UTRECHT - VLEUTEN/DE MEERN.:. Groot Zandve1d H.L. WYNIA

Transcriptie

1 UTRECHT-VLEUTEN/DE MEERN UTRECHT - VLEUTEN/DE MEERN.:. Groot Zandve1d H.L. WYNIA Een nieuwe verrassing wachtte de archeologen van de gemeente Utrecht in september 2003 toen de resten werden gevonden van een vierde Romeinse wachttoren in Leidsche Rijn. De wachttoren bleek te liggen in Groot Zandveld, een van de dertien gebieden die in Leidsche Rijn zijn aangewezen als beschermd archeologisch terrein. Dat er juist op deze plek onderzoek is verricht, kwam doordat er tot enige maanden daarvóór tuinbouwkassen op dit deel van het beschermde gebied stonden. Op het deel waar geen kassen hadden gestaan, was bij eerder onderzoek vast komen te staan dat er goedbewaarde archeologische bewoningssporen met een militair karakter uit de Romeinse tijd aanwezig waren. Om te controleren of dit ook het geval was voor de rest van het beschermde terrein, werd kort na de sloop van de kassen een aantal proefsleuven gegraven. Al in de eerste sleufwas het raak, toen na enige tientallen meters graven scherven aardewerk uit de Romeinse tijd gevonden werden. Het aantal scherven nam richting het westen steeds meer toe en ging langzaam over in een iets 'vuilere' laag waar onderliggende structuren doorheen schemerden. De vorm van deze grondverkleuringen deed vermoeden dat hier sprake was van Romeinse militaire bebouwing. De opwinding nam toe naarmate er steeds meer van dergelijke sporen tevoorschijn kwamen. Na ongeveer dertig meter hielden de archeologische sporen op. De opwinding maakte vervolgens plaats voor nieuwsgierigheid, want wat was hier aan de hand? Een deel van het antwoord werd verkregen door de bestudering van twee ronde en opvallend donkergekleurde sporen, die naast houtskool ook kleine witte stukjes verbrand bot bevatten. Toen na voorzichtig verder peuteren er nog veel meer verbrand bot en zelfs een complete pot tevoorschijn kwam, was het duidelijk: de donkere verkleuringen bleken crematiegraven te zijn en wel uit het begin van de 3de eeuw. De graven gaven echter geen verklaring voor de andere en - mede gezien het in de sporen aangetroffen aardewerk veel oudere aanwezige sporen. Om beter inzicht te krijgen in de aard en datering van die sporen werd besloten een beperkt aantal verkleuringen verder te onderzoeken. Dit leverde uiteindelijk net genoeg puzzelstukjes op die nodig waren om het verhaal van deze plek te kunnen reconstrueren. En dan vooral dankzij een belangrijke archeologische les die Leidsche Rijn ons leert: continuïteit van kennis. Doordat dezelfde mensen het onderzoek hadden uitgevoerd waarin de eerdere Romeinse wachttorens aan het licht waren gekomen, kon aan de hand van deze kleine aanwijzingen toch een redelijke compleet archeologisch beeld van die plek verkregen worden. De eerste aanwijzing dat het om een wachttoren ging, werd verkregen door de gebogen vorm van enkele greppels. Een doorsnede van de twee greppels leverde in beide gevallen een V-vormig profiel op. De scherpe V-vorm is karakteristiek voor de door Romeinse militairen gegraven greppels en sloten. De doorslaggevende aanwijzing was echter de vondst van een karakte- 19_ 4 _J ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT

2 I UTRECHT-VLEUTEN/DE MEERN ristieke vierkant gekapte eikenhouten paal. De afmetingen van dit onder het grondwater goed geconserveerde hout kwamen zeer goed overeen met eerder in Leidsche Rijn aangetroffen hoekpalen van wachttorens. Toen dat eenmaal duidelijk werd, konden de archeologen uitrekenen waar de andere hoekpalen ongeveer zouden moeten staan. Een kleine kijkoperatie leverde inderdaad een tweede hoekpaal op. Alle aanwijzingen bij elkaar bevestigden dat de vierde wachttoren van Leidsche Rijn in deelgebied Het Zand was gevonden! Wat de wachttoren van Groot Zandveld ten opzichte van de andere wachttorens zo bijzonder maakt, is dat de resten op hun originele plek kunnen blijven liggen. Het enige dat geborgen is, was een hoekpaal die mogelijk informatie kan geven over de datering en de mate van conservering van de aangetroffen sporen. Om niet alleen de exacte plek van de houten paal aan te geven, maar ook om stil te staan bij het feit dat er in Leidsche Rijn op een bijzondere manier met archeologische vondsten wordt omgegaan, heeft wethouder W. Lentingh een messingplaquette met Latijnse inscriptie direct na het bergen van de paal onder de grond aangebracht. Wie weet, ontdekken latere archeologen wel dit bijzondere monument uit 2003 voor een wachttoren uit de Iste eeuw na Christus. De tekst op de plaquette is: Gualtherus Lentingius aedilis civitatis traiectensis monumentum posuit aere perennius ob vestigia turris romanae conservata kal oct. MMIII In het Nederlands komt de tekst op het volgende neer: Walther Lenting wethouder van de stad Utrecht heeft dit gedenkteken geplaatst voor de eeuwigheid vanwege het behoud van de resten van een Romeinse wachttoren 1 oktober 200] UTRECHT - VLEUTEN/DE MEERN.:. Hindersteinlaan en Burgemeester Midde1weerdweg J.W. DE KORT RAAP heeft in opdracht van de gemeente Utrecht, Dienst Stadsontwikkeling, Projectbureau Leidsche Rijn, in augustus en september 2002 en in september 2003, een inventariserend archeologisch onderzoek uitgevoerd in twee deelgebieden (Hindersteinlaan en Burgemeester Middelweerdweg) in de VINEX-locatie Leidsche Rijn. Daarnaast is op het meest oostelijke perceel van het deelgebied Burgemeester Middelweerdweg een waarderend onderzoek uitgevoerd, vanwege het feit dat dit perceel deel uitmaakt van het beschermde monument De Hoge Woerd ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT '00'-'

3 UTRECHT UTRECHT.:. Leidsche Rijn, Groot Zandveld A. LUKSEN-IJTSMA EN M. LANGEVELD In opdracht van de sectie Cultuurhistorie van de gemeente Utrecht. is in de periode tussen 6 juni en 27 oktober 2005 archeologisch onderzoek verricht in deelgebied Het Zand, op het terrein Groot Zandveld in de VINEX-Iocatie Leidsche Rijn. Aan de zuidkant werd het onderzoeksterrein begrensd door een van de dertien te beschermen archeologische monumenten. De directe aanleiding voor het onderzoek was de geplande nieuwbouw op de onderzoekslocatie. In 1993 zijn door Archeologisch Adviesbureau RAAP grootschalige karteringen uitgevoerd in het plangebied. waarbij op het Groot Zandveld vondstmateriaal is aangetroffen uit de Romeinse tijd en de vroege Middeleeuwen. Een deel van het onderzoeksgebied was op dat moment echter ontoegankelijk door de aanwezigheid van kassen. vandaar dat het onderzoek pas in 2005 kon worden uitgevoerd. Doel van het onderzoek was de datering. aard en omvang van archeologische sporen op dit terrein vast te stellen door middel van proefsleuven. Romeins en vroegmiddeleeuws In totaal zijn er 22 sleuven aangelegd. De archeologische sporen in combinatie met het hierin aangetroffen vondstmateriaal duiden op drie verschillende perioden van menselijke activiteit. Aan de zuidkantvan hetonderzoeksterrein zijn aanwijzingen gevonden voor bewoning in de Romeinse periode. In de elfsleuven die hier zijn aangelegd. is een gedeelte van de 1ste- en 2de-eeuwse oever van de oude Rijn aangetroffen. Het riviersediment ter plaatse bevatte archeologisch vondstmateriaal dat op basis van de afmetingen en het gebrek aan slijtage afkomstig lijkt van een op de oever gelegen nederzetting. Het in de rivier gedumpte materiaal geeft zodoende zicht op de bewoning op de oever. Het vondstcomplex bestaat voornamelijk uit aardewerk en botmateriaal. Op basis van de datering van het aardewerkcomplex lijkt de bewoning op de oever halverwege de 1ste eeuw te beginnen en door te lopen tot in de 3de eeuw. De aanwezigheid van relatiefvroeg terra si ïlata aardewerk lïkt op een militair karakter van de vindplaats te wijzen. De resultaten van de analyse van het vondstcomplex sluiten aan op de bevindingen rondom het archeologisch monument in de onderzoeken van 1999 en 2003 Vanaf het eind van de 3de eeuwen gedurende de 4de eeuw heeft de Oude Rijn zijn loop verlegd naar het noorden. Uit de aanwezigheid van enkele vroegmiddeleeuwse sporen en de verspreiding van losse metaalvondsten uit de laat-romeinse periode kan worden afgeleid dat de rivierloop rond 4 0 na Chr in het noordelijke deel van het onderzoeksterrein stroomde. De sporen beperken zich tot een onregelmatige ingraving met afmetingen variërend van 5.8 tot 6.9 m en een waterput met een schacht van vlechtwerk. Er is echter voldoende vroegmiddeleeuws vondstmateriaal in secundaire context op het terrein aangetroffen om meer _~ _1I ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT '00 4 "'00_ 5 _

