VMG Methodiek KLEUREN zien en toepassen
Basis van licht Alles wat we zien straalt Alles wat we zien komt door de aanwezigheid van licht. Wat is licht? Wat doet het? Wat kun je er mee? Bij het maken van afbeeldingen is het goed je te realiseren hoe het licht werkt en hoe we dit zien. Onderzoekers gebruiken drie variabelen die licht beschrijven. Deze zijn de lichtsterkte (ofwel amplitude), de kleur (ofwel frequentie of golflengte) en de polarisatie, ofwel de trillingsrichting. De studie van licht en de interactie van licht met materie heet optica. Licht is elektromagnetische straling met het frequentiebereik dat waarneembaar is met het menselijk oog. De grootste lichtbron die we kennen is de zon. Die geeft ons dagelijks lich genoeg om te zien en kleuren waar te nemen. Ook snachts bied de reflectie van it zonlicht op de maan ons genoeg licht om over straat te gaan. Lichtspectrum Licht is elektromagnetische straling. De frequenties van lichtgolven vormen een deel van het totale spectrum. Vaak wordt de indeling van het spectrum gedaan op grond van de golflengte, waarmee dan de golflengte in vacuüm wordt bedoeld, aangezien de golflengte afhankelijk is van het medium. Beter is het de frequentie te gebruiken, omdat die niet afhankelijk is van het medium. Het spectrum van het zichtbare licht Het zichtbare spectrum van licht heeft een golflengte tussen 380 nm en 780 nm (in een vacuüm). De verschillende golflengten worden door het oog gezien als verschillende kleuren: rood voor de langste golflengte en violet voor de kortste. De grootste gevoeligheid van het menselijk oog ligt bij ca. 550 nm (geelgroen) bij daglicht en bij 500 nm (blauwgroen) bij nacht. Bij golflengtes boven de 780 nm spreekt men van infrarood licht, bij golflengtes onder de 380 nm van ultraviolet licht. Beide zijn niet door de mens waarneembaar. Sommige dieren kunnen licht(straling) zien die de mens niet met het oog kan waarnemen. Lichtsterkte De intensiteit van licht wordt de lichtsterkte genoemd; de eenheid van lichtsterkte is de candela (afgekort cd). De minimum lichtsterkte voor kleurwaarneming bedraagt ongeveer 3 cd/m2. Van de zon ontvangen we ongeveer 2 000 000 000 cd/m2 (dit heet de zonneconstante) en van de (volle) maan ongeveer 2500 cd/m2. Erg snel Licht plant zich voort in vacuüm met een snelheid van precies 299 792 458 meter per seconde ( = ca. 300 000 km/s). In een medium als water, lucht of glas is de snelheid lager. rood ligt tussen 650 nm en 780nm oranje 585 nm en 650nm geel 575 nm en 585nm groen 490 nm en 575nm blauw 420 nm en 490nm violet 380 nm en 420nm { 2 }
Het Oog Hoe zien wij licht en kleuren Kleuren zien is het kunnen waarnemen van verschillen in de golflengte van licht. In het menselijk oog komen vier soorten lichtgevoelige cellen voor: naast staafjes drie verschillende soorten kegeltjes. De kegeltjes zijn onmisbaar voor kleurwaarneming. Kegels voor de kleuren We hebben drie soorten kegeltjes, die gevoelig zijn voor respectievelijk rood, groen en blauw. Ook ultraviolet kan met de kegeltjes worden waargenomen, maar de ooglens laat deze straling niet door, waardoor het netvlies beschermd is tegen deze schadelijke straling. De combinatie van die drie kleuren stelt ons in staat kleuren te onderscheiden. Doordat de curven van kleurgevoeligheid niet steil zijn, maar langzaam verlopen nemen wij een kleur tussen rood en groen waar met zowel de cellen die gevoelig zijn voor rood licht als de cellen die gevoelig zijn voor groen licht. Uit deze combinatie maken onze hersenen op dat het om een kleur gaat die tussen rood en groen in ligt. Afhankelijk van de afstand tot rood resp. groen nemen wij de kleur als oranje of geel waar. Natuur Niet alle dieren nemen de wereld in dezelfde kleuren waar. Sommige dieren zijn in staat ultraviolet licht waar te nemen, bij andere ontbreken de cellen voor bepaalde kleuren. Er zijn dieren met zelfs vier soorten kegeltjes, en dieren met twee. Sommige slangen kunnen infraroodstraling waarnemen maar de organen die ze hiervoor gebruiken worden geen ogen genoemd. De wereld in Sterio In principe kunnen wij met één oog de wereld om ons heen waarnemen. Voor een echte dieptewaarneming zijn echter twee ogen van belang. De meeste mensen zien met twee ogen, waardoor zij in staat zijn tegelijkertijd twee iets verschoven beelden waar te nemen. Door deze zogenaamde parallax kunnen we de afstand tot datgene wat wij zien inschatten: hoe verder iets van ons af staat, des te dichter bij elkaar zal het beeld daarvan op het netvlies van beide ogen worden geprojecteerd. Dit vermogen speelt voornamelijk een rol bij het zien van diepte op korte afstanden. Kegels en staafjes { 3 }
