De schatkist van de therapeut Oefeningen en strategieën voor de praktijk Monica Gundrum utem eui te magna conum numsandiatum dolor sequisissed tis nim dolut adiamet, se cor secte tem velestie dolor summodigna atio dionsequatem irilismodiat nim nibh elessi bla at. Nele Stinckens amcommo dolenim duisissequis enim zzril diam elit wismodiam, vercilla consequamet autat il dolenisim venim in hendre mod er in enisl illupta tinisisl iuscing el erit lumsan ullam vel eum ilit volortie te magnim zzriustis nummolorer iure magnibh eugiamcommy nisi. Na feugait augait at, se facipit lan ut er quisisi. Igna faccummod miniatum duis num ver sequamc onsenim quipit De schatkist van de therapeut Cum inisit iure vullandre dunt dolore magnit la consenisci esequis dignis ad et, sequation ut pratem erit at digna feu feum dolupta tissectet num incin henisi tismodipisi estrud tate dolore mod dolesenit, quisi eugiat. Onsed dolut aute dolum velit vullaor aliquat et, quam, sustie enim in vulputat, velessed eugiam zzriliquate dolum vulputpatem nos atum eu faccum eugue dunt in voluptat. Ut volorem quat prat loreet velit augue dolortin er siscin henis alisisisi bla aliquam alis nullamcommy nibh eumsandit num vel dolore velesequis euiscinibh exer in vulpute magna alit enim augiamet nullut alit lumsan el diam niscili quisi. M. Gundrum en N. Stinckens (red.) Odoluptatue dolor sustin utat, conulputem nonulla con henisi. Wisse deliqui psummodit et la feugait volorting eugait aut iuscipit vel do deliquat augait lorero odolore volortio exerostrud tet, quam nisiscing ercipit aliquatis nibh ero et ametumsan ulla feu feuisis modolut atuerci ex ex erit vulla commod dolor sustin henit nostrud digna conullan venim dipis nissectet adiatet exercilis et ent lum ad tem num irit alit wis nit ipsum duisit loboreet luptat iusto commy nummolute feugiatum qui eugait nos nonsecte volore doloborer iustio er iliquipisl utat ut wisisim augait alisi. Monica Gundrum en Nele Stinckens (red.)
Ademen als een grote mooie vogel Auteur Doel van de oefening Doelgroep Nady Van Broeck Kinderen helpen hyperventilatie te herkennen en vervolgens te hanteren Dedramatiseren van beangstigende ervaringen met hyperventilatie die het kind in het verleden had Kinderen vertrouwd maken met hun ademhaling en hun een gevoel van beheersing verschaffen Kinderen, jongeren en volwassenen die last hebben van hyperventilatie en die baat hebben bij concrete beelden om fysiologische processen te begrijpen ADEMEN ALS EEN GROTE MOOIE VOGEL Indicatie Contra-indicatie Setting Duur Beschrijving van de oefening Acute hyperventilatie kan iedereen overkomen, maar treedt het meest typisch op in de context van angst, stress en pijn (zie oefening Eerste hulp bij hyperventilatie ) Cliënten die bang zijn van vogels Individueel of in kleine groep (maximaal drie kinderen) Kan variëren, meestal korte oefeningen van 5 tot 10 minuten die regelmatig herhaald worden Kinderen zijn doorgaans niet bewust bezig met hun lichamelijk functioneren. Wanneer zij bij stress of angst de neiging hebben sneller te gaan ademen kunnen ze wel, net als volwassenen, in een situatie van hyperventilatie terechtkomen met alle vervelende en soms beangstigende sensaties die ermee gepaard gaan. Hyperventileren tot je het bewustzijn verliest, komt ook bij kinderen voor. Oefening 1: Ademen als een grote mooie vogel Net als bij volwassenen kan de therapeut het kind helpen om zich bewust te worden van het ritme en de diepte van zijn ademhaling om die vervolgens ook te normaliseren. Je vraagt het kind of hij zin heeft om te leren ademen als een grote mooie sterke vogel. De meeste kinderen zien dat wel zitten. Eens het kind het adempatroon goed onder de knie heeft in zulke gemakkelijke omstandigheden, kan hij het ook meestal met succes toepassen in moeilijkere omstandigheden. 29