4 I UTRECHT GROOT LR53 ZANDVELD o Overzicht van de opgraving op Groot Zandveld.~~.:.I ~~..~ '....;;.:; "- -' De gevonden terra sigiliata Een waterput ~ 1_2_2_1 ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT _5 ~~~ --

5 I UTRECHT zicht te hebben op deze periode. Door zandwinning in de jaren vijftig van de 20ste eeuw is het grootste deel van de vroegmiddeleeuwse oeverzone op het onderzoeksterrein verstoord. De ruimtelijke verspreiding van het vroegmiddeleeuws vondstmateriaal op het onderzoeksterrein verschaft enig inzicht in de inrichting van het landschap in deze periode. Er zijn twee zones met hoge vondstdichtheid te onderscheiden. In de noordelijke zone is voornamelijk aardewerk aangetroffen bestaande uit wijdmondige en stijlwandige vormen die in de 6de en 7de eeuw gedateerd kunnen worden. Daarnaast zijn verschillende metalen voorwerpen geborgen, die overwegend uit de sde eeuw afkomstig zijn. Het vondstmateriaal uit de andere, zuidelijke zone betreft voornamelijk aardewerk. Ook hier overheersen wijdmondige en stijlwandige vormen. De nadruk in dit aardewerkcomplex ligt wat datering betreft in de 6de en 7de eeuw. Een enkel sde-eeuws fragment geeft mogelijk aanleiding om een datering vanaf de tweede helft van de sde eeuw te veronderstellen. Daarnaast zijn ook hier metalen voorwerpen aangetroffen. Het betreft een fragment van een gelijkarmige fibula van het type 'Domburg' uit de 7de eeuw, en een fragment van een pincet, die tussen 4So en 800 na Chr geplaatst kan worden. Op basis van de datering van beide vondstcomplexen lijken de activiteitenzone's gelijktijdig in gebruik te zijn geweest, namelijk van de tweede helft van de sde eeuw tot en met de 7de eeuw. Een derde periode In het uiterste noorden van het onderzoeksterrein zijn sporen aangetroffen van een derde bewoningsperiode. Het terrein wordt in het noorden doorkruist door een restgeul met een breedte van 20 m. De restgeul is het resultaat van de verlanding van een oorspronkelijk bredere geul, waarvan de beddingafzettingen noordelijker zijn waargenomen. De aanwezigheid van sporen, ingegraven in de zuidrand van de restgeulvulling, doet vermoeden dat er bewoning langs de geul heeft plaatsgevonden tot ver in de verlandingsfase van de geularm. De bewoning strekte zich uit over de gehele breedte van het onderzoeksterrein. Zowel in de sporen als in de restgeulvulling is keramisch vondstmateriaal aangetroffen. Het betreft fragmenten Paffrath, Andenne, kogelpot en een stukje roodbakkend aardewerk met spatglazuur. De datering van het aardewerk varieert van de llde tot de lsde eeuw met nadruk op de 12de en de 13de eeuw. Ook in de sporen ten zuiden van de restgeulvulling zijn metaalvondsten gedaan. Het betreft een ijzeren D-vormige gesp die tussen de 13de en de lsde eeuw gedateerd kan worden, alsmede een zilveren dubbele groot, die kan worden toegekend aan David van Bourgondië, bisschop van Utrecht tussen 14S6 en ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT

6 I UTRECHT literatuur P. Haarhuis en E. Graafstal, Vleuten, Harmelen, een archeologische kartering, inventarisatie en waardering, RAAP rapport 80 (Vleuten 1993) A. Gazenbeek en M. Polak, Waarderend onderzoek van de vindplaats 't Zand/Bloemenveiling te Vleuten De Meern (1999), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 99 (Amersfoort 2002) M. Langeveld en M., Luksen, A, Bewoning in beweging. Inventariserend-, waarderend- en definitief archeologisch veldonderzoek op het "Groot Zandveld" in De Meern), Basisrapportage Archeologie 22 (in voorbereiding) H. Wynia, 'Utrecht-Vleuten/De Meern-Groot Zandveld' in: Archeologische Kroniek Provincie Utrecht , p UTRECHT : Leidsche Rijn, De Hogeweide J.S. VAN DER KAMP Begin jaren negentig van de vorige eeuw werd in Leidsche Rijn vanwege de enorme bouwplannen een grootschalige archeologische kartering, inventarisering en waarderend booronderzoek uitgevoerd. Een van de belangrijkste laatmiddeleeuwse vindplaatsen was een boerderijlint direct ten westen van de weg de Hogeweide. In 2001 werden drie proefonderzoeken uitgevoerd op percelen langs de Hogeweide, waaruit bleek dat het boerderijlint een lengte had van maar liefst zo'n 1500 m (zie Archeologische Kroniek Provincie Utrecht , P ). Tijdens de proefonderzoeken bleek dat de bewoning begon in de ude of 12de eeuw. Bovendien werden tijdens twee onderzoeken aanwijzingen gevonden voor een eerste steenbouwfase kort na Steenbouw in de vroege 14de eeuw is voor het buitengebied een opvallend fenomeen en wordt slechts zelden waargenomen. Bovendien getuigden onder meer de aangetroffen daktegels, luxe plavuizen en Limoges-gesp van een meer dan gemiddelde rijkdom, die de opgravers in eerste instantie verbaasde. De oplossing van het vraagstuk bleek te liggen in de historische bronnen. Het boerderijlint bevindt zich namelijk in een bijzonder gebied langs de westelijke rand van de Utrechtse stadsvrijheid. Uit schriftelijke bronnen blijkt dat de gronden ten westen van de Hogeweide en ten zuiden van de Heerenweg vanaf (in ieder geval) de vroege 13de eeuw in bezit waren van de Utrechtse kapittels van Sint-Pieter, Sint-Marie en Oudmunster. Aan de zuidzijde werd het kapittelgebied begrensd door de kronkelende (voormalige) loop van de Oude Rijn (die op dit punt tevens de grens van de stadsvrijheid vormde), aan de noordzijde door de Vleutense Wetering. De kapittels bouwden vaak temidden van hun landerijen een luxe uithof en verpachten hun grond in delen. Vanuit de uithof- veelal een grote en statige boerderij - beheerden zij hun bezittingen. De oudste kaart waarop het buitengebied ten westen van Utrecht met enige detail is weergegeven, is de kaart van Specht uit Hierop zijn langs de Hogeweide - en binnen de grenzen van het kapittelgrondbezit - drie boerderijen afgebeeld. Het betreft de in 1959 gesloopte, vroeg 16de-eeuwse boerderij De Hoogeweide, de ~ 1_24_1 ARCHEOLOGISCHE KRONIEK PROVINCIE UTRECHT