Leidraad international health

Leidraad international health

Leidraad international health voor een coschap of stage in ontwikkelingslanden Onder redactie van: J.T. Bousema B. Schimmer W.J. Wiersinga M.J. Boeree M.W. Borgdorff R.W. Sauerwein Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2006

2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 978 90 313 4182 5 NUR 871 Disclaimer De informatie in dit boekje is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld op basis van de gerefereeerde literatuur. De redactie kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade ten gevolge van het gebruik van de informatie in dit boekje. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten Distributeur in België: Standaard Uitgeverij Mechelsesteenweg 203 2018 Antwerpen www.bsl.nl www.standaarduitgeverij.be

Auteurs DRS. ROLF APPELS Artsen zonder Grenzen, Amsterdam DRS. HENRI VAN ASTEN Ministerie van Onderwijs en Cultuur, Maputo, Mozambique DR. ROB BALTUSSEN Erasmus Universiteit, Rotterdam DR. WILBERT BANNENBERG Public Health Consultant DR. FRANCOISE BARTEN DRS. F. BERGER DR. MARTIN BOEREE PROF. DR. MARTIEN BORGDORFF KNCV Tuberculosefonds, s-gravenhage DRS. TEUN BOUSEMA PROF. DR. WILLIAM FABER

6 Leidraad international health PROF. DR. SJAAK VAN DER GEEST Universiteit van Amsterdam, Amsterdam DR. GEERT TOM HEIKENS Gelre Ziekenhuis, Apeldoorn DR. DICK DE HOOP DRS. ELSKE HOORNENBORG DR. MONIQUE KEUTER PROF. DR. FRANK KORTMANN DR. ANKE VAN DER KWAAK Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam PROF. DR. JOEP LANGE DR. TJALLING LEENSTRA Brown University, Providence, Verenigde Staten DRS. ALFRED VAN MEURS Juliana Kinderziekenhuis s-gravenhage DRS. JAAP MULDER Rijnstate Ziekenhuis Arnhem DR. LOUIS NIESSEN Erasmus Universiteit, Rotterdam DRS. PATRICK VAN RHEENEN Universitair Medisch Centrum Groningen

Auteurs 7 PROF. DR. ROBERT SAUERWEIN DRS. BARBARA SCHIMMER Noors Volksgezondheidinstituut, Oslo, Noorwegen DRS. MARIANNE SCHOEVERS DRS. KIM SIGALOFF Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam DR. JELLE STEKELENBURG Universitair Medisch Centrum, Groningen DRS. PIETER VAN THIEL DR. JOHN TINNEMANS afdeling chirurgie, Hospital Central de Beira/ Universidade Católica de Mozambique (Faculdade de Medicina), Beira, Mozambique DR. ANDRE VAN DER VEN DR. JAN PETER VERHAVE DR. HANS WENDTE DR. JOSE WETSTEYN DRS. JOOST WIERSINGA

8 Leidraad international health PROF. DR. FRANS WIJSEN Radboud Universiteit, Nijmegen DRS. GILLES DE WILDT University College, Londen, Groot Brittannië

Inhoud 13Woord vooraf 13 15 Deel 1 Naar de tropen: de voorbereiding 15 1 17 Een wetenschappelijke stage of coassistentschap in een ontwikkelingsland 17 1.1 18 De voorbereiding 18 1.2 21 Een coassistentschap regelen 21 1.3 21 Een wetenschappelijke stage regelen 21 1.4 22 Een stage regelen in het kader van het vrijekeuzeonderwijs (VKO) 22 1.5 23 Voorbereidingen voor een gezond verblijf 23 2 24 Cultuur en gezondheid in ontwikkelingslanden 24 2.1 25 De cultuurshock 25 2.2 28 Communicatie en culturele verschillen 28 2.3 31 Traditionele en moderne gezondheidszorg 31 3 36 Internationale gezondheidssystemen, equity en primary health care 36 3.1 37 Equity en determinanten van de volksgezondheid 37 3.2 41 Gezondheidszorgsystemen en primary health care 41 3.3 43 Hervorming van gezondheidszorgsystemen 43 3.4 45 De rol van de coassistent in gezondheidsbevordering 45 47 Deel 2 Tropengeneeskunde en onderzoek in de tropen 47 4 49 Armoedegerelateerde infectieziekten 49 4.1 49 De last van armoedegerelateerde infectieziekten 49

10 Leidraad international health 4.2 51 Malaria 51 4.3 57 Hiv/aids 57 4.4 62 Tuberculose 62 5 67 Volwassenenzorg: van klacht tot diagnose 67 5.1 67 Hoesten, kortademigheid en thoracale pijn 67 5.2 76 Koorts door infectieziekten 76 5.3 86 Diarree 86 5.4 98 De acute buik 98 5.5 104 Neurologische ziekten in de tropen 104 5.6 123 Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa s) 123 5.7 135 Huid-gerelateerde symptomen in de tropen 135 5.8 145 Psychiatrische zorg in ontwikkelingslanden 145 6 153 Zorg voor moeder en kind 153 154 Reproductieve gezondheidszorg 154 6.1 154 Moedersterfte 154 6.2 155 Safe motherhood 155 6.3 155 Gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen 155 6.4 158 Prenatale zorg 158 6.5 158 Emergency obstetric care (EOC) 158 6.6 159 Geboorteregeling 159 6.7 160 Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa s) 160 6.8 161 Hiv en voortplanting 161 6.9 164 Ernstige zwangerschapsproblemen en behandeling 164 171 Kindergezondheidszorg 171 6.10 171 Tropische neonatologie 171 6.11 184 Voeding, groei en ondervoeding 184 6.12 195 Belangrijke infectieziekten bij kinderen 195 6.13 208 Veel voorkomende problemen bij kinderen, van klacht tot diagnose 208 6.14 226 Vaccinaties 226 7 229 Enkele belangrijke klinische vaardigheden 229 7.1 229 Malariadiagnostiek: de dikke druppel maken en analyseren 229 7.2 234 Andere laboratoriumbepalingen 234 7.3 240 Beoordeling van een röntgenfoto 240 7.4 250 Abcesdrainage en wondbehandeling 250 7.5 255 Kleine chirurgie 255

