel kristallijn kwartsstof kunnen worden blootgesteld. De planning van het werk moet zo worden ingericht dat anderen zo weinig mogelijk worden blootgesteld aan respirabel kristallijn kwarts. In de gevarenzone mogen daarom tijdens de werkzaamheden geen andere werkzaamheden worden uitgevoerd. De afmeting van de gevarenzone wordt vastgesteld door de werkgever. In situaties dat de werkgever aantoonbaar aan zijn verplichtingen heeft voldaan (V&G-plan, zonering, beschikbaar stellen blootstellingsreducerende maatregelen e.d.) en de werknemer houdt zich niet aan de maatregelen die hieruit voortvloeien, dan wordt de betrokken werknemer beboet op basis van artikel 11 van de Arbowet (W110001N). 11
2.5 Zelfstandige Zonder Personeel (ZZP) In artikel 9.5 van het Arbobesluit staat aangegeven welke wettelijke bepalingen op de zelfstandigen van toepassing zijn. Ten aanzien van de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts gelden voor deze groep de volgende wettelijke bepalingen. Arbowet Artikel 10 Gevaar voor derden Artikel 11 Algemene verplichtingen van de werknemers Arbobesluit Artikel 2.35 Verplichtingen werkgever Artikel 4.1c Beperken van blootstelling; algemene preventieve maatregelen Artikel 4.16 2 e, 3 e, 4 e lid Grenswaarden (kankerverwekkende stoffen) Artikel 4.19 Beperken van blootstelling (kankerverwekkende stoffen) Artikel 8.3 2 e, 3 e, 4 e lid Beschikbaarheid en gebruik PBM s Voor de ZZP-er bestaat er dus geen verplichting op het maken van een blootstellingsbeoordeling en tevens is de Beleidsregel 4.18-4 op hem niet van toepassing. De beleidsregel heeft als grondslag o.a. artikel 4.18 Arbobesluit en dat artikel valt niet onder de verplichtingen van de ZZP-er. Voor de handhaving met betrekking tot de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts betekent dit dat er in de situatie dat er zichtbare stofblootstelling is en er wordt geen adembeschermingsmiddel gedragen er wordt stilgelegd en tevens kan er een boeterapport worden opgemaakt (zie punt 7). Wordt er wel een adembeschermingsmiddel gedragen dan kan niet gehandhaafd worden d.m.v. een waarschuwing aangezien de beleidsregel niet van toepassing is op de ZZP-er. In deze situatie zal er dus altijd een eis moeten worden gesteld (zie punt 8). Indien het werk wordt stilgelegd wordt in de stilleggingsbrief de volgende zinsnede opgenomen Ik zal het bevel pas intrekken, wanneer de inspecteur heeft vastgesteld dat u doeltreffende maatregelen heeft getroffen om de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts te voorkomen bijvoorbeeld door < maatregelen uit beleidsregel 4.18-4> of andere aantoonbaar doeltreffende maatregelen. Doordat artikel 2.35 Arbobesluit (verplichtingen werkgever) ook van toepassing is op de ZZP-er moet hij in voorkomende gevallen zijn medewerking verlenen aan het veiligheids- en gezondheidsplan en dit tevens naleven. 12
2.6 Werkkleding en eten & drinken op de werkplek Als bij het bewerken van respirabel kristallijn kwartshoudend materiaal de blootstelling aan concentraties boven de wettelijke grenswaarde mogelijk is, dan moet werkkleding worden gedragen, toegesneden op het voorkomen van besmetting met respirabel kristallijn kwartsstof. Deze werkkleding dient minimaal te bestaan uit een gladde (niet stofaanhechtende) overall zonder zakken. In de praktijk betekent dit dat zolang bij bewerking (aanvullende) ademhalingsbescherming moet worden gedragen, de werkkleding dus verplicht moet worden gesteld. Hiervoor wordt een waarschuwing gegeven op basis van artikel 4.20 lid2 van het Arbobesluit (B40200201N). Als de verplichting tot het dragen van werkkleding bestaat, moet op basis van artikel 4.20 lid 3 van het Arbobesluit de werkkleding gescheiden op doelmatige wijze en afgesloten worden opgeborgen (B40200301). Tevens dient men op basis van artikel 4.20 lid 4 de beschikking hebben over een doelmatige wasgelegenheid en doucheruimte (B40200401). Hiertoe wordt zo nodig een waarschuwing gegeven. Als met kankerverwekkende stoffen wordt gewerkt, is een werkgever verplicht om op grond van artikel 4.20, lid 1 van het Arbobesluit zones in te richten waar werknemers zonder gevaar voor blootstelling kunnen eten en drinken. Zolang er dus bewerkingen aan kwartshoudend materialen gebeuren, waarbij (aanvullende) ademhalingsbeschermingsmiddelen moeten worden gedragen (en dus blootstelling boven de wettelijke grenswaarde mogelijk is), mag op die betreffende locaties niet worden gegeten en gedronken. Zo nodig geeft de inspecteur hiervoor een waarschuwing B40200101. 