Weerkaatst licht Indruk van de kleur Schaduw Schaduw ontstaat als het licht van een lichtbron geheel of gedeeltelijk wordt tegengehouden door een object. Een voorwaarde voor het ontstaan van schaduw is aldus dat er een lichtbron en een object aanwezig zijn. Er kan sprake zijn van een natuurlijke lichtbron (bijvoorbeeld de zon) of een kunstmatige lichtbron (bijvoorbeeld een lamp). Je kunt enkele soorten schaduw onderscheiden. Ik noem de belangrijkste Eigen schaduw is de schaduw die op het object aanwezig is of de niet belichte kant van het voorwerp. Slagschaduw is de schaduw die een object werpt op een ondergrond of achtergrond. Gebroken schaduw is een aparte vorm van slagschaduw. Voorbeeld: een paal staat voor een muur. Een deel van de schaduw valt op de grond; echter een ander deel van de schaduw zet zich voort op de muur. Er zit dus een soort knik in de schaduw. De kleuren om ons heen De kleur van een oppervlak wordt bepaald door het deel van het licht dat door dat oppervlak wordt weerkaatst. Een oppervlak dat alle golflengten volledig absorbeert, wordt zwart genoemd, een voorwerp dat alle golflengten volledig weerkaatst, wordt wit genoemd. Via de pupil komen de kleuren/beelden van buitenaf omgekeerd op het netvlies terecht, maar de hersenen zetten dit om in wat wij een normaal beeld noemen. Dus wat wij kleur noemen is wat een voorwerp met het weerkaatsende licht doet. Gekleurde voorwerpen absorberen een deel van het ingestraalde licht. De lichtstralen van dat deel worden opgenomen. Het resterende deel wordt terug gekaatst en wordt zichtbaar in het oog. Wit absorbeert niet en laat al het licht door. Bij een zonneuitbarsting komen geladen deeltjes die vrij. Als ze de aardse atmosfeer bereiken veroorzaakt dit het poollicht. Zwart absorbeert al het licht en laat niets door. Een gekleurd oppervlak absorbeert een deel van het licht en laat een deel door. { 4 }
RGB verlichting van het beeldscherm Ons oog neemt drie kleuren waar. Doordat deze ook de intensiteit van deze afzonderlijke kleuren kan waarnemen zien wij ook alle kleuren en waarden er tussen in. De monitoren van onze computers bootsen dit princiepe omgekeerd na. Additieve kleurmenging ontstaat door menging van licht van verschillende kleuren. Subtractieve kleurmenging ontstaat door selectieve absorptie van het witte licht door een of meer verschillende kleurstoffen. Kortweg kun je zeggen dat dit ontstaat bij kleuren die je ziet door reflectie. Monitoren Er zijn twee typen monitoren: CRT en TFT. In princiepe verschillen ze erg van elkaar maar de kleurvorming werkt het zelfde. Pixels Bij beide monitoren is het beeld opgebouwd uit heel kleine puntjes, die pixels worden genoemd. (de naam pixel is een samenvoeging van de woorden picture en element). Subpixels Een pixel kan vele kleuren aannemen doordat hij is samengesteld uit drie subpixels. Eén voor rood, één voor groen en één voor blauw (De zelfde kleuren die je oog ook waarneemt!). Pixelkleur Die subpixels zitten zo dicht opeen dat het menselijk oog ze niet van elkaar kan onderscheiden. Wat we zien is dan de pixelkleur, ontstaan door additieve kleurmenging. 16,7 miljoen kleuren Monitoren die gebruikt worden voor drukwerk kunnen van elke kleur 256 verschillende intensiteiten weer geven (256x256x256= ca 16,7 miljoen kleuren) Resolutie Het aantal pixels waarover een monitor beschikt verschilt en bepaald de resolutie van het scherm. Hexadecimale kleurcodering (RGB) De kleuren worden opgebouwd uit drie primaire additieve kleuren rood, groen en blauw, vandaar de afkorting RGB. De hoeveelheid van een kleur ligt in tussen 00 (niets van die kleur) en het hexadecimale FF (alles van die kleur). De ondergrond is zwart. Kleurcodering In het RGB kleursysteem wordt de kleur uitgedrukt in totaal zes cijfers. De eerste twee cijfers geven de hoeveelheid van de kleur rood aan, zo is FF0000 puur rood. De tweede twee cijfers geven de hoeveelheid van de kleur groen aan, zo is 00FF00 puur groen. 0000FF is tenslotte zuiver blauw. Grijswaarden De zuivere zwarte, grijze en witte kleuren worden aangegeven met 000000 voor zwart, 666666 is een grijs, en FFFFFF is wit. Met deze codering kunnen 166 kleuren, dat wil zeggen 16,7 miljoen kleuren gecodeerd worden. { 5 }
