Kroatië: een politiek landschap in kaart gebracht Ad Breurkes Op 25 juni 1991 stapte Kroatië uit de Joegoslavische federatie en verklaarde zich onafhankelijk. De Kroatische onafhankelijkheid moest door de nationalistische leiding in Zagreb echter nog zwaar worden bevochten, zowel op het slagveld als in de diplomatieke arena. Na veel politieke touwtrekkerij werd Kroatië uiteindelijk op 15 januari 1992 door de Europese Unie erkend als onafhankelijke staat en in mei van datzelfde jaar als volwaardig lid toegelaten tot de Verenigde Naties. Sinds de onafhankelijkheid was de HDZ (Kroatische Democratische Gemeenschap), de partij van wijlen president Tudjman, aan de macht. Echter, de tegenvallende economische groei en de corruptieschandalen maakten de HDZ minder populair bij haar kiezers. Met de verkiezingen van 3 januari 2000 werd er dan ook voor het alternatief gekozen: de oppositie. Twee concepten Alvorens op de recente ontwikkelingen in te gaan, is het zinvol kort aandacht te besteden aan de politieke ontwikkelingen in Kroatië van de laatste honderd jaar. In de negentiende eeuw ontstond het moderne Kroatische nationalisme, dat twee stromingen voortbracht. De eerste stroming is die van de Groot-Kroatische gedachte van Ante Starcevic (1823-1896), een politicus uit de tijd van de Donaumonarchie, die in 1861 de HSP (Kroatische Rechtse Partij) oprichtte. Volgens Starcevic bestonden er geen Slovenen en Serviërs. De Slovenen waren volgens hem berg-kroaten en de Serviërs een mengeling van verschillende volkeren. Dit leidde volgens Starcevic tot de conclusie dat de grenzen van Kroatië zowel in oostelijke als westelijke richting verlegd moesten worden. Deze expansie-ideologie zou later de basis zijn voor de fascistische Ustasa-beweging van Ante Pavelic, die een etnisch zuivere Kroatische staat wilde. De tweede stroming werd door de Kroatische bisschop Juraj Strossmayer (1815-1905) geïnitieerd. Zijn doel was het vormen van een gemeenschappelijke Zuid-Slavische staat, waarin de Zuid-Slavische volkeren uit de Habsburgse monarchie zich zouden verenigen met de Serviërs en de Montenegrijnen. Een verbetering in de relatie tussen de orthodoxe en de katholieke Zuid-Slaven stond hierbij voorop. Tot op de dag van vandaag domineren deze twee ideologische concepten om beurten. Ten tijde van het koninkrijk Joegoslavië (1918-1941), waartoe Kroatië behoorde, groeide de aanhang van de separatistische nationalistische bewegingen in Kroatië. In deze periode streefden de Serviërs naar hegemonie in het koninkrijk. Dit was dan ook een van de redenen waarom het overgrote deel van de Kroaten de Onafhankelijke Staat Kroatië (1941-1945) van Ustasa-leider Pavelic met open armen ontving. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd Kroatië echter opgenomen in de Republiek Joegoslavië die onder leiding van Tito (Josip Broz) tot stand kwam. Een collectieve volte face deed zich in het naoorlogse Kroatië voor: velen begroetten na de fascistische terreur van de Ustasa-beweging het communisme als een verademing. Echter ook het Zuid-Slavische integratie-idee dat in het communistische ideeëngoed van Tito opgesloten lag, stelde de Kroaten op den duur teleur. Door het onverholen streven van de Serviërs naar hegemonie binnen de Federatie kreeg de separatistische nationalistische ideologie in Kroatië opnieuw een kans. Deze manifesteerde zich vooral kort voor het uiteenvallen van het voormalige Joegoslavië (1989) en direct erna. Sindsdien zijn er drie groepen die alle een nationalistisch ideeëngoed erop na houden. De eerste groep wordt gevormd door Kroatische ex-communisten (dissidenten) uit 1970, die in deze periode met harde hand door het regime in Belgrado werden onderdrukt. Daartoe behoorde ook de latere Kroatische president, Franjo Tudjman. De tweede groep heeft een extreem-nationalistische achtergrond en volgt de lijn van Starcevic en Pavelic. Haar aanhang 1
