Beroepsprofiel van de muziektherapeut

Beroepsprofiel van de muziektherapeut Goedgekeurde versie 15 mei 2009 Nederlandse Vereniging voor Muziektherapie (NVvMT) Aangesloten bij de Federatie Vaktherapeutische Beroepen (FVB) Opgesteld door: drs. Albert Berman, RMT Sjoukje Henstra, RMT Meertine Laansma, DM, RMT NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009

Voorwoord Beroepsprofiel Het voorliggende profiel beschrijft de specifieke kenmerken van het beroep muziektherapeut. Het is bedoeld als de vakinhoudelijke uitwerking van het Profiel van de vaktherapeutische beroepen (1) 2007), waarin de gemeenschappelijke kenmerken van de beeldende therapie, danstherapie, dramatherapie, muziektherapie en psychomotorische therapie zijn beschreven. Dit beroepsprofiel is tevens een actualisering van het Beroepsprofiel van de muziektherapeut (2) uit 1999. Het biedt een verduidelijking van de inhoud van het beroep, de kennis, vaardigheden en attitude van de muziektherapeut en op welke wijze de kwaliteit van de beroepsuitoefening wordt bewaakt. Algemene vaktherapeutische taken staan hier niet beschreven, deze zijn te vinden in het overkoepelende profiel. Het beroepsprofiel van de muziektherapeut is bepalend voor de profielen van erkende muziektherapieopleidingen. Ook hier geldt dat het beroepsprofiel samen met het overkoepelende profiel als één richtinggevend geheel dient te worden gezien. Valideren en legitimeren Het beroepsprofiel is door Albert Berman, Sjoukje Henstra en Meertine Laansma opgesteld, waarna het profiel op diverse momenten door de leden van de NVvMT is getoetst en bijgesteld. Na overleg met de opleidingen voor muziektherapie is het beroepsprofiel op 15 mei 2009 door de A.L.V. van de NVvMT vastgesteld. Hierna volgt het proces van legitimatie, de erkenning van het beroepsprofiel door andere partijen. In dit proces worden cliënten, werkgevers, beroepsverenigingen, zorgverzekeraars en de overheid betrokken. Opbouw hoofdstukken In hoofdstuk 1 wordt een definiëring van het beroep gegeven en de algemene kaders waarbinnen de muziektherapeut opereert. Hoofdstuk 2 beschrijft de functies van muziek. Hoofdstuk 3 gaat in op de therapeutische toepassingen van muziek. Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van de problemen en stoornissen die muziektherapeuten behandelen. Hoofdstuk 5 gaat in op werkwijzen en opleidingen. Tot slot behandelt hoofdstuk 6 de randvoorwaarden, werkruimte en instrumentarium van de muziektherapeut. NB. Op alle plaatsen waar hij staat kan ook zij gelezen worden. In verband met de leesbaarheid is voor één vorm gekozen. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 2

Inhoud Inleiding 4 1. Definiëring van het beroep en algemene kaders 5 2. Functies van muziek 7 3. Toepassingen van muziek in muziektherapie 10 4. Problematiek die behandeld wordt met muziektherapie 16 5. Werkwijzen van de muziektherapeut en erkende opleidingen 17 6. Randvoorwaarden, werkruimte en instrumentarium 20 Referenties 22 NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 3

