Proeve 512; Multipathologie Hypofyse tumoren Naam: Djoeke Kunnen. Datum: januari 2003. Opleiding: HBO-v duaal
Inhoudsopgave. De Hypofyse....1 De hormonen...2 Adrenocorticotroop hormoon...2 Anti-diuretisch hormoon...2 Gonadotrofinen...2 Prolactine...2 Oxitocine...2 Groeihormoon...3 Thyrotropine...3 MSH...3 ß-LPH...3 Hypofyse tumoren...4 Niet-functionerende tumoren....4 Functionerende tumoren...4 Diagnose stelling...5 De behandeling...5 Verpleegkundige aspecten...6 Blijvende verpleegkundige aspecten....6 Verpleegkundige aspecten na de operatie...8 Bronvermelding....9 Djoeke Kunnen, januari 2003.
De Hypofyse. De hypofyse wordt ook wel het hersenaanhangsel genoemd. Deze is steelvormig verbonden met de hersenbasis en is gelegen in de sella turcica (het turkszadel). Het gewicht van de hypofyse is ongeveer 0,5 gram. Er zijn twee delen te onderscheiden, te weten de adenohypofyse (hypofyse voorkwab) en de neurohypofyse (hypofyse achterkwab). De hypofyse is anatomisch en functioneel zeer nauw verbonden met de hypothalamus. Het vormt de hormonale schakel tussen het centrale zenuwstelsel en de endocriene klieren. De belangrijkste functie van de hypofyse is het produceren en afgeven van hormonen. De adenohypofyse vormt de hormonen MSH, TSH, ACTH, PRL, FSH, LH, ß-LPH en groeihormoon. De neurohypofyse bestaat uit zenuwvezels die twee hormonen in het bloed afscheiden, te weten oxitocine en antidiuretisch hormoon. Beide hormonen worden door de hypothalamus geproduceerd. Door de werkzaamheid van de genoemde hormonen speelt de hypofyse een veelzijdige rol bij de functies in het gehele organisme en bij vele ziekteprocessen. Djoeke Kunnen, januari 2003. 1
De hormonen. De hormonen die zijn genoemd zijn verantwoordelijk voor de volgende zaken: Adrenocorticotroop hormoon (ACTH) Dit hormoon stimuleert de bijnieren om een hormoon, genaamd cortisol, te maken. Deze bijnierhormonen zijn onmisbaar voor het leven en helpen ons lichamelijke stress te overwinnen. Een tekort van dit hormoon geeft de ziekte van Addison met vermoeidheid, verlaagde bloeddruk, duizeligheid, algemeen onwel bevinden en verlies van energie. Bij een overproductie van ACTH gaan de bijnieren te veel cortisol aanmaken. Hierdoor ontstaat het syndroom van Cushing. De patiënt wordt zwaarder (vet afzetting), krijgt een rood en rond gezicht en voelt zich vermoeid en depressief. Ook ontstaat bloeddrukverhoging. Verder zijn er klachten als libido verlies, osteoporose, ontstaan van onderhuidse bloedingen en verslappen van spieren. Anti-diuretisch hormoon (ADH) Dit hormoon wordt afgescheiden uit het achterste deel van de hypofyse en reguleert de hoeveelheid geproduceerde urine door de nieren. Door een tekort ontstaat een stoornis van de waterhuishouding. De patiënt moet voortdurend urineren en heeft dus voortdurend dorst. Dit verschijnsel heet diabetes insipidus. Het wordt veroorzaakt door onvermogen van de hypofyse achterkwab tot afgifte van adh. Gonadotrofinen (Luteïniserend hormoon (LH), Follikelstimulerend hormoon (FSH)) Deze hormonen regelen de seksuele functies en de voortplanting. Bij de vrouw veroorzaakt een gebrek aan geslachtshormonen problemen met de menstruatie, de vruchtbaarheid en de geslachtsdrift. Bij mannen kunnen problemen ontstaan met de vruchtbaarheid, potentie en geslachtsdrift. Prolactine (PRL) Dit hormoon stimuleert de borsten tot melkproductie. Een verhoogd prolactine veroorzaakt bij de vrouw o.a. problemen met de vruchtbaarheid en menstruatie. Tevens kan tepel uitvloed voorkomen. Oxitocine. Dit veroorzaakt weeën bij een zwangere vrouw en een beetje geheugenverlies zodat de vrouw de pijn vergeet die zij heeft gehad bij de baring. Djoeke Kunnen, januari 2003. 2