is vooral te vinden onder de emigranten die na de ineenstorting van het voormalig Joegoslavië naar Kroatië terugkeerden. De derde groep wordt gevormd door de communisten die na 1990 hun oude partij de rug hebben toegekeerd en tot andere partijen zijn toegetreden. Op dit moment zijn de drie stromingen nog steeds herkenbaar in het huidige politieke landschap van Kroatië: Centrum Rechts, met hierin de HDZ, de extreem-nationalisten en de oppositie. Het politieke landschap Centrum-Rechts Tot 3 januari 2000 was de politieke macht in Kroatië geheel in handen van de HDZ, die met 74 van de 127 zetels in het parlement was vertegenwoordigd. De partij werd in 1989 opgericht, in de tijd dat de Joegoslavische communisten nog hun machtsmonopolie bezaten. De HDZ wist toentertijd verschillende Kroatische oppositiegroepen te bundelen, variërend van oude communistische dissidenten en gematigde nationalisten tot extreem-nationalisten die het communistische machtsmonopolie wilden doorbreken. De bedreiging die uitging van het Servische nationalisme van Milosevic, om een Groot-Servië te vormen, was een vruchtbare bodem voor de Kroatische nationalistische beweging. De verkiezingscampagne die de HDZ in 1990 voerde, was fel nationalistisch en sterk anti-communistisch. De partij pleitte voor meer economische en politieke autonomie en wilde annexatie van de gebieden in Bosnië-Herzegovina waar een meerderheid van Kroaten woonden. Tevens wilde de HDZ dat alle Serviërs die op invloedrijke posities in Kroatië zaten, hiervan werden verwijderd. De HDZ won in 1990 de verkiezingen overweldigend en de leider van de HDZ, Tudjman, werd tot president gekozen. Nu is de eenheid binnen de HDZ echter meer en meer onder druk komen te staan. Binnen de HDZ onderscheiden zich door de machtsstrijd drie groeperingen. De eerste groep is die van de Herzegovina-lobby, die extreem-nationalistisch is en streeft naar aansluiting van het Bosnisch-Kroatisch gebied bij Kroatië. De groep wordt geleid door Ivic Pasalic. Voorheen was Pasalic adviseur voor Binnenlandse Zaken tijdens de ambtsperiode van Tudjman. De tweede groep is die van de conservatieve nationalisten onder leiding van Vladimir Seks. Deze is gematigder en wil meer toenadering in de richting van het Westen. Binnen de HDZ bekleedt Seks de functie van vice-voorzitter. De laatste groep is de gematigde vleugel, die wordt geleid door Mate Granic. Hij vervulde tot de verkiezingen de functie van Minister van Buitenlandse Zaken. De politieke opvattingen van Seks en Granic hebben veel raakvlakken en het is dan ook niet ondenkbaar dat deze samen een blok zullen gaan vormen tegen de extreem-nationalisten. De extreem-nationalistische stroming komt dan alleen te staan en de mogelijkheid bestaat dat zij dan een eigen partij zal gaan oprichten of mogelijk aansluiting zoekt bij de extreem-nationalistische HSP, die in 1990 opnieuw is opgericht. Oppositie Naast de HDZ hebben zich in de loop van de jaren negentig meerdere partijen gevormd die, gezien de ontwikkelingen binnen de HDZ en haar beleid, zich als oppositiepartijen zijn gaan manifesteren. Met het oog op de verkiezingen bundelden de oppositiepartijen hun krachten om een vuist te maken tegen de HDZ. De oppositiepartijen hebben geen nationalistische signatuur en leggen meer de nadruk op de ontwikkeling van de Kroatische democratie en economie. De oppositie draagt de naam Oppositie-Zes en bestaat uit de volgende partijen: SDP (Sociaal Democratische Partij); HSLS (Kroatische Sociale Liberale Partij); HSS (Kroatische Boerenpartij); HNS (Kroatische Volkspartij); LS (Liberale Partij) en de IDS (Istrische Democratische Partij). De SDP en HSLS vormen een coalitie, terwijl de overige vier partijen zich hebben verzameld onder de naam Porec-groep. De SDP is opgericht door hervormingsgezinde Kroatische communisten in 1990 nadat de Joegoslavische communistische moederpartij ophield te bestaan. Zij schreven in 1990 de 2
eerste naoorlogse vrije verkiezingen in Kroatië uit. De ex-communistische SDP verschilde van de Kroatische nationalistische partijen op een belangrijk punt: de benadering van de Servische kwestie. Zij was de enige partij in Kroatië die zich niet tegen de Kroatische-Serviërs (Krajina-Serven) heeft gekeerd en hun aanwezigheid in de Kroatische politiek noodzakelijk achtte. De HSLS, een sociaal-democratische partij, is opgericht in 1989. De leider van de partij, Dracan Budisa, was net als Tudjman een dissident in 1970. In 1997 ontstond er binnen de partij een conflict. In een aantal gemeentes en provincies ging de HSLS een coalitie aan met de HDZ. Een aantal leden was hier fel op tegen en richtte een nieuwe partij op onder de naam LS (Liberale Partij). De tweeslachtigheid van de HSLS - lokaal samenwerken met en nationaal oppositie voeren tegen de HDZ - maakte de positie van de partij ten opzichte van de andere partijen voor