AWN West- en Midden Betuwe en Bommelerwaard (http://www.archeologie-betuwebommelerwaard.nl) Archeologisch onderzoek Zaltbommel aansluiting wegtracé Wildemanweg - Van Heemstraweg Oktober 2009 1
Inhoudsopgave Aanleiding................................................ 3 Werkwijze................................................. 4 Bodemopbouw.......................................... 5-6 Interpretatie van de sporen................................. 6-8 Aardewerk............................................... 8-9 Metaalvondsten.......................................... 9-11 Datering huisplattegronden en bewoning...................... 11 Aanbevelingen.......................................... 11-12 Lijst met aardewerk en bot................................... 12 Noten.................................................... 13 BIJLAGE: Sporenkaart AWN Deelnemerslijst: Dirk van der Kaaij Jan Rodenburg Frits Rodenburg Jelle van Hemert Gerard Terpstra (auteur) Hans Tevel (redacteur) 2
Aanleiding In oktober 2009 werd in Zaltbommel in opdracht van de provincie Gelderland het laatste stuk van de Wildemanweg gerealiseerd. Deze weg ontsluit het bedrijventerrrein De Wildeman door aansluiting te geven op de Van Heemstraweg. Het bedrijventerrein De Wildeman is ten oosten van Zaltbommel gesitueerd. Afb. 1 Locatie onderzoeksgebied. Tijdens het graven van het wegcunet zijn diverse archeologische sporen tevoorschijn gekomen. De ontdekking van de sporen is direct door de AWN aan de gemeente gemeld. Het wegcunet is volledig volgens de bouwtekening uitgegraven en er was geen opdracht om de werkzaamheden archeologisch te laten begeleiden. Wel was duidelijk dat er archeologische sporen konden worden verwacht. In 2005-2007 heeft ADC ArcheoProjecten namelijk archeologisch onderzoek verricht op het bedrijventerrein De Wildeman. Hiervan zal op korte termijn, wellicht zelfs nog in 2009, een rapportage gepubliceerd worden. Direct ten westen van het wegcunet dat recentelijk is gegraven, heeft ADC toentertijd een deel van een huisplattegrond gevonden waardoor deze locatie in de inmiddels al bekende publicaties nu wordt aangeduid als Vindplaats E. De huisplattegrond kon worden vastgesteld dankzij twee proefsleuven die deels over het nu aangelegde wegcunet liepen. 3
Afb. 2. Huisplattegrond met onderzoeksgebied. 1 Werkwijze Door de graafmachines is tot ongeveer een halve meter onder maaiveld het wegcunet uitgegraven. Aan weerszijde, parallel aan het wegcunet, zijn afwateringssloten gegraven die ongeveer twee meter diep zijn gegraven. Er is niet laagsgewijs gegraven en ook niet geschaafd met aangepaste bak, dus het grondverzet is uitgevoerd zonder dat al van tevoren met mogelijke archeologische waarden rekening is gehouden. In het gegraven wegcunet zijn door de AWN de sporen geschaafd en aangekrast. Tijdens het schaven zijn aardewerkscherven en botmateriaal tevoorschijn gekomen die per spoor verzameld zijn. Er zijn diverse coupes gezet en daar waar mogelijk is de coupe in het profiel van het wegcunet gezet. Ook is er met een metaaldetector gezocht waarbij het gehele vlak van het wegcunet is onderzocht. Er zijn geen metaalvondsten in het oppervlak gevonden. Het gedeelte van de stort dat nog beschikbaar was is onderzocht op scherfmateriaal en metaal, hier zijn wel een paar metaalvondsten gedaan. In totaal zijn 7 sporen gevonden die alle ingemeten zijn aan 1 meetlijn (zie sporenkaart Punten Noord en Zuid). Deze meetlijn is bekend in RD-coordinaten (Rijksdriehoekstelsel) met een nauwkeurigheid van ongeveer 5 cm. De 2 coördinaten (Punt Noord en Punt Zuid) van de meetlijn zijn verkregen door de bak van de kraanmachinist op de bodem van het wegcunet te zetten en de coördinaten uit te lezen van de GPS-ontvanger. De punten zijn verankerd met piketten. Aangezien er maar 2 dagen (1 weekend) beschikbaar waren om de sporen te onderzoeken zijn er eerst grove schetstekeningen gemaakt met maatvoering die later zijn uitgewerkt in een gedetailleerde sporenkaart. 4