Inleiding De rol van muziek Muziek speelt in het leven van veel mensen een belangrijke rol. We kiezen muziek uit om naar te luisteren, bezoeken concerten of bespelen een instrument en we zingen of bewegen op muziek. We ondergaan ook muziek zonder dat we ons er altijd bewust van zijn, in winkels, door de reclame, of soms tijdens ons werk. Veel mensen ervaren muziek als iets persoonlijks dat bijdraagt aan de kwaliteit van hun leven. Het meest in het oog springt het vermogen van muziek om ons diep te raken. Belangrijke gebeurtenissen in ons leven worden bijna altijd met muziek omlijst. Dat gebeurt wereldwijd en al eeuwen lang. Kennelijk is muziek een krachtig middel om gevoelens uit te drukken en is zij in staat om mensen met elkaar te verbinden. Expertise muziektherapeut In muziektherapie vindt een vertaling plaats van de rol die muziek in ons leven speelt naar de hulpverlening. Muziek is door haar aard therapeutisch toepasbaar en het feit dat muziek voor veel mensen betekenis heeft helpt daarbij. De expertise van een muziektherapeut bestaat hieruit, dat hij muziek gericht kan inzetten ter beïnvloeding en verbetering van de gezondheid van zijn cliënten*. Daarnaast bouwt de muziektherapeut met de cliënt een therapeutische relatie op, en ook deze relatie draagt bij aan het resultaat dat met muziektherapie beoogd wordt. De muziektherapeut maakt gebruik van de kennis over de psychologische functies van muziek op het gebied van perceptie, cognitie, expressie, sociaal gedrag en betekenisgeving. Muziektherapie kan op deze gebieden processen op gang brengen en bestendigen. De muzikale middelen die hierbij ingezet worden zijn o.a. het bespelen van muziekinstrumenten, het uitvoeren van bestaande muziek, het improviseren, het gebruik van de stem, het bewegen op muziek en het beluisteren van muziek. * In het kader van dit profiel wordt de term cliënt gebruikt, waarmee ook patiënt wordt bedoeld (of de wettelijk vertegenwoordiger, als de cliënt minderjarig is, ernstig ziek of gehandicapt, en wel zodanig dat hij zijn wil niet kenbaar kan maken). NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 4

Hoofdstuk 1. Definiëring van het beroep en algemene kaders Definitie Muziektherapie is een methodische vorm van hulpverlening waarbij muzikale middelen binnen een therapeutische relatie gehanteerd worden om verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie te bewerkstelligen op emotioneel, gedragsmatig, cognitief, sociaal of lichamelijk gebied. Kader v. opleiding en registratie Een muziektherapeut heeft een erkende specialistische opleiding gevolgd op minimaal HBO (bachelor)-niveau en is daardoor gekwalificeerd om het vak van muziektherapeut uit te oefenen. Ter waarborging van zijn kwaliteit is hij geregistreerd bij het Junior of Senior Register Vaktherapie, of hij streeft ernaar deze registratie te verwerven. Muziektherapeuten hebben zich georganiseerd in de Nederlandse Vereniging voor Muziektherapie (de NVvMT). De beroepsvereniging biedt o.a. nascholingsactiviteiten aan en zorgt ervoor dat muziektherapeuten op de hoogte blijven van de ontwikkelingen binnen hun vakgebied. Muzikale vaardigheden Een muziektherapeut beschikt over gedegen muzikale vaardigheden op diverse instrumenten en blijft deze ontwikkelen. Hij beschikt over kennis van de muzikale elementen, processen en structuren en heeft tevens de vaardigheden om deze klinkend te realiseren in een therapeutische setting. Therapeutische relatie Een muziektherapeut en zijn cliënt gaan een professionele therapeutische relatie aan die inhoudelijk en in de tijd beperkt is door de afspraken en doelstellingen. Een muziektherapeut houdt zich hierbij te allen tijde aan de Beroepscode voor de vaktherapeut (3) en de Beroepscode voor de muziektherapeut (4). Methodisch werken Behandeling door een muziektherapeut vindt op een planmatige manier plaats. Voor muziektherapie wordt een indicatie gesteld. Onderdeel van de indicatiestelling is een onderzoek door de muziektherapeut naar de problematiek van de cliënt en zijn omgang met muzikale middelen. Uit de analyse van de informatie NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 5

die de muziektherapeut verzamelt vloeit een vakspecifieke diagnose voort. De muziektherapeutische diagnose draagt indien mogelijk bij aan de algemene diagnostiek die binnen een grotere behandelsetting is opgesteld. Een muziektherapeut stelt een behandelplan op met expliciete doelstellingen en afspraken. Hij past bij de uitvoering van muziektherapeutische behandeling methoden toe die door middel van wetenschappelijk onderzoek zijn onderbouwd, of door de beroepsgroep in de praktijk als werkzaam worden beschouwd. Waar nodig en mogelijk wordt gebruik gemaakt van geprotocolleerde behandelmethoden. De uitvoering van de therapie wordt regelmatig door de muziektherapeut met de cliënt (en/of het behandelteam) geëvalueerd en bijgesteld. Doelstellingen Behandeling door een muziektherapeut richt zich in hoofdzaak op het terugdringen van problemen of stoornissen (veranderingsgericht). De behandeling kan echter ook bijdragen aan het stimuleren van de mogelijkheden of vaardigheden die een cliënt heeft (ontwikkelingsgericht). In een aantal behandelsituaties wordt als doel gesteld de achteruitgang in de problematiek van de cliënt tegen te gaan of zijn lijden te verlichten (stabilisatiegericht of palliatieve zorg gericht op de kwaliteit van leven). Leren om te gaan met verliezen of beperkingen en het opdoen van copingstrategieën kunnen ook een doelstelling voor muziektherapie zijn (acceptatie of copingvaardigheden gericht). NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 6