Inhoud 11 7.6 259 Sterilisatie en desinfectie 259 7.7 261 Anesthesie 261 7.8 268 Lumbaalpunctie (LP) 268 8 273 Essentiële geneesmiddelen 273 9 277 De wetenschappelijke stage 277 9.1 278 Kwantitatief onderzoek 278 9.2 301 Kwalitatief onderzoek 301 315 Deel 3 Capita selecta international health 315 10 317 Humanitaire hulpverlening en outbreakmanagement 317 10.1 317 Humanitaire hulpverlening 317 10.2 323 Outbreakmanagement 323 11 332 Economische evaluatie van de gezondheidszorg in ontwikkelingslanden 332 11.1 332 Economisch evaluatieonderzoek 332 11.2 343 De economische effecten van de hiv/aids-epidemie 343 12 349 Globalisering en gezondheidszorg 349 12.1 349 Globalisering 349 12.2 350 Invloed van globalisering op gezondheid 350 12.3 350 Globalisering in geschiedkundig perspectief 350 12.4 352 Voor- en nadelen van globalisering 352 12.5 353 Globalisering, gezondheid en zorg 353 12.6 356 Voor- en nadelen van ontwikkelingssamenwerking 356 359 Deel 4 Informatiegids 359 13 361 Praktische tips, checklists en links 361 13.1 361 Landeninformatie 361 13.2 362 Gezondheid op reis 362 13.3 368 Belangrijke documenten en maatregelen voor vertrek 368 13.4 371 Je houding in een andere cultuur 371

12 Leidraad international health 13.5 372 Cultuurshock 372 13.6 372 Reizen en leven in ontwikkelingslanden 372 13.7 374 De terugreis 374 13.8 374 Achtergrondinformatie international health 374 13.9 376 Handige literatuur 376 13.10 377 Nuttige websites 377 379 Bibliografie, websites en verder lezen 379 386 Register 386

Woord vooraf Veel studenten maken kennis met leven en werken in de tropen door wetenschappelijke stages en coassistentschappen. Zo n stage in een ontwikkelingsland vergt een gedegen voorbereiding waarin je veel tijd moet investeren, maar dan blijkt het ook een grote uitdaging en een rijke, vaak blikverruimende ervaring. Geneeskunde in de tropen of internationale gezondheidszorg (international health) omvat een breed scala aan disciplines variërend van preventieve gezondheidszorg en infectieziekten, chirurgie en verloskunde tot antropologie en economische aspecten van gezondheidszorg. Het woord tropengeneeskunde heeft een exotisch tintje en je moet dan ook oppassen dat de stage niet verzandt in medisch toerisme. In de praktijk kom je in aanraking met ziekten veroorzaakt door armoede en zul je vaak moeten werken met beperkte middelen in een omgeving waar grote behoefte is aan goede zorg. Hetzelfde geldt voor onderzoeksprojecten die goed moeten zijn ingebed in de lokale vraagstelling om ten goede te kunnen komen aan de lokale bevolking. Deze Leidraad international health wil ouderejaars geneeskunde en paramedische studenten helpen met een goede voorbereiding en praktische uitvoering van een klinische en/of onderzoeksstage in een ontwikkelingsland. In dit boek ligt de nadruk op klinische problemen in de tropengeneeskunde, moeder-en-kindzorg en armoedegerelateerde infectieziekten, terwijl ook aandacht wordt besteed aan thema s zoals humanitaire medische hulpverlening, primary health care en traditionele geneeskunde en hoe het is om te werken in een andere culturele en sociaal-economische context. Een apart hoofdstuk gaat over het uitvoeren van een wetenschappelijk onderzoek in een ontwikkelingsland. Daarnaast is een overzicht opgenomen van relevante websites, aanbevolen

14 Leidraad international health literatuur en algemene informatie die bij de voorbereiding en uitvoering van een stage in een ontwikkelingsland van pas kunnen komen. Binnen de (bio)medische curricula wordt nu toenemend aandacht besteed aan internationale aspecten van gezondheidszorg door het opzetten van keuzecursussen over gezondheidszorg in ontwikkelingslanden, tropenblokken en internationale studietrajecten, vaak tot stand gekomen door of met actieve medewerking van studenten. De redactie hoopt dat deze Leidraad in de vraag voorziet en ontvangt graag uw reactie. Graag danken wij alle auteurs en de uitgever voor de enthousiaste medewerking. Amsterdam, juni 2006 De redactie