Bodemopbouw Vanaf het maaiveld bestaat het grondpakket uit ongeveer 30 cm dikke zavelige bouwvoor die overgaat in een pakket rivierzand van 70 cm die op zijn beurt weer overgaat in vette grijze rivierklei. De opbouw van het bodemprofiel is gelijkmatig, er zijn geen natuurlijke verstoringen zichtbaar. In het zandpakket zijn de ingravingen gemaakt en die zijn opgevuld met klei en scherfmateriaal. Afb. 3 Foto van het slootprofiel naar het zuiden gefotografeerd 5
Afb. 4 Bodemkaart; Stichting voor Bodemkartering (StiBoKa) 2 Uit de kaart van StiBoKa blijkt dat de locatie op een stroomrug is gesitueerd. De stroomrug bestaat uit zandig materiaal, wat nu wordt bevestigd door het profiel van de sloot die recent is uitgegraven (zie afb. 3). Aan de zuidkant van de stroomrug ligt stroombeddingsgrond die waarschijnlijk een rest is van wat in de Romeinse tijd nog een watervoerende geul was. Deze geul is vermoedelijk een crevassegeul die is ontstaan uit een doorbraak van de rivier de Bruchem die toen nog actief was en als hoofdstroom naar het zuiden stroomde. De Bruchem verlandde in de late Romeinse tijd, in de 4 e eeuw na Chr. In de 5 e eeuw wordt de Waal als hoofdstroom actief die daarna niet meer in hoofdlijn wijzigt. 3 Over de crevassegeul is momenteel de provinciale weg N322 (van Heemstraweg) gesitueerd (afb. 1). Interpretatie van de sporen Spoor 1: Greppel rondom een huisplattegrond, andere sporen van het huis waren niet zichtbaar. Dit komt deels doordat bouwmateriaal het zicht op de bodem belemmerde en wellicht is het wegcunet te diep uitgegraven waardoor de sporen zijn verdwenen. ADC ArcheoProjecten heeft het oostelijke gedeelte van deze nederzetting onderzocht waarbij wel de contouren van het huis zichtbaar waren, dit wordt aangeduid met Vindplaats E. Spoor 2: Erfgreppel, waarschijnlijk behorend bij beide huisplattegronden (spoor 1, 5, 6). In de greppel is een lichte knik waar te nemen waarbij de oriëntatie van beide huizen evenwijdig loopt met deze erfgreppel. Deze greppel is beduidend breder dan alle andere greppels, dit zou de grens van de gehele nederzetting kunnen zijn. De oriëntatie van spoor 1 en 2 is gelijk. 6
Spoor 3: Wandgreppel van spieker of schuur behorend bij huisplattegrond van spoor 4, 5 en 6. Oriëntatie van spoor 3 en spoor 4,5,6 ongeveer gelijk. Deze twee tekeningen zijn aan elkaar gezet in de bijlage. Afb. 5 en 6. Sporenkaart. 7
Spoor 4: Waarschijnlijk een wandgreppel van de tweede fase van het huis uit spoor 5 en 6 waarbij dit spoor wordt oversneden. Spoor 5 en 6: Wandgreppel van huis, eerste fase. De oriëntatie van spoor 2 en 4 is gelijk. Spoor 7: Ingraving, waarschijnlijk verstoord door de hierboven vermelde proefsleuf van ADC Archeo- Projecten. Spoor 8, 9, 10, 11, 12: Deze sporen sluiten aan op de vorige nummers. Aan weerskanten van het gegraven wegcunet zijn brede sloten gegraven (zie afb. 3, foto slootprofiel). Het betreft hier sporen die in de taluds van deze sloten zichtbaar waren. Afb. 7 Huisplattegrond van spoor 4, 5, 6; naar het oosten gefotografeerd Aardewerk Alles bij elkaar is er weinig aardewerk (99 scherven) gevonden. Alleen spoor 1 bevatte een redelijk aandeel van 40 stuks, dit heeft weer als nadeel dat het een groot stempel drukt op het totale spectrum (40%). Spoor 3 bevatte helemaal geen scherven. Een verklaring voor deze zeer geringe hoeveelheid aardewerkvondsten ligt in het feit dat alleen de onderlaag van de sporen nog intact is gebleven, de bovenliggende laag is helaas verdwenen bij het uitgraven van het wegcunet waardoor ongetwijfeld veel vondstmateriaal is verdwenen. 8
