L E E S T E K S T Is papa een aardappel? De geschiedenis van de aardappel in Europa Hallo, mag ik me even voorstellen. Mijn naam is papa. Nee, niet zoals vader, gewoon papa. Oorspronkelijk ben ik afkomstig uit Zuid-Amerika, meer bepaald uit het Andesgebergte. Mijn naam heb ik gekregen van de inca s. Ze mochten me wel een mooie naam geven want ik heb hen ook veel gegeven. Om eerlijk te zijn, eigenlijk heb ik ze alles gegeven. Ik was immers het voedsel waardoor ze in leven konden blijven. Jullie kennen me onder een andere naam: aardappel. Aan namen ontbreekt het mij niet. In Italië noemen ze me tartuffolo. De Fransen keken een beetje af. Vandaar dat men in het oud- Frans van "cartoufle" sprak. De Duitsers verbasterden mijn naam naar kartoffel. Moet je er nog hebben? De Spanjaarden, die me het eerst leerden kennen in Zuid-Amerika noemden me patata. De Engelsen maakten daar potato van en de Nederlanders patat. Zonder te willen pochen, mag ik toch wel zeggen dat ik enorm veel mensenlevens gered heb. Het zit namelijk zo: in de zestiende eeuw diende ik als voedsel voor de incaslaven in de zilvermijnen van Zuid-Amerika. De Spanjaarden die goedkoop voedsel zochten voor hun slaven maakten dankbaar gebruik van mijn kwaliteiten... Een verstandige pater Jezuïet zag onmiddellijk in dat ik ook in Europa veel goeds kon doen. Hij stuurde me naar Spanje. Daar zorgde ik ervoor dat er in het ziekenhuis van de paters altijd voldoende te eten was. Akkerbouw.1
L E E S T E K S T In Europa kwamen regelmatig hongersnoden voor. Ze hadden daar de slechte gewoonte om vaak oorlog te voeren. Tijdens die oorlogen werd de graanoogst regelmatig volledig verwoest. En dan konden de arme mensen op hun kin kloppen. Geen eten meer... tot ik op de proppen kwam! De graanoogsten mislukten ook geregeld door slechte weersomstandigheden. Aangezien ik daar minder last van had bracht ik ook hier weer de verlossing. Die domme Europeanen deden er wel ongeveer 200 jaar over om te beseffen hoe goed ik eigenlijk wel was... en dan nog met vallen en opstaan. In het begin aten ze de bessen op die op mijn kruin groeien. Niet echt slim, want die zijn giftig. Ben je nog niet overtuigd van mijn waarde? Luister dan goed. In de eerste helft van de 19de eeuw aten heel veel gewone mensen bijna niets anders dan aardappelen en karnemelk. Ander voedsel was veel te duur. Iedereen ging aardappelen kweken. Elk jaar opnieuw. Tot ik ziek werd. Drie jaar na elkaar mislukte de oogst door een mysterieuze ziekte. Om een idee te geven van de gevolgen : in Ierland stierven 1 miljoen mensen de hongerdood. Anderhalf miljoen Ieren ontvluchtten hun land richting Amerika. Zeg nu nog eens dat ik niet belangrijk was! Voor alle duidelijkheid: ik had geen schuld aan al die doden, dat was de schuld van de mensen zelf. Ze pootten me steeds op dezelfde grond. Daardoor raakte die uitgeput en kreeg ik onvoldoende voedsel. Bovendien werden bij het oogsten de grote aardappelen gebruikt als voedsel, terwijl de kleinere het jaar daarop dienst deden als pootgoed. Deze twee zaken maakten mij vatbaarder voor ziektes. Gelukkig zijn de mensen ondertussen toch iets slimmer geworden. Om eerlijk te zijn, moet ik ze zelfs bedanken. Ze hebben me weerbaarder gemaakt tegen ziektes door betere soorten aardappels te ontwikkelen. In het begin waren er bij ons maar een paar soorten gekend, maar nu zijn er ongeveer 250. Dit hebben we vooral aan de monniken te danken die probeerden de goede eigenschappen van elke soort te verenigen in een nieuwe variëteit. En elk krijgt zijn eigen naam. Soms zelfs op een wat rare manier. Zo was er een onderwijzer in Friesland die in zijn klas nieuwe aardappelsoorten trachtte te veredelen. (Moest die geen les geven toch?) Toen hij een lekkere soort ontdekt had, noemde hij die naar zijn lievelingskindje: Bintje Jansma. Sindsdien heb ik er dus nog een naam bij gekregen: Bintje. Ik hoop dat je nu beseft dat je me niet gewoon aardappel mag noemen, maar meneer de aardappel. Met al mijn verdiensten heb ik daar wel recht op, vind ik. Eén zaak wil ik nog snel duidelijk stellen. De frieten zijn wel degelijk uitgevonden in België. Met name aan de Maas. Daar had men de gewoonte om kleine visjes in het vet te bakken en in één hap op te eten. Af en toe gebeurde het wel eens dat ze geen kleine visjes vingen. Om hun lekkernij toch te kunnen klaarmaken sneden ze aardappelen in de vorm van kleine visjes en bakten die in het vet. De frieten waren geboren!.2 Akkerbouw