3. ACHTERGRONDINFORMATIE 3.1 Respirabel kristallijn kwarts Respirabel kristallijn kwarts (=kristallijne silica) is een kristallijne vorm van Siliciumdioxide (SiO2). Onze aardkorst bestaat voor ca 12 % uit dit mineraal en het komt als gevolg daarvan in vele producten voor. De term kristallijn kwarts is eigenlijk een verzamelnaam. Men onderscheidt hierin verschillende kristalstructuren zoals o.a. kwarts, cristoballiet en tridymiet. Daarnaast is de verschijningsvorm ook sterk wisselend. Zuiver bergkristal zijn prachtige heldere kristallen. Door verontreinigingen kan het ook gekleurd zijn. Bekend is de violette vorm (amethist), de gele (citroenkwarts), de rose vorm (rozenkwarts), 13
de bruine tot zwarte (rookkwarts) en de witte vorm (melkkwarts). Ook chalcedoon, agaat en jaspis zijn vormen van kristal kwarts. De meest gewone vorm is zand en zandsteen. Veel steenachtige bouwmaterialen, zoals natuursteen, beton, baksteen e.d., bevatten in meer of mindere mate respirabel kristallijn kwarts. Van een aantal materialen is het kristallijn kwartsgehalte opgenomen in de tabellen in de bijlage. 3.2 Gezondheidsrisico van respirabel kristallijn kwarts Uit een onderzoek dat gehouden is onder ca 1300 personen van 30 jaar en ouder die werkzaam zijn in beroepen in de bouw met een hoge blootstelling aan (respirabel kristallijn kwartshoudend) stof, is gebleken dat ca 10% van deze groep longafwijkingen vertoonden variërend van kleine afwijkingen die niet gepaard gingen met verlies van longinhoud tot vroege aanwijzingen van silicose. Dus als u dacht dat we sinds het sluiten van de Limburgse mijnen van het silicoseprobleem waren verlost dan geven de resultaten van dit onderzoek toch anders aan. Sinds 2000 wordt respirabel kristallijn kwarts in Nederland officieel beschouwd als kankerverwekkend voor de mens. Dit heeft tot gevolg gehad dat de specifieke regelgeving gericht op kankerverwekkende stoffen ook op respirabel kristallijn kwarts van toepassing is. In januari 2001 werd de beleidsregel 4.18-4 (Doeltreffende beheersing van de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts in de bouw) van kracht. De Beleidsregel beoogt een invulling te geven voor de naleving van de artikelen 4.16 3 e en 4 e lid en 4.18 1 e tot en met 3 e lid. Het toxicologische werkingsmechanisme voor respirabel kristallijn kwarts is zodanig dat voor het optreden van het kankerverwekkende effect een drempelwaarde is aan te geven. Als de blootstellingconcentraties zijn teruggebracht tot onder de wettelijke grenswaarde van 75 µg/m 3, dan is het kankerverwekkende risico nagenoeg tot nul gereduceerd. Respirabel kristallijn kwarts neemt hiermee een uitzonderingspositie in t.o.v. de meeste andere genotoxische kankerverwekkende stoffen. Bijvoorbeeld voor asbest is ook een grenswaarde vastgesteld maar in principe kan iedere blootstelling aan deze stof een risico opleveren. 3.3 De Keuzewijzer Stofvrij Werken Om beter inzicht te hebben in de (ontwikkelingen van de) stand van de techniek en beschikbaarheid van doeltreffende apparatuur, heeft de Stichting Arbouw een internetapplicatie (Keuzewijzer Stofvrij Werken) gemaakt waaruit is af te 14
lezen welke apparatuur (afzuiginstallatie + machine) bij bepaalde toepassing de meest effectieve reductie geeft van de concentratie respirabel kristallijn kwarts in de ademzône. Met dergelijke apparatuur eventueel aangevuld met adembeschermingsmiddelen wordt de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts doeltreffend beheerst. In de internetapplicatie worden merk en type van de apparatuur genoemd. Voordat men is overgegaan tot het opstellen van deze internetapplicatie heeft de Stichting Arbouw eerst criteria opgesteld waaraan de apparaten moeten voldoen. De internetapplicatie kan worden ingezien op de internetsite van www.stofvrijwerken.nl. De internetapplicatie is dynamisch van aard en kan voortdurend worden uitgebreid met nieuwe apparatuur van (nieuwe) leveranciers, mits deze voldoen aan de criteria. De inspecteur kan deze lijst gebruiken om voor de handhaving vast te stellen of er voor de betreffende bewerking een doelmatige oplossing beschikbaar is, met andere woorden bestaat er apparatuur waarmee de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts beneden de wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m 3 blijft. De internetapplicatie sluit aan op de beleidsregel 4.18-4. Er wordt tevens aangegeven wanneer er in aanvulling van de gebruikte beheersmaatregelen nog adembeschermingsmiddelen moeten worden gedragen zodat er sprake is van adequate bescherming van het betrokken personeel. 