ADEMEN ALS EEN GROTE MOOIE VOGEL Tijdens deze oefening staan de therapeut en het kind recht met de armen langs het lichaam. De therapeut beweegt haar armen alsof het vleugels zijn, in overeenstemming met haar in- en uitademing. Tijdens de inademing gaan de armen rustig omhoog (maximaal tot schouderhoogte maar het hoeft zelfs niet zo hoog), tijdens de uitademing gaan de armen weer naar beneden. Je kunt er ook bij tellen zodanig dat het kind nog beter merkt dat de in- en uitademing niet even lang duren. De ingeademde lucht uitademen kan tot twee keer zoveel tijd nemen als inademen. Dat wil zeggen dat de vleugels bijvoorbeeld drie tellen omhooggaan, om vervolgens zes tellen terug naar beneden te gaan. Deze beweging lijkt op de manier waarop grote sterke vogels zoals meeuwen, ganzen en zeker zwanen, door de lucht vliegen. De vleugelslag bij kinderen die hyperventileren, ziet er helemaal niet zo uit. Bij kinderen die te snel in- en uitademen en/of bij wie beide fasen even kort duren, ziet men de armen op en neer gaan zoals fladderende vleugels. De therapeut kan het beeld nog versterken door vogels te kiezen die het kind kent of door de rustige vleugelslag te koppelen aan vrij en ontspannen door de lucht vliegen versus bang fladderen omdat er gevaar dreigt. Het verschil tussen de twee types ademhaling kan het kind dankzij deze oefening gemakkelijk zien en ook heel duidelijk voelen. De volgende stap is om samen naar een andere, meer rustige vleugelslag op zoek te gaan en die vol te houden. De therapeut roept het beeld op van de vogel en gaat dan samen met het kind volgens het juiste ritme vliegen. Ze past zich aan aan het ademvolume van het kind en blijft erop letten dat de uitademing ongeveer dubbel zo lang duurt als de inademing. Het spreekt vanzelf dat je de oefening nog veel leuker kunt maken als er rond de grote mooie vogel ook een fijn verhaal gemaakt wordt over de mooie bestemming waar de vogel naartoe vliegt, het goede gevoel van samen met al die andere grote vogels in groep te zijn, de sensatie van vrijheid, het gevoel van kracht en veiligheid... Oefening 2: Vertraagd uitademen Als de metafoor van de grote sterke vogel niet aangewezen is (minder tijd, angst voor vogels, oudere kinderen die verbeelding minder leuk vinden) zijn er de mogelijkheden van het fluiten en het drinkrietje. De therapeut demonstreert het volgende: ze ademt rustig (2 à 3 tellen) in en ademt al fluitend (4 à 6 tellen) uit. Ze probeert het gaatje dat haar lippen vormen zo klein mogelijk te maken en dus zo lang mogelijk te fluiten. Het fluiten van de lippen zorgt ervoor dat de lucht vertraagd wordt uitgeademd, wat het koolzuurgehalte in het bloed sneller doet stijgen. Fluiten wordt bovendien emotioneel geassocieerd met positieve gevoelens in plaats van met angst en spanning. Als fluiten met geluid niet mag of kan, is geluidloos fluiten even effectief maar wel minder leuk. Om in deze oefening wat afwisseling te brengen of om het nog concreter te maken, kan de therapeut ook aan het kind voorstellen om eerst rustig in te ademen en dan (één dik of twee dunne) drinkrietjes in zijn mond te steken en daarlangs uit te ademen. 30 Oefening 3: Schelpje met de handen Als het kind acuut hyperventileert, is de oefening van het schelpje met de handen bruikbaar (zie ook oefening Eerste hulp bij hyperventilatie ). Aan kinderen raad je nooit aan een plastiek zak te gebruiken om een
Referenties of aanbevolen literatuur acute hyperventilatie te stoppen, om voor de hand liggende redenen van veiligheid. Een gemakkelijk alternatief voor het zakje is het vormen van een schelp met beide handen voor neus en mond. Op die manier kun je ook de uitgeademde lucht weer inademen. Het heeft het voordeel dat je je handen altijd bij hebt (in tegenstelling tot het zakje) en dat het minder opvalt (je kunt het quasi overal doen). Als de ingeademde lucht warmer is dan de buitenlucht, zit je goed. Het is een indicatie dat de uitgeademde lucht erbij zit. Idealiter wordt deze techniek van het schelpje gecombineerd met een tragere ademhaling (zie vorige oefeningen). Van Broeck, N. (1994). Zieke kinderen. Praktijkreeks Gedragstherapie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. ADEMEN ALS EEN GROTE MOOIE VOGEL 31