Het aardewerk uit de sporen is grofweg in te delen in handgevormd Late IJzertijd en gedraaid Vroeg-Romeins. Waarschijnlijk is een deel van het handgevormde aardewerk ook Vroeg-Romeins. Wat opvalt is dat een deel van het schervenmateriaal afgerond is. Dit fenomeen komt voor bij scherven die gedurende een lange periode in water hebben gelegen. Het vermoeden is dan ook dat de greppelvulling van de huisplattegronden uit een nabijgelegen geul afkomstig is die waarschijnlijk al gebruikt was om huisafval in te storten. De nederzetting is immers op zand gefundeerd waardoor men genoodzaakt was om elders vochtige leem/klei te zoeken om wanden aan te smeren. Romeins gedraaid rand, Hofheim 50/51, spoor 1. Inheems handgevormd; links wand met kamversiering uit spoor 1, rechts bodem uit spoor 2. Afb. 8 Gedraaid en handgevormd aardewerk. Metaalvondsten Zoals al eerder vermeld zijn er geen metaalvondsten uit de sporen gedaan. Wel zijn er op de stort enige vondsten gedaan, te weten: een denarius van Tiberius en twee stukken drinkhoornbeslag. Deze stort was afkomstig van de sporen 4, 5 en 6. 9
Afb. 8 Denarius Tiberius geslagen tussen 14-34 na Chr., muntplaats Lugdunum, afmeting 1,8 cm Keizer Tiberius (14-37 na Chr.) is op de munt afgebeeld als overwinnaar, met een lauwerkrans. Volgens de tekst aan de voorzijde is hij vergoddelijkt, gezien de afkorting DIV(US), goddelijk. Daarnaast is hij AVG(UR) (een priesterlijke functie), F(ELIX) (gelukkig, een standaarduitdrukking) en AVGUSTUS, verheven. Op de achterzijde zien we Tiberius' echtgenote Livia afgebeeld als personificatie van de Vrede, Pax. Ze heeft een staf in de ene en een palmtak in de andere hand. De tekst vermeldt nog een eretitel van haar echtgenoot: PON- TIF(EX) MAXIM(US), opperpriester 4. Afb. 9. Drinkhoornbeslag, links lengte 4,5 cm; rechts 3,5 cm. 5 1 e eeuw na Chr. Drinkhoornbeslag is voor Nederlandse begrippen vrij uniek, er zijn relatief weinig parallellen van bekend. Het beslag is hol en werd op de punt van de hoorn bevestigd en diende waarschijnlijk als voetje met versiering. De twee exemplaren uit de Wildeman kunnen tot Redlich type B gerekend worden. Dit type wordt in de 1 ste eeuw na Chr. gedateerd. Het linker beslagstuk heeft net onder de rand een klein gaatje, waarmee de hoorn bevestigd werd met een 10
nagel. In de Betuwe en de Tempel van Empel zijn enkele exemplaren gevonden. De oorsprong van het beslag ligt in het Germaanse cultuurgebied. Datering huisplattegronden en bewoning Voorzichtig kan gezegd worden dat op basis van het geheel aan aardewerk scherven bewoning heeft plaats gevonden van de eerste eeuw voor Chr. tot de eerste eeuw na Chr. De metaalvondsten ondersteunen deze datering, hoewel deze niet in context gevonden zijn. Toch blijft voorzichtigheid geboden, omdat een aantal scherven slijtagesporen van waterwerking vertonen. Dit kan erop duiden dat het materiaal van elders komt, bijvoorbeeld uit een restgeul waar de scherven in een eerder stadium zijn gedeponeerd. Er is geen duidelijk onderscheid tussen materiaal uit de sporen van wandgreppel en afkomstig van de erfgreppels. Uit beide soorten greppels komen scherven voor die slijtage door waterwerking vertonen. Een verschil in datering van de fasen uit spoor 4, 5, 6 is niet uit het aardewerk af te leiden. Het enige dat gezegd kan worden is dat spoor 4 en 5 ouder zijn (eerste fase) dan spoor 6 (tweede fase) doordat de sporen elkaar oversnijden. Bij de interpretatie van de sporen is al geconstateerd dat de huizen qua oriëntatie hetzelfde zijn. Dit strookt tevens met de oriëntatie van de actieve geul die ten zuiden van de oeverwal ligt. Over de afmetingen van de huizen kan ook nog iets gezegd worden. Het is aannemelijk om spoor 5, 6 als huis te interpreteren, de breedte is dan 7 meter en de lengte minimaal 22 meter. Combineren we spoor 1 met de gegevens van het ADC, dan is dit huis ook 7 meter breed en ongeveer 25 meter lang. Het lijkt erop dat de twee huizen van hetzelfde formaat zijn geweest, namelijk 7 bij 25 meter. Er zijn geen brandsporen gevonden, ook huttenleem (dat op brand kan duiden) is slechts