3.4 Werkkleding Uitgangspunt is dat bij toepassing van artikel 4.20 Arbobesluit uit de blootstellingsbeoordeling moet blijken dat er kans op blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts is. Als er vervolgens sprake is van blootstelling moet de arbeidshygiënische strategie gevolgd worden (art. 4.18 Arbobesluit). Komt een werkgever toe aan de laatste stap van deze strategie, dan moeten persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt worden (lid 3). Wanneer als gevolg van de naleving van artikel 4.18 Arbobesluit er persoonlijke beschermingsmiddelen moeten worden gebruikt, dan moet volgens artikel 4.20 lid 2 Arbobesluit speciale werkkleding worden gedragen. Er bestaat dan immers kans op blootstelling aan een kankerverwekkende stof. Er is sprake van een voldoende laag niveau van blootstelling (artikel 4.18 lid 3) bij respirabel kristallijn kwarts als de blootstelling onder de grenswaarde ligt. Bij respirabel kristallijn kwarts geldt dat er dan geen gevaar is voor de gezondheid. Kortom, bij blootstelling boven de grenswaarde moet altijd werkkleding gedragen worden. Werkkleding wordt dan voorgeschreven op basis van artikel 4.18 lid 3 Arbobesluit juncto artikel 4.20 lid 2. 15
Ook moet een werkgever een beleid zetten op het verwisselen van werkkleding. Over de periodiciteit is geen algemene uitspraak te doen, dit is situatie/bedrijfsafhankelijk. Voor wat betreft het opbergen van werkkleding kan artikel 4.20 derde lid als volgt worden ingevuld: Twee aparte ruimten, één voor vuile kleding, één voor overige kleding gescheiden door een was/douche gelegenheid. 16
BIJLAGE 1 KWARTSPERCENTAGES IN BOUWMATERIALEN (bron rapport LUW) TABEL 1 MATERIAAL KWARTSPERCENTAGE Betonsteen 25-40% Beton 20-30% Gasbeton 12-44% Kalkzandsteen 30-83% Baksteen 10-25% Cement 19-28% Gips 0-3,5% Keramiek 15-28% Puin 1-14% Opmerking Het hier gegeven kwartsgehalte voor gips heeft betrekking op alle gips soorten. Alleen in natuurlijke gipsmaterialen komt kwarts voor als verontreiniging. In gipsplaten en gipsblokken die in de bouw worden toegepast zit geen kwarts. 17
KWARTSPERCENTAGES IN NATUURSTEEN (bron Bedrijfschap Natuursteen) TABEL 2 NATUURSTEENSOORT KWARTSPERCENTAGE Magmagesteente Graniet 20-40% Overige soorten w.o. - labrador nihil - impala - zwart graniet Sedimentsgesteente Kalksteen w.o. - jura - rosso verona - hardsteen - travertin Metamorfe gesteenten Gneis w.o. - juparana - serizzo - multicolor Dichte leisteen w.o. - pillarguri Kwarsiet w.o. - alta - safari Marmer w.o. - bianco carrara - rosé aurore - trigaches nihil 10-40% 20-40% 70-90% nihil Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het Voorlichtingscentrum van het Bedrijfschap Natuursteenbedrijf (telefoon 030-2142485 ). 18
BIJLAGE 2 Handhavingvoorbeeld Zagen van stoepranden. De inspecteur komt in een situatie waar men met een handzaagmachine stoepranden aan het zagen is. De stoeprand is gemaakt van beton (20-30% kwarts zie bijlage 1). Op grond daarvan concludeert de inspecteur dat het vrijkomende stof in hoge mate kwartshoudend is. De bewerking wordt genoemd in bijlage 13 van beleidsregel 4.18-4 (zagen van kwartshoudende materialen) (punt1). Hij ziet echter dat men dit doet zonder de maatregelen die hiervoor staan voorgeschreven (punt 2). De inspecteur gaat vervolgens na of de situatie is beoordeeld door de werkgever (blootstellingsbeoordeling punt 3). Dit blijkt niet zo te zijn en uit waarneming van de inspecteur blijkt dat het zagen gepaard gaat met zichtbare verspreiding van stof (punt 4). Op dit punt aangekomen controleert de inspecteur of er tijdens deze bewerking adembescherming wordt gedragen (punt 6). Draagt men geen adembescherming dan is dit een EBF (zie Hoofdstuk 2.3) en dus wordt het werk stilgelegd en er wordt een boeterapport opgemaakt op basis van artikel 4.16 3 e lid van het Arbobesluit (B40160301N). Tevens ontvangt het bedrijf een waarschuwingsbrief over de ontbrekende blootstellingsbeoordeling. In de stilleggingsbrief wordt de cursieve tekst, zoals die staat weergegeven onder punt 7 van de toelichting op het handhavingsschema, opgenomen. Wordt er wel adembescherming gedragen dan ontvangt het bedrijf in dit geval een waarschuwing met een korte termijn (< 1 week) op het treffen van maatregelen om de blootstelling te beperken. Ook in deze situatie ontvangt het bedrijf een waarschuwingsbrief over de ontbrekende blootstellingsbeoordeling (punt 8). 19