de kiezer onduidelijk. De samenwerking met de SDP op nationaal niveau bleef ook na de verkiezingen echter overeind. Extreem-nationalisten De HSP is de meest bekende radicaal-nationalistische partij in Kroatië. Sinds 1991 is Dobraslav Paraga de leider van de partij. In 1980 veroordeelde het communistische regime hem tot vier jaar gevangenisstraf wegens contacten met Ustasa-aanhangers in het buitenland. Regelmatig kwam de partij in aanvaring met de HDZ. Het openlijk gebruik van Ustasa-symbolen door de HSP bracht het Kroatische imago schade toe. Toen leden van het partijleger van de HSP, de Kroatische Bevrijdingskrachten (HOS), in 1991 op initiatief van de partij naar het front in Bosnië-Herzegovina werden gestuurd, moest onder druk van internationale gemeenschap de Kroatische regering ingrijpen. Ook waren er juridische problemen: de Kroatische grondwet verbiedt het houden van partijlegers. Uiteindelijk werd er een compromis gesloten tussen de Kroatische regering en de HSP. De HOS-eenheden zouden onder bevel van het Kroatische leger komen te staan en mochten niet langer hun symbolen gebruiken. Desondanks hebben HOS-soldaten zelfstandige militaire operaties in Bosnië-Herzegovina uitgevoerd. Servische Partijen Bij de eerste democratische verkiezingen in Kroatië in 1990 waren nog een aantal Servische partijen actief. De grootste Servische partij uit die periode was de Servische Democratische Partij (SDS). Na de oorlog in Kroatië en de bezetting van eenderde deel van het Kroatische grondgebied door de Serviërs, verdwenen ook de Servische partijen uit het Kroatische politieke leven. De enige Servische partij die, met twee zetels, overbleef was de Servische Volkspartij (SNS). Financiële problemen en schandalen Op dit moment leven veel Kroaten op de rand van het bestaansminimum. Tijdens de oorlog in Kroatië (1991-1995) was het economische leven geheel ontwricht. De materiële schade wordt geraamd op 40 miljard dollar. In de beginjaren van de onafhankelijkheid steeg de werkeloosheid, die inmiddels op 20% is uitgekomen. De afgelopen jaren heeft de economie niet de groei doorgemaakt die werd verwacht. Naar verwachting zal de economische vooruitgang nog sterk achterblijven en het werkeloosheidscijfer nog verder stijgen. Ook drukken de defensie-uitgaven en de gevolgen van oorlog zwaar op de Kroatische begroting. De 700.000 (Bosnisch)-Kroatische oorlogsvluchtelingen uit Bosnië-Herzegovina en de door Serviërs (in 1991) bezette gebieden, drukken zwaar op het overheidsbudget. Het herstel van de infrastructuur en de terugkeer van de oorlogsvluchtelingen naar de gebieden die door de Serviërs aan Kroatië zijn teruggegeven, vergen een grote financiële aderlating. In deze situatie is buitenlandse financiële hulp onontbeerlijk. Kroatië verzocht in 1992 dan ook om lidmaatschap van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). De eerste voorwaarde die het IMF stelde was dat Kroatië haar aandeel in de schuld van het voormalige Joegoslavië 3
op zich zou nemen. De totale schuld bedraagt 15 miljard dollar, waarvan Kroatië 28,5% voor haar rekening zal nemen. De financiële situatie in Kroatië laat een niet al te rooskleurig beeld voor de komende jaren zien. De regeringspartij, de HDZ, kreeg de laatste jaren met een aantal financiële problemen te maken. Daarbij kwam het steeds schrillere contrast tussen het protserige uiterlijke vertoon en de weelderige levensstijl van de politieke elite en de lage levensstandaard van de bevolking als gevolg van de oorlog. De nieuwe politieke elite had grotendeels de traditie van privileges en patronageverhoudingen van de communisten in stand gehouden. Politieke macht diende nog steeds als middel tot verbetering van de eigen materiële en maatschappelijke status. In 1992, toen velen als gevolg van de oorlog nauwelijks iets te eten hadden en de vluchtelingen wanhopig onderdak zochten, viel de aanschaf van een presidentieel vliegtuig door de regering in slechte aarde. Het vliegtuig was bedoeld voor Tudjman, die overeenkomstig zijn presidentiële status naar New York zou vliegen om het VN-lidmaatschap van Kroatië te aanvaarden. In datzelfde jaar kocht Tudjman een villa met een waarde van 214.000 DM, terwijl het officiële salaris van een president toen niet meer dan 470 DM per maand bedroeg. De vragen hieromtrent bleven onbeantwoord. Bovendien kwam er in oktober 1998 een bankschandaal aan