Hoofdstuk 2. Functies van muziek Inleiding Alvorens de toepassingen van muziek binnen muziektherapie te bespreken wordt kort stilgestaan bij de functies van het middel muziek zelf. Muziek is moeilijk in woorden te vatten. Elementen van muziek kunnen benoemd worden, maar ze vormen ook samen een eenheid. In het Handboek muziektherapie (5) wordt uitgebreider op de functies van muziek ingegaan. Kern Een definitie van muziek is de manier waarop we luisteren naar geluid. Daarbij spelen onze waarneming, geheugen, verwachtingen en emoties een belangrijke rol.(6) Luisterervaring en muzikale smaak zijn van invloed op hoe wij naar muziek luisteren. Muziek bestaat niet alleen uit een compositie of een improvisatie, maar ook uit de uitvoeringsnuances én het luisteren zelf. Zonder luisteraar - en een speler is ook luisteraar - is er geen muziek. Muziek is daarmee een (inter)subjectief fenomeen. De meeste mensen verbinden hun muzikale waarneming met een betekenis, een affectieve respons, zoals herinneringen, associaties of gevoelens. Herinneringen Muziek kan herinneringen oproepen. Deze herinneringen kunnen uit een recent verleden zijn, maar ook teruggaan tot de vroege jeugd. Gebeurtenissen in iemands leven worden vaak vergezeld door muziek. Muziek kan fungeren als middel om toegang te krijgen tot deze gebeurtenissen, maar ook tot beelden, gedachten en gevoelens uit het verleden. Deze functie blijft veelal tot in de laatste levensfase intact. Associaties Muziek kan door haar associatieve functie beelden, gedachten en gevoelens bij mensen oproepen die niet bij voorbaat vastliggen, zoals dat bij een herinnering wel het geval is. Bij associaties gaat het om onverwachte ontdekkingen van belevingen, waar iemand zich minder bewust van is geweest. Symbool Muziek kan ook een symbolische functie hebben en in de plaats treden van een ander ding, persoon, gebeurtenis of ervaring. Omdat een symbool verwijst naar een andere werkelijkheid, maar deze niet ís, maakt het symbool mogelijk dat die andere werkelijkheid wordt toegelaten. Ervaringen die moeilijk onder woorden gebracht kunnen worden of verdrongen zijn, kunnen op een symbolische manier worden uitgedrukt in muziek. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 7