Groeihormoon (GH) Bij kinderen essentieel voor de normale groeisnelheid. Een teveel aan groeihormoon bij de volwassene veroorzaakt acromegalie, wat betekent het groter worden van de lichaamsuiteinden, zoals de vingers die dikker worden, de neus die groter wordt en de gelaatsplooien die zich verdikken. De symptomen hiervan zijn bijvoorbeeld hoofdpijn, gezichtsstoornissen, toename van schoen- of handschoenmaat en veranderingen van gelaatstrekken. Dit gaat vaak zo geleidelijk dat patiënt noch familie het opmerkt. Thyrotropine (TSH) Dit hormoon stimuleert de schildklier tot afscheiden van zijn eigen hormoon, thyroxine. Een tekort aan TSH geeft aanleiding tot vermoeidheid en zwaarlijvigheid. MSH Stimuleert de directe aanmaak van pigment. ß-LPH Een hormoon dat te maken heeft met de verwerking van vet. Djoeke Kunnen, januari 2003. 3
Hypofyse tumoren. De verschijnselen ontstaan meestal geleidelijk. Dit doordat de tumor traag groeit en doordat ze vaak geen hormonen produceert. Hierdoor kan het gezwel onopgemerkt groot worden. Niet-functionerende tumoren. Wanneer er sprake is van een hersentumor is deze meestal goedaardig. Het meest voorkomende type tumor is de niet functionerende tumor. Deze tumor produceert geen eigen hormoon. Het kan de volgende symptomen geven: Slecht zicht, tunnelzicht of blindheid; Dit komt doordat de oogzenuw dicht bij de hypofyse ligt. Net boven de hypofyse kruisen deze, dit punt heet het chiasma. De tumor drukt op de zenuw. Hierdoor beschadigen de zenuwen of gaan zelfs stuk. Stoornissen in de hormoonhuishouding welke met de hypofyse te maken hebben. Dit komt doordat het hypofyseweefsel kapot wordt gedrukt door de tumor waardoor er minder hormonen worden aangemaakt.hierdoor kunnen een aantal ziektebeelden optreden zoals de ziekte van Addison. Functionerende tumoren. Ziekteverschijnselen kunnen ook ontstaan wanneer de hypofyse als gevolg van een gezwel een of meerdere hormonen teveel gaat aanmaken. We spreken dan van een functionerende tumor. Er zijn veel verschillende soorten `functionerende tumoren`. Dit zijn o.a. de volgende: Prolactinoom; Dit is een tumor die het hormoon prolactine produceert. Hierdoor kan het zijn dat een man borstvorming krijgt of dat er melk productie plaats vindt, zonder dat de vrouw zwanger is of bevallen is. Tumor die groeihormoon produceert. Hierdoor kan reuzengroei ontstaan, of andere afwijkingen aan het lichaam. Tumor welke bijnierschors hormoon produceert. Hierdoor kan de ziekte van Cushing ontstaan. De ziekte van Cushing veroorzaakt verschijnselen zoals gewichtstoename, verhoogde bloeddruk en een opgezet gezicht. Er zijn meerdere voorkomende tumoren die hormoon produceren. Over deze tumoren is weinig informatie te vinden omdat ze zeer weinig voorkomen. Over het algemeen is de prognose voor patiënten met een hypofyse tumor zeer gunstig. Djoeke Kunnen, januari 2003. 4