het licht waarbij ook de echtgenote van de president, Ankica Tudjman, betrokken was. Verkiezingen Het vertrouwen van het volk in de politieke leiding, de HDZ, werd door de duistere praktijken van de partij en Tudjman steeds minder. Daarbij kwam dat in het najaar van 1999 de gezondheid van de 77-jarige Tudjman ernstig achteruitging. Hierdoor moesten de parlementsverkiezingen die in december hadden moeten plaatsvinden, worden uitgesteld. Volgens de grondwet liep het mandaat van het parlement op 27 november af, maar de zwaar zieke president was niet in staat nog in november zijn handtekening onder het document te zetten, waarmee de verkiezingen konden worden uitgeschreven. Daarop nam de HDZ het initiatief voor een wetsontwerp dat de parlementsvoorzitter, Vlatko Pavletic, in staat moest stellen presidentiële functies over te nemen. De grondwetswijziging werd op 24 november met 85 van de 127 stemmen aangenomen en twee dagen later werd Pavletic tot interim-president benoemd. Niet alleen werden de parlementsverkiezingen naar 3 januari 2000 verschoven, ook werden de presidentsverkiezingen voor 24 januari gepland. De verkiezingen van 3 januari verliepen voor de HDZ rampzalig. De corruptieschandalen en de interne machtsstrijd bleken de partij noodlottig te zijn. De HDZ ging van 72 naar 40 zetels. De partijen die deel uitmaken van de Oppositie-Zes hadden voor de verkiezingen gezamenlijk 37 zetels. Zij kregen er 58 bij. Hiervan hebben de twee grootste oppositiepartijen, de SDP en de HSLS, 44 respectievelijk 24 zetels. Voor de presidentsverkiezingen lijkt de HDZ eenzelfde lot te zijn beschoren. Van de negen kandidaten zijn er slechts twee echte kanshebbers: Dracan Budisa van de coalitie SDP en HSLS en Stjepan Mesic van de HNS. Mate Granic van de HDZ viel volgens de peilingen uit de strijd. Tudjman Tudjman was in 1989 de man die Kroatië naar de onafhankelijkheid op 25 juni 1991 leidde en de eerste president. Het volk zag hem als de man die Kroatië er economisch bovenop kon helpen. In de eerste jaren leek dat uit te komen, maar de laatste drie jaar ging hij een heel andere koers varen. Hij maakte zich schuldig aan zelfverrijking en was grotendeels gericht op de vergroting van persoonlijke macht en die van de partij. Er werd zeker de laatste jaren meer en meer een ondemocratisch bewind gevoerd en dat was voor het Westen reden om Kroatië voorlopig buiten de Raad van Europa te houden. In Kroatië groeide de overtuiging dat Tudjman s praktijken het land hebben geïsoleerd van de rest van Europa. Bovendien wekte Tudjman s weigering medewerking te verlenen aan het Joegoslavië Tribunaal (ICTY) bepaald geen goede indruk. Ook de kerk, die een grote maatschappelijke 4
invloed heeft (driekwart van de bevolking is katholiek, waarvan een groot deel praktiserend), bekritiseerde het machtsmonopolie van de HDZ en riep zelfs op tijdens de verkiezingen op de oppositie te stemmen. Dat Tudjman het vooruitzicht van een welvarend Kroatië, deel uitmakend van de Europese Unie, niet heeft kunnen waarmaken zou hier debet aan zijn. Het leven in Kroatië is almaar duurder geworden en 20% van de bevolking is nog steeds werkeloos. Door onder andere de corruptieschandalen, de slechte economische situatie en de machtsstrijd in de HDZ, begonnen de Kroaten zich meer en meer af te zetten tegen het regime waar zij hun onafhankelijkheid aan te danken hadden. Slot De verkiezingen van 3 januari hebben laten zien dat de Kroaten geen vertrouwen meer hebben in de partij waar zij traditioneel hun stem op uitbrachten, de HDZ. De oppositiepartijen hebben op overtuigende wijze de verkiezingen gewonnen. Ongetwijfeld zullen de presidentsverkiezingen dit resultaat bevestigen. De oppositiepartijen staan de komende vier jaar voor een moeilijke opgave. Zo zullen de democratische structuren moeten worden hersteld, evenals de economie van het land. Aandacht voor terugkeer van de vluchtelingen zal eveneens een belangrijk aandachtspunt zijn. Medewerking aan het ICTY is een van de vereisten voor volledige integratie in de West-Europese internationale organisaties. In dat verband zal het realiseren van het lidmaatschap van de Europese Unie ongetwijfeld een van de hoofddoelstellingen van de komende regering zijn. A.W. Breurkes is onderofficier inlichtingen bij de Koninklijke Landmacht. Hij schreef dit artikel, dat medio januari werd afgesloten, op persoonlijke titel. 5