Kleurenleer De basis voor de profesional Kleur is niet weg te denken uit onze wereld. Met kleur wordt zoveel gecommuniceerd. Wij voelen ons zelfs anders in een omgeving met een andere kleur. Het belang van kleuren is niet weg te denken in de game-industrie. Zeker als we het hebben over sferen en het toevoegen van diepte en actie in onze conceptarts. Primaire kleuren De meeste mensen hebben de term primaire kleuren al wel eens gehoord. Rood, geel en blauw zijn de kleuren waarmee je alle andere kunt mengen. Andersom kun je met andere kleuren nooit rood, geel of blauw maken. Laurel & Hardy uit de tijd dat de wereld nog zwart-wit was. Secundaire kleuren De kleuren die ontstaan als je twee primaire kleuren mengt, heten secundaire kleuren. Dat zijn oranje (rood+geel), groen (geel+blauw) en paars (blauw+rood). Afhankelijk van de verhouding waarin je beide primaire kleuren mengt, ontstaan tussenkleuren. Gebruik je meer geel en minder rood, dan krijg je een tint oranje die meer richting geel gaat. Tertiaire kleuren Meng je de drie primaire kleuren met elkaar, dan ontstaan tertiaire kleuren. Dat zijn, wederom afhankelijk van de mengverhouding, verschillende bruintinten. In bovenstaande figuur staat de kleurencirkel van Johannes Itten. Deze Zwitserse kunstenaar werd bekend met zijn theorie over kleur. Als je meer wilt weten over kleurenleer, is zijn boek een aanrader. Vraag je docent hiernaar als je meer wilt weten. De driehoek in het midden geeft de drie primaire kleuren weer. De driehoek die tegen elke zijde zit aangeplakt is de secundaire kleur die uit de twee aangrenzende kleuren ontstaat. De cirkel eromheen geeft de drie primaire kleuren en de mengvormen die er tussen bestaan. { 6 }
Kleurenleer De basis Pastel en Schaduwtinten Heldere kleuren kun je natuurlijk ook donker en lichter maken. Dat doe je door ze te mengen met wit of zwart. In onderstaande kleurenster laat ik zien wat het effect daarvan is voor elk van Ittens 12 kleuren. In de vierde ring vanaf het midden zijn de heldere kleuren gepositioneerd. Naar binnen toe worden ze steeds lichter (pasteltinten), terwijl ze naar buiten toe steeds donkerder worden (schaduwtinten). Photoshop Heldere kleuren kun je dus lichter en donkerder maken, maar je kunt ze ook minder verzadigd maken (grijzer). Daardoor ontstaan rustigere kleuren. In bovenstaand voorbeeld (kleurkiezer van Photoshop) laat ik dat zien voor een rode kleur uit de kleurenster. De kleur in het cirkeltje is de heldere rode kleur uit de kleurenster. Naar links toe wordt die kleur steeds lichter, naar onderen donkerder. Naar links onder toe wordt de kleur steeds onverzadigder, steeds grijzer. { 7 }
Kleurenleer Combineren, een kwestie van smaak! De kunst van het combineren van kleuren, is om ze te laten doen wat jij wilt. Wil je een bepaald element kouder of warmer laten lijken? Wil je een rustig geheel met één in het oog springend element? Of wil je juist een kakelbont Pippi Langkous-geheel? Dat kan allemaal als je de juiste combinaties met kleuren maakt. Vaak hebben mensen het over vloekende kleuren. Dat is een fabeltje. Vaak zijn kleurencombinaties aan mode onderhevig en beïnvloeden ze zo onze smaak. Jaren geleden zou je nooit roze met rood combineren, terwijl de meest hippe ontwerpers (zoals bijvoorbeeld Pip Studio) die combi nu vaak maken. Of warmbruine schoenen onder een grijze pantalon: sommigen gruwen er van, maar veel mannen dragen dat nu wel. Wat ik hiermee wil zeggen is niet dat je zomaar alles kunt combineren. Er is wel degelijk houvast in wat wel en niet kan. Dat sommige combinaties hip worden, heeft er mee te maken dat ontwerpers iets maken dat vernieuwend is, waar uiteindelijk ook de gewone consument voor overstag gaat, als die er eenmaal aan gewend