Diagnose stelling. Wanneer iemand wordt verdacht van een hypofyse tumor wordt de patiënt doorverwezen naar de endocrinoloog. Op basis van de verschijnselen zal deze een bloedonderzoek laten doen waarbij de hormoonspiegels worden geobserveerd. Daarna zal er een MRI-scan gemaakt worden. Er zal ook een oogonderzoek worden uitgevoerd, inclusief bepaling van de gezichtsvelden. De behandeling. De behandeling van een hypofysetumor kan bestaan uit een operatie, het toedienen van medicatie of bestraling. De behandelingen worden vaak ook naast elkaar toegepast. Dit hangt af van de grootte van de tumor en de soort. Zeker de bestraling wordt vaak als aanvullende therapie gebruikt. Dit is omdat bij de operatie vaak niet de hele tumor verwijderd kan worden. De operatie kan op twee manieren plaats vinden. Dit kan zijn: Via de neus. Via een luikje in de schedel. Er wordt voor de laatste manier van opereren gekozen wanneer er sprake is bij dreigende blindheid (de oogzenuw moet dan zicht baar zijn). Daarnaast kan hiervoor worden gekozen wanneer het verwijderen van de tumor niet voldoende lukt via de neus. Djoeke Kunnen, januari 2003. 5
Verpleegkundige aspecten. Als verpleegkundige is het van groot belang de patiënt en zijn omgeving goed te begeleiden. In alle gevallen heeft de tumor op het moment van diagnose stelling al een grote invloed op het leven van de patiënt. De volgende punten zijn van groot belang. Dit zijn punten die zowel voor als na de behandeling voor kunnen komen. De problemen die beschreven staan komen na de operatie alleen voor wanneer er blijvende schade is gebleken aan de hypofyse, of wanneer deze verwijderd is. Daarna zal ik een klein stukje weergeven over de verpleegkundige aspecten na de operatie. Blijvende verpleegkundige aspecten. P: Uiterlijke verandering. E: Te hoge aanmaak van ACTH, groeihormoon en/of ß-LPH. S: Verandering van het zelfbeeld. Stoornissen in de relationele sfeer. Als verpleegkundig moet je alert zijn op de gevolgen van de uiterlijke veranderingen. Het kan zijn dat de patiënt niet (meer) tevreden is met zijn eigen lichaam, of dat de partner van de patiënt zich niet meer voelt aangetrokken tot de patiënt. P: Vermoeidheid en/of depressie. E: Tekort aan ATCH S: Geen interesse in de omgeving, activiteiten en anderen. Veel slapen, gapen, niet lekker zeggen te zijn. De verpleegkundige moet de patiënt duidelijk aangeven dat dit kan voortkomen uit de ziekte die hij heeft. Daarnaast kan het praktisch zijn om de patiënt aan te geven voldoende rust te nemen. Aan de depressie is waarschijnlijk weinig te doen. Dit omdat de oorzaak vanuit de hypofyse komt in plaats van uit de grote hersenen. P: Seksuele veranderingen. E: Tekort aan Gonadotrofinen. S: Uiting van twijfel ten aanzien van het seksleven. De verpleegkundige heeft als taak om dit onderwerp bespreekbaar te maken. Als hier geen bekendheid aan wordt gegeven kan het zijn dat de patiënt en zijn partner gaan twijfelen over de oorzaak en deze bij psychische zaken zoeken. Djoeke Kunnen, januari 2003. 6
P: Stemmingsveranderingen. E: Schommeling van de hormonen. S: Sterk wisselend gedrag (zoals bij PMS), niet passende stemming bij het geen aan de hand is. Als verpleegkundige dien je alert te zijn op deze verschijnselen. Tevens is het verstandig hier met de patiënt over te praten en hem het advies te geven hier open over te zijn naar zijn omgeving. Hierdoor kan de omgeving begrip tonen voor het geen aan de hand is. P: Verkleuringsproblemen van de huid. E: Storing in de aanmaak van MSH. S: Witte vlekken op de huid. De verpleegkundig moet hier alert