CONTACT MET DE LEEGTE Contact met de leegte Auteur Doel van de oefening Doelgroep Siebrecht Vanhooren Het aanboren van creatieve en vitale mogelijkheden door in te gaan op gevoelens van leegte Volwassenen Indicatie Contra-indicatie Setting Duur Beschrijving van de oefening Cliënten die vastzitten in een gevoel van leegte Cliënten met psychotische kenmerken Individuele therapie Deze oefening duurt 15 minuten, maar kan over verschillende sessies heen herhaald worden Sommige cliënten zitten vast in bepaalde gevoelens. Deze belevingen zijn zo sterk dat ze niet enkel de cliënt, maar ook het therapeutisch proces en de mogelijkheden van de therapeut blokkeren. Een voorbeeld van een dergelijk gevoel is leegte. Er wordt wel eens gezegd dat je niet verder kunt doorvragen als de cliënt verwoordt dat hij zich leeg voelt. De leegte is blijkbaar een beleving die de therapeut vastzet en waar men voor huivert. Het heeft echter geen zin om ervaringen van leegte uit de weg te gaan of te doen alsof ze er niet zijn. Het gevecht aangaan met de leegte of de cliënt ervan overtuigen dat zijn bestaan niet leeg is, werkt evenmin. In deze oefening proberen we de leegte te benaderen vanuit een ander perspectief: iets dat leeg is, veronderstelt heel veel ruimte. Impliciet herbergt de leegte veel mogelijkheden. Het beangstigende aan de leegte is echter dat er van die mogelijkheden niets te zien is. Cliënten weten vaak ook niet hoe ze in die leegte terechtgekomen zijn. De leegte is een tijdloos gegeven. De leegte verwijst naar een toestand in het nu en lijkt geen sporen naar het verleden of naar de toekomst te bevatten. De leegte kenmerkt zich daarnaast door zijn onbeweeglijkheid. Hoewel de ervaring van leegte universele kenmerken draagt, is de leegte van elk individu ook verschillend. En met deze verschillen gaat men in deze oefening aan het werk. De therapeut vraagt aan de cliënt om zijn leegte in het hier-en-nu gewaar te worden: Probeer de leegte waarover je spreekt helemaal toe te laten en echt te doorvoelen. Ga er even in zitten en probeer te merken wat dit met je lichaam doet. 62 Als de cliënt contact heeft met de lichamelijke gewaarwording die gepaard gaat met zijn gevoel van leegte, kan de volgende stap gezet worden. De therapeut vraagt aan de cliënt hoe zijn leegte eruitziet. Meestal is dit nieuw, want cliënten gaan ervan uit dat je de leegte niet kunt voorstellen. Ze antwoorden dan ook meestal met: De leegte is leeg, en daarmee is de kous af. De volgende vraag kan de cliënt dan verder helpen: Hoe voelt jouw leegte aan: is die warm of koud, lauw, droog, vochtig? Of de therapeut kan informeren naar concrete audiovisuele aspecten: Wel-
ke kleur heeft je leegte? Is je leegte rond of hoekig? Wat hoor je daar? Natuurlijk kan de cliënt hier niet rationeel op antwoorden, maar dit is ook niet nodig. Het gaat erom dat de cliënt vanuit zijn buik spreekt en probeert te antwoorden vanuit het aanvoelen van zijn leegte. Een cliënt beantwoordde deze vragen als volgt: Het is een soort kamer, de kleur is wit en het is er kil. Als er zich een beeld vormt, kan de therapeut dit verder exploreren: Het is een kille kamer, zeg je. Is er nog iets te zien of te voelen in die kamer? De cliënt gaat verder: Er zijn enkel designmeubelen zoals in een winkel. Er wordt niet geleefd in die kamer. Het is er kraaknet. Deze zin spreekt boekdelen. Het is een kleine stap om de cliënt het verband te laten leggen met zijn situatie en hem te vragen of hij dit niet leven herkent in zijn eigen leven... Op dit moment maakt de leegte plaats voor een heel concrete inhoud. Bij deze cliënt kwam er veel verdriet en pijn om het feit dat er bij hem niemand over de vloer kwam. Dit voelde voor hem aan als niet leven. Zowel zijn innerlijke kamer als zijn reële huis werden weinig bezocht. Er was een schrijnend gemis aan menselijk contact. Tijdens de therapie kwam de cliënt tot de vaststelling dat hij hier ook een aandeel in had: hij liet de mensen ook niet toe in zijn persoonlijk leven. Vanuit het gevoel van leegte kwam dus een spoor tevoorschijn dat in de therapie verder kon worden bewandeld. CONTACT MET DE LEEGTE Soms gebeurt het dat het verband tussen de voorstelling van de leegte