is. En dan zie je plots soortgelijke combinaties overal opduiken. Vloeiende kleuren met elkaar combineren De meest voor de hand liggende manier om kleuren met elkaar te combineren, is om verschillende tinten van dezelfde kleur te gebruiken (lichtere, donkerdere en meer of minder verzadigde). Lekker veilig en rustig. tinten Buurkleuren met elkaar combineren Als je wat meer variatie wilt, kun je kleuren die in de cirkel elkaars buren zijn goed met elkaar combineren. Ze hebben overeenkomsten met elkaar in hun tint, waardoor ze met elkaar verbonden zijn. Dat creëert, ondanks de grotere variatie, toch een eenheid. buurkleuren De onderstaande tips en trucs zijn dus zeker niet bedoeld om je creativiteit te temmen, maar om een leidraad te bieden aan mensen die moeite hebben met het herkennen van goede combinaties. tinten buurkleuren (pasteltinten) { 8 }
Kleurenleer Combineren, een kwestie van smaak! Complementaire kleuren combineren Als je een nadrukkelijk contrast wilt scheppen tussen verschillende elementen, gebruik je kleuren die tegenover elkaar in de kleurencirkel staan. Die versterken elkaar en veroorzaken een (zo je wilt schril) contrast. Je kunt dat heftiger maken door de kleuren helder te gebruiken, of milder door een minder verzadigde, lichtere of donkere tint te gebruiken. Een combi van driehoekskleuren Wat nog meer mogelijkheden geeft, is een combinatie van drie kleuren die in een driehoeksverhouding tegenover elkaar liggen in de cirkel, zoals oranje, groen en paars. Hoe minder helder de kleuren zijn die je gebruikt, hoe subtieler het effect. Intuitie Er is gelukkig niets dat niet mag met kleur. Laten bovenstaande tips en trucs je niet weerhouden van enige creativiteit. Als je een beetje handigheid krijgt met kleur, gaat het combineren op intuïtie. Schuif en wissel naar hartelust! Stipjes, streepjes, bloemetjes... Ook motiefjes kunnen veel doen met een compositie. Ze vrolijken de boel op. Zorg er voor dat je bij veel verschillende motieven, de kleuren rustig houdt. Gebruik dan niet meer dan twee à drie kleuren. complementaire kleuren driehoekskleuren intuitie gebruik van motieven complementaire kleuren met minder verzadigde kleuren driehoekskleuren intuitie gebruik van motieven { 9 }
Contrasten Kleuren die elkaar versterken Om diepte te creeren in je tekenwerk kun je gebruik maken van contrast. In de kleuren leer kennen we zeven contrasten. Volgens Johannes Itten versterken deze kleuren elkaar. Ook de keuze van kleuren voor de voor en achtergrond kan jou tekening erg beinvloeden. Kleur tegen kleur contrast Het eenvoudigste kleurcontrast ontstaat om de enkelvoudige kleuren met de grootste zuiverheid tegen elkaar aan te zetten. Zoals het grootste licht - donkercontrast ontstaat tussen zwart en wit, ontstaat het grootste kleurcontrast door de primaire kleuren, traditioneel werden die gezien als rood, geel en blauw; in de wetenschappelijke leer als magenta, geel en cyaan. Licht - donker contrast Dit wordt ook wel aangeduid als het gewone contrast. Het licht-donker contrast kan ontstaan tussen twee kleuren, bijvoorbeeld geel en paars, maar ook tussen verschillende nuances (of tonen) van één kleur. Complementair contrast Het sterkste kleurcontrast bestaat tussen de complementaire kleuren. In de kleurencirkel volgens Itten zijn dat de tegenover elkaar liggende kleuren zoals dat tussen rood en groen, geel en paars, blauw en oranje. Simultaancontrast Met het simultaancontrast wordt bedoeld, dat als een bepaalde kleur sterk aanwezig is, de complementaire kleur ervan als een nabeeld altijd naar voren komt. Kwaliteitscontrast Het kwaliteitscontrast is het contrast tussen heldere, verzadigde kleuren, en matte, troebele kleuren. Warm en Koud Kleuren kunnen warm aandoen, zoals de tinten rond de kleur rood. Blauwachtige kleuren geven een koud gevoel. Met die eigenschappen van kleur kun je spelen. Wil je en bepaald element kouder doen lijken, omgeef je dat met rood. Moet het juist warmer, dan met blauw. Kwantiteitscontrast Het kwantiteitscontrast betekent dat er een sterk en als spannend ervaren contrastverschil kan ontstaan door de kleuren in zeer verschillende hoeveelheden te gebruiken. de kleurencirkel van Johannes Itten { 10}