op zijn omdat het aangeeft of de hypofyse dit hormoon voldoende aanmaakt. Het is handig de patiënt hier over in lichting te geven zodat hij weet waar het door komt en dat er weinig aan te doen is. P: Zwaarlijvigheid en vermoeidheid. E: De hypofyse stimuleert de aan maak van schildklier hormoon. S: Bij een normaal dieet toch aankomen. Vermoeidheid, sloomheid. De verpleegkundige moet de patiënt informeren over de problemen die het schildklierhormoon tekort kan veroorzaken. Tevens zal er aan dit probleem gewerkt moeten worden door de arts. De patiënt zal een aanvulling krijgen in de vorm van medicatie. P: Moeizame omgang met stress. E: Hormoon tekorten. S: stress uit de weg gaan, rare reacties bij aanraking met stress. Het is belangrijk om de patiënt en zijn familie te informeren over deze mogelijke problemen. Dit kan een hoop spanning binnen het gezin voor komen. Wanneer er een stressvolle gebeurtenis (zoals een groot feest of een examen) plaats vindt of gaat vinden moet de patiënt zich goed kunnen voorbereiden of eventueel zijn medicatie aan kunnen passen. Djoeke Kunnen, januari 2003. 7
Verpleegkundige aspecten na de operatie. Na de operatie zijn er een hoop aspecten waar de verpleegkundige alert op moeten zijn. Dit zijn de volgende: Lekkage van hersenvocht (liquor). Na de operatie kan lekkage van hersenvocht optreden. Om dit te voorkomen wordt de opening in de schedelbasis, die gemaakt werd om de tumor te verwijderen, aan het eind van de operatie zo goed mogelijk waterdicht afgesloten. Wanneer er desondanks nog lekkage optreedt, kan de chirurg beslissen tot het plaatsen van een drain (slangetje) onder in de rug, waarlangs het hersenvocht wordt afgeleid en de opening in de schedelbasis zich kan sluiten. Dit betekent enkele dagen bedrust na de operatie. In uitzonderlijke gevallen is een nieuwe operatie nodig ter sluiting van het lek. Meningitis of hersenvliesontsteking. Na de operatie kan hersenvliesontsteking optreden. Dit is een ernstige toestand, die echter door behandeling met antibiotica bijna altijd snel is te genezen. Nabloeding in het operatiegebied. Een bloeding in het operatiegebied kan optreden en is soms een reden voor een nieuwe operatie. De oorzaak is niet altijd te achterhalen, maar meestal gaat het om een gestoorde bloedstolling of om een belangrijke bloeddrukschommeling. Uitval van een neurologische functie kan optreden na de operatie, maar is zeer zeldzaam en beperkt zich vaak tot stoornissen van het zien. Na de operatie moet de vochtbalans nauwkeurig worden bijgehouden. Het kan zijn dat er een gestoorde waterhuishouding op treedt. Bijvoorbeeld diabetes insipidus. Dit kan vaak worden verholpen door substitutie therapie, toediening van ADH. Het is belangrijk de patiënt voor de operatie in te lichten over het mogelijke benauwde gevoel dat de neustampons geven. Daarnaast kunnen zich complicaties voordoen, die te maken hebben met de toegang via de neus. De belangrijkste zijn neusbloeding, perforatie van het neustussenschot en sinusitis. Djoeke Kunnen, januari 2003. 8
Bronvermelding. Internet: www.neurochirurgie zwolle.nl/hypofyse.html www.nvvn.org/voorlichting/htf_hypofysetumoren.html www.pituitary.org.uk/endocrine/hormones.shtml Zakwoordenboek der geneeskunde; Elzevier. 25 ste druk 1997. Zakboek Verpleegkundige diagnosen; Lynda Juall Carpenito. Wolters-Noordhoff 1998. Djoeke Kunnen, januari 2003. 9