W E R K B L A D Is papa een aardappel? 1. De aardappel doet zijn intrede in Europa Hieronder vind je een reeks landen en jaartallen. Rond dat jaar raakte de aardappel in het bijhorende land bekend. 1550 Spanje 1570 Italië 1660 Ierland 1670 Vlaanderen 1700 Duitsland en Oostenrijk 1750 Frankrijk a. Zet het jaartal in het juiste land op de kaart. b. Verbind de opeenvolgende jaartallen met pijlen 2. Aardappelen in Vlaanderen sinds... De verspreiding van de aardappel in Vlaanderen verliep als volgt: 1670 in de streek van Diksmuide. 1700 in de streek rond Eeklo. 1730 de streek rond Brussel. 1750 de streek rond Turnhout. 1775 in Limburg. a. Hoe komt het dat de verspreiding doorheen Vlaanderen zo traag verliep? b. Hoe komt het dat de verspreiding in die volgorde verliep en bijvoorbeeld niet Diksmuide, Limburg, Brussel, Turnhout en dan Eeklo? Akkerbouw.3
W E R K B L A D Goed Fout 3. De verspreiding van de aardappel doorheen Europa. Een aantal van onderstaande beweringen zijn juist, andere zijn fout. Kan je de juiste beweringen aanduiden? 1 2 3 4 5 De monniken trokken van de ene abdij naar de andere abdij doorheen heel Europa. Hun kennis raakte op die manier over heel Europa verspreid. Zo ook hun kennis over de aardappel. Europa werd gedurende de jaren 1500 tot 1800 geteisterd door vele oorlogen. Dit kostte zeer veel mensenlevens. Er was echter één lichtpunt: de soldaten plantten aardappelen bij hun opgeslagen kamp maar moesten telkens weer vertrekken alvorens te kunnen oogsten. Zo verspreidden zij op hun manier de aardappel in Europa. De Fransman Parmentier leerde de aardappel kennen in een Duitse gevangenis in het jaar 1757. Hij zat daar zes jaar lang gevangen. Bij zijn terugkeer naar Frankrijk zorgde hij ervoor dat de Franse koning de aardappel leerde kennen. De Ieren leerden de aardappel eigenlijk bij toeval kennen. Ze vonden ze op hun strand, nadat Spaanse schepen, beladen met aardappels, waren vergaan. De Vlamingen weigerden in het begin aardappelen te eten omdat vruchten die onder de grond groeiden volgens hun bijgeloof kwade krachten bezaten. 4. Zoek de fout. Verbeter onderstaande zinnen. Leg ook uit waar de fout zit. 1. De maya s kenden de aardappel. Ze konden de aardappel poten, telen en oogsten. 2. Dankzij de aardappel konden de arme Romeinen toch nog eten toen de graanoogst mislukte. 3. De aardappelziekte uit 1848 werd veroorzaakt door een kever. 4. De Afrikaanse aardappel redde het leven van miljoenen mensen in Europa. 5. De aardappelziekte ligt aan de oorsprong van het groot aantal Vlaamse inwijkelingen in de Verenigde Staten. 6. De verspreiding van de aardappel in Vlaanderen verliep van west naar oost, omdat dat de overheersende windrichting was..4 Akkerbouw
D O E - A C T I V I T E I T E N 1. Zoekopdracht Ga op zoek naar de herkomst van de betekenis van onderstaande aardappelwoorden. In welke taal komen deze woorden nu voor? Uit welke taal stammen deze woorden af, wat betekenden ze toen? Ontdek je jaartallen? Bronnen die je kan raadplegen : - Etymologische Woordenboek van Van Dale - Taaltelefoon : 078/15 20 25, elke werkdag van 9u tot 12u - http://www.taalunieversum.org/taaladvies aardappel kartoffel tartuffo pata(a)t / bataat 2. De aardappeleters De aardappeleters geeft een beeld van een dagelijks tafereeltje uit de 19de eeuw. 1. Welke titel zou je aan dit schilderij geven? 2. Beschrijf nauwkeurig de kledij van de mensen, de inrichting van de kamer en de manier van eten. 3. Wat kan je vertellen over de expressie op de gezichten van de mensen? 4. Welke soorten kleuren gebruikt de schilder? 5. Wat wil Van Gogh ons vertellen met zijn schilderij? 3. Internet-opdracht 1. Je wil iets opzoeken op het ww-web rond aardappelen. Welk woord tik je in in je zoekmachine? aardappel 2. Hoeveel websites krijg je als resultaat? 3. Hoe kan je het aantal websites verminderen? (specifiëren) 4. Welke website ga je kiezen? Waarom? 5. Welke informatie vind je op de website? 6. Wat is de betekenis van volgende uitspraken? Gebruik de website www.aardappel.be 1. Eruit zien als een afgegoten patat (waterig, alsof je een kater hebt) 2. Zelfs het zout op zijn patatten niet verdienen. (zeer weinig verdienen) 3. Zich in de patatten laten zetten (Zich laten foppen) 4. Mijn oren zijn geen gebakken patatten (Ik ben niet doof) 5. Een patatje meesteken ( Een duit in t zakje doen, meehelpen) 7. Welke andere website vind je zeer leerrijk? Waarom? 4. Aardappelpuzzel Snijd je aardappel in stukken (niet te klein!!) Probeer hem nu feilloos terug in elkaar te puzzelen. Indien je er vlug mee klaar bent, doe die van je buur dan ook eens. Bekijk de stukjes de dag erna eens terug. Wat zie je? Opdrogen van het zetmeel (wit poeder), heelkracht van de aardappelwonde (laagje dat dichtgroeit). Akkerbouw.5