en de reële situatie van de cliënt zich niet meteen aandient. Een andere cliënt had het bijvoorbeeld eveneens over een kamer. Zijn leegte voelde aan als een kamer zonder ramen en deuren. Hoewel de therapeut vermoedde dat dit te maken had met het gemis aan diepgaande relaties, kon de cliënt zelf deze link niet leggen. Nu en dan werd de oefening terug ingebracht als de cliënt zich weer leeg voelde. De therapeut vroeg of de cliënt de inrichting van deze kamer verder kon beschrijven. De cliënt hoefde niet hard na te denken: Er hangen posters aan de muur van Club Brugge. De therapeut verwonderde zich hierover en vroeg zich af of de cliënt deze kamer in realiteit ooit gezien had. De cliënt antwoordde verrast: Ja, nu je het zegt. Dat is mijn kamer van toen ik klein was! En dat voelde net zo aan... Ik voelde me alleen. We leefden allemaal op een eiland. Ook hier maakte de leegte plaats voor emotie en een inhoudelijke invulling. Het therapeutische proces maakte ook een kwalitatieve sprong en de cliënt evolueerde in het expliciet leggen van contact met zijn ouders, echtgenote en kinderen. Als de therapeut zich niet laat afschrikken door de leegte maar deze vriendelijk tegemoet treedt, staat men aan de start van nieuwe mogelijkheden. Als het om leegte gaat, is haast naast angst een slechte raadgever. Sommige therapeuten haasten zich als ze de leegte van de cliënt ontmoeten, omdat ze moeite hebben met leegte in hun eigen bestaan. De twee voorbeelden die hier vermeld werden, verwijzen naar een tekort aan contact met anderen. Leegte kan echter ook opduiken door een tekort aan contact met zichzelf of door het gemis aan zingeving. Cliënten en therapeuten die graag creatief werken, kunnen het beeld van de leegte ook tekenen, schilderen, boetseren,... 63
CONTACT MET DE LEEGTE Referenties of aanbevolen literatuur De leegte biedt zowel mogelijkheden als onmogelijkheden. Wie de leegte rechtstreeks te lijf wil gaan en haar wil veranderen, stoot op een onverzettelijke massieve hindernis. De leegte ontvouwt zich echter voor wie haar vriendelijk tegemoet treedt en haar tijd en ruimte schenkt. Gendlin, E.T. (1996). Focusing-oriented psychotherapy: a manual of the experiential method. New York: Guilford. 64
Dagboek in dialoogvorm Auteur Doel van de oefening Chris Van de Veire Stimuleren van de innerlijke therapeut van de cliënt: de cliënt actief gebruik laten maken van de krachtbronnen in het therapeutisch contact (juiste inschatting van de realiteit, relativeringsvermogen, mededogen, empathie, troost,...) en hem helpen deze te internaliseren DAGBOEK IN DIALOOGVORM Doelgroep Indicatie Contra-indicatie Setting Duur Materiaal Beschrijving van de oefening Volwassenen Vooral van toepassing bij cliënten die gebukt gaan onder een sterke innerlijke criticus Deze oefening veronderstelt een stevige, positief gekleurde werkalliantie en de volle medewerking van de cliënt. Het is niet aangewezen om deze in de beginfase van therapie te introduceren. Individuele therapie Kan sterk variëren naargelang de cliënt graag en/of vlot schrijft en naargelang de tijd die hij voor deze oefening kan of wil vrijmaken. Aan de cliënt wordt gevraagd om minstens 15 minuten uit te trekken voor de oefening. Pen (2 kleuren) en papier Deze oefening wordt aangeboden in de vorm van een huiswerkopdracht. Aan de cliënt wordt gevraagd in dagboekstijl neer te schrijven wat hem bezighoudt. Na elke gedachte noteert hij (in een andere kleur) wat hij veronderstelt dat de therapeut hierbij zou denken of hierop zou zeggen indien zij aanwezig zou zijn. In aanvang vraagt de therapeut de cliënt om deze oefening minstens 1 maal per week te doen. Zodra de cliënt de oefening in de vingers heeft en er positieve ervaringen mee heeft, wordt de cliënt voorgesteld om ze in te lassen telkens hij lastig piekergedrag wil stoppen. Voorbeeld: (zwart) Zondag op het schoolfeest zal het weer van dat zijn. Ik zie het al helemaal voor mij: mijn man beweegt zich zo vlot tussen de mensen, hier een handdruk, daar een kwinkslag. En ik zal daar weer staan gelijk een houten plank. (andere kleur) Ik