in heel beperkte mate gevonden. De huizen zijn verlaten onder invloed van andere, tot dusverre onbekende factoren. Misschien doordat de dichtstbijzijnde rivier of geul een andere natuurlijke loop kreeg. Of er was er sprake van wateroverlast, maar dit is niet uit het bodemprofiel te herleiden. Een minder waarschijnlijke oorzaak zou oorlogsdreiging kunnen zijn, omdat er geen brandsporen zijn aangetroffen. Voor alle duidelijkheid, dit zijn speculatieve veronderstellingen. Er zijn ook geen paalsporen gevonden. Deze zouden verwacht kunnen worden in spoor 4, 5 en 6. Voor dit ontbreken is voorlopig ook nog geen verklaring gevonden. Er kan dus weinig gezegd worden over het exacte type boerderij. Het enige dat met zekerheid gezegd kan worden is dat het in de genoemde periode algemeen gebruikelijke type de woonstalboerderij was. Maar dit type, met een gedeelte om te wonen en een gedeelte voor het vee, was ook in andere periodes in gebruik. Aanbevelingen De ontwikkeling van het bedrijventerrein De Wildeman gaat voorlopig nog door. Hierbij zullen veelvuldig graafwerkzaamheden plaatsvinden. Dit is uiteraard een bedreiging voor het bodemarchief. Het verdient dan ook aanbeveling een gedetailleerder inzicht te krijgen in de sporen die nog ongeroerd in de bodem liggen. Een zeer hoge verwachting van archeologische sporen is te verwachten op de gehele oeverwal die is te vinden op de kaart van StiBo- Ka en waar het onderzoeksterrein deel van uit maakt. Dit kan door middel van een nieuw proefsleuvenonderzoek. Grofweg wordt dit terrein omsloten in het noorden door de Bommel- 11
sekade, in het zuiden de Van Heemstraweg (N322), in het westen de spoorlijn en in het oosten de Van Heemstraweg-Oost. Een belangrijk spoor dat gevonden is, is de zogenaamde erfgreppel of nederzettingsgreppel van spoor 2. Hoogstwaarschijnlijk vormt deze greppel de begrenzing van de nederzetting met meerdere boerderijen waarvan er nu twee zijn gevonden, hetgeen een minimum is voor zo n nederzetting. De AWN stelt voor om dit spoor middels grondboringen te volgen en de gehele begrenzing op kaart te zetten. Aan de hand van deze gegevens kan er wellicht gerichter aanvullend onderzoek worden ingepland voordat het gebied op de schop gaat. Lijst met aardewerk en bot Spoor Hoofdindeling Subindeling Totaal Wand Rand Bodem Bot Datering Opmerkingen S1 Gedraaid gladwandig 1 1 0-50NC Hofheim 50/51 S1 Gedraaid ruwwandig 1 1 Romeins S1 Gedraaid 1 1 Romeins S1 Gedraaid 1 1 Romeins S1 Gedraaid 1 1 Romeins S1 Handgevormd dikwandig 2 100VC - 100NC versierd S1 Handgevormd dikwandig 1 1 100VC - 100NC kamversiering S1 Handgevormd dikwandig 1 1 100VC - 100NC kamversiering S1 Handgevormd dikwandig 18 18 100VC - 100NC S1 Handgevormd dikwandig 1 1 100VC - 100NC versierd S1 Handgevormd dunwandig 1 1 100VC - 100NC kustaardewerk S1 Handgevormd 7 7 100VC - 100NC S1 Handgevormd 3 3 100VC - 100NC S1 Handgevormd 1 1 100VC - 100NC S1 x dunwandig S2 Gedraaid ruw 2 2 0-100NC S2 Handgevormd 2 2 100VC - 0 S2 Handgevormd 7 7 100VC - 0 veel bot en hoorn, 1 paardenkies S2 8 8 waarvan 2 verbrand S4 Gedraaid dunwandig 5 4 1 2 Romeins S5 Handgevormd 3 3 100VC - 100NC S6 Handgevormd 16 16 100VC - 100NC S6 Handgevormd 1 1 100VC - 100NC S6 1 1 S7 Gedraaid dunwandig ruw 1 1 Romeins S7 Handgevormd dikwandig 1 1 ±100VC S999 Gedraaid dunwandig 1 1 Romeins S999 Gedraaid 2 1 1 Romeins/Waaslands S999 Handgevormd dikwandig 6 4 2 100VC - 100NC S999 Handgevormd dikwandig 2 2 100VC - 100NC S999 Handgevormd dunwandig 1 1 100VC - 100NC Totaal 99 69 12 7 11 12
Noten 1 Blom, E, A. Veldman en F. Zuidhoff, Inheems-Romeinse bewoning te Zaltbommel, Westerheem 56, december 2007, p. 435 2 Stichting voor BodemKartering (StiBoKa) Wageningen, ir K. J. Hoeksema, 1943-1946. 3 Over de rivier de Bruchem zie: Blom c.s. (noot 1), p.427. 4 Zie http://www.collectieutrecht.nl 5 Literatuur: R.I.C. I, blz. 95, no: 28; Zeldzaamheid: C. 13