weet niet echt wat Chris hierop zou zeggen. Ik denk dat ze me zou voorstellen om eens stil te staan bij hoe ik me daar dan voel. Ze zal in elk geval geïnteresseerd zijn in mij. (zwart) Ik háát het, zo n gelegenheden. Ik ben daar echt niet goed in. Ik kan me dan precies ook niet concentreren. Als er dan iemand iets tegen mij zegt, dan luister ik maar half want ondertussen merk ik van alles op en word ik afgeleid door een gesprek een eindje verder. Niet te verwonderen dat ik dan niet weet wat zeggen. Ik sta daar dan wat dom te glimlachen aan de zijde van mijn man... (andere kleur) Ik weet zeker dat Chris mij niet dom vindt. Ik denk wel dat ze zou snappen wat ik bedoel als ik zeg dat ik me dan zo onnozel voel. Als psycholoog weet ze ook wel hoe dat moet voelen, denk ik toch, als 65
IDEALE OUDERS Ideale ouders Auteur Chris Van de Veire 124 Doel van de oefening Doelgroep Indicatie Contra-indicatie Setting Duur Beschrijving van de oefening Vormen van een correctief beeld bij negatieve ervaringen uit het verleden. Via het beeld (van de ideale ouder) laat de cliënt zijn realistische beschrijving van de werkelijkheid even los om verbinding te maken met een symbolische situatie, een mogelijkheid. Zo krijgt hij een ruimere kijk op zichzelf en zijn situatie, een nieuw en positiever perspectief dat leidt tot een positiever zelfbeeld. Volwassenen Deze oefening slaat aan bij iedereen die in een psychotherapeutische context of ruimer bezig is met groei of heling. Geen. Timing is echter een belangrijk aandachtspunt. Het heeft geen zin deze oefening aan te bieden aan mensen die (op het moment) niet bezig zijn met hun verleden. Individuele therapie, groepstherapie Groep Oefening individueel: 20 minuten Oefening in drietallen: 20 minuten per persoon Nabespreking in groep: kan sterk variëren, afhankelijk van de mate van exploratie en medewerking in de groep. Individueel Kan sterk variëren, afhankelijk van de exploratie. Het is aan te bevelen om deze oefening niet meer aan te bieden in de laatste 15 minuten van de sessie. De therapeut geeft deze instructies: Ga terug in je herinnering naar je jeugd en kindertijd. Naar een situatie (concreet in ruimte en tijd) waarin je zou wensen dat je vader, je moeder of beiden, anders zouden gereageerd hebben dan ze toen gedaan hebben.
Sta even stil bij deze situatie, haal ze uit je herinnering terug naar voren en laat ze op je inwerken... Kun je benoemen waarom je hun reactie toen niet oké vond? Kun je benoemen welke basisbehoefte (plaats, voeding, bescherming, steun, begrenzing,...) er op dat moment leefde bij jou?... Wat had je gewild in plaats van de reactie van je ouder(s)? Hoe zou een ideale moeder/vader/ouders die in staat zijn tot een perfecte afstemming op de behoefte van hun kind in die situatie gereageerd hebben? Maak een beeld van hoe dit er zou uitgezien hebben: welke woorden, welk gebaar, welke toon, welke blik,... (wees zo concreet mogelijk) zou je graag gewild hebben? Als je het volledige beeld hebt, maak dan als het ware een foto van dit beeld... Stap nu in het beeld en doorvoel in al je vezels hoe dit zou voelen. Mocht het zijn dat je in contact komt met iets dat nóg beter zou voelen, wijzig dan je beeld om het nóg beter te laten aansluiten bij wat je toen nodig had... IDEALE OUDERS In groepen Deze oefening biedt meerdere mogelijkheden: Elk groepslid doorloopt de vijf stappen individueel, al of niet al schrijvend. Naderhand is er mogelijkheid tot uitwisseling in groep of in tweeof drietallen. Het is ook mogelijk om de oefening meteen in drietallen te doen, waarbij elk om beurt de rol van cliënt, begeleider of observator opneemt. Ook hier is een uitwisseling in grote groep nog wenselijk. Individueel contact De therapeut brengt de oefening aan op een moment in de therapie dat de cliënt spontaan bij een negatieve herinnering uit zijn jeugd of kindertijd komt. De eerste stap hoef je dan niet te induceren. Verder volgt de therapeut de stappen zoals hierboven beschreven. Referenties of aanbevolen literatuur Deze oefening is geïnspireerd op het gedachtegoed van Al Pesso. 125