Metafoor Muziek wordt als metafoor gebruikt als processen in de muziek een beeldspraak zijn voor psychische processen. Een beeldspraak helpt om een verschijnsel op een verbale wijze te begrijpen. Zo kan bijvoorbeeld het orkest een metafoor zijn voor afstemmen op de ander. Analogie De analogie functie van muziek houdt in dat hoorbaar is in muziek hoe mensen denken, voelen en handelen. De muzikale parameters (tempo, ritme, dynamiek, klank, melodie, vorm) vertonen overeenkomsten analogieën - met de parameters die ten grondslag liggen aan psychische processen. Bijvoorbeeld: iemand holt zichzelf voorbij (in een hoog tempo), of hij is krachtig aanwezig (met veel dynamiek). De analogie functie is het directe ervaren van jezelf als persoon in de muziek. Interactie Muziek fungeert als middel tot communicatie en interactie. Zonder afhankelijk te zijn van verbale communicatie of elkaar in de ogen te moeten kijken, biedt muziek de mogelijkheid contact te leggen met de ander. Binnen het muzikale spel is er geen strikt definieerbare inhoud en daardoor staat bij muziek juist de interactie op de voorgrond. In muziek kan gelijktijdige interactie plaatsvinden, van een spel met grote contrasten tot volkomen synchroniciteit. Muzikaal spel fungeert aldus als een experimentele situatie waarbinnen nieuwe interactiepatronen kunnen ontstaan. Emoties Muziek kan emoties beïnvloeden en mensen raken. Dit hangt samen met de muzikale parameters (tempo, ritme, dynamiek, klank, melodie en vorm) en eigenschappen van verschillende emoties. Emoties zoals verdriet, angst, blijdschap en boosheid hebben muzikale kenmerken. Daardoor kan muziek door mensen direct in verband worden gebracht met emoties. Bijvoorbeeld: de muziek klinkt verdrietig of roept verdriet op. Het is mogelijk met muziek emoties tot expressie te brengen, door gebruik te maken van deze muzikale kenmerken. Structuur Muziek verloopt in de tijd en spreekt het ordenen van informatie in de tijd aan. Muziek is geen losse opstapeling van elementen, zij bezit opbouw en samenhang van onderdelen. In muziek horen wij ordening en structuur, de opeenvolging van noten en akkoorden, het samenspel van melodie, harmonie en ritmes. Muziek is met andere woorden uitdrukking van ons structureringsvermogen. Ook gevoelens verlopen in de tijd, zij nemen in heftigheid toe of af, veranderen vaak plotseling NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 8

en veranderen onze tijdsbeleving. In muziek vindt op soortgelijke wijze een opbouw in de tijd plaats, met soms onverwachte veranderingen. Verwachtingen Muziek speelt met onze verwachtingen. Als de verwachtingspatronen in het luisteren niet uitkomen heeft dat fysiologische en cognitieve reacties tot gevolg. Mensen hebben veelal een voorkeur voor muziek die hun patronen van denken, voelen en handelen bevestigt of juist compenseert. Muzikale structuur bouwt bij ons bepaalde verwachtingen op en daarmee samenhangende reacties, zoals een gevoel. In het proces van muziek ervaren speelt muziek met ons gehoor, ons geheugen, onze aandacht en onze emoties. Lichaamsfuncties Muziek kan bij mensen fysieke reacties veroorzaken, ook wanneer muzikale ervaring ontbreekt of lijkt te ontbreken. Muziek werkt in op de hersenen en leidt tot neurologische en fysiologische reacties. Bepaalde reacties op muziek gaan buiten de bewuste ervaring om. Dit wordt bijvoorbeeld zichtbaar in het toe- of afnemen van bewegingen, de ademhaling, de lichaamshouding en de blik in de ogen. (7) NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 9

Hoofdstuk 3. Toepassingen van muziek in muziektherapie Inleiding Binnen muziektherapie worden wetenschappelijk aangetoonde en in de praktijk ontwikkelde methoden toegepast om verschillende doelen te bereiken op emotioneel, gedragsmatig, cognitief, sociaal of lichamelijk gebied. De gebieden worden hieronder achtereenvolgens toegelicht. Muziektherapie en emotie Omgaan met emoties Muziek beïnvloedt emoties. Een muziektherapeut onderzoekt de manier waarop een cliënt emoties ondergaat en gebruikt daarvoor muzikale middelen. In muziektherapie kan de cliënt via muzikale ervaringen leren emoties te verdragen en tot uitdrukking te brengen, maar ook emoties te reguleren of de aandacht van een emotie af te leiden. De muziektherapeut maakt gebruik van de verbanden die hij waarneemt tussen de problematiek van de cliënt en de muzikale elementen. In muziektherapie kan de cliënt naast het leren omgaan met emoties ook inzicht krijgen in de werking van zijn emoties. Verbeteren van stemming Muziek kan de stemming van mensen direct beïnvloeden, veranderen of versterken. Een muziektherapeut maakt gebruik van dit gegeven om een directe positieve ervaring te bewerkstelligen, of de cliënt te leren onderscheid aan te brengen tussen negatieve en positieve gedachten en gevoelens. Dit kan de cliënt motiveren en uitdagen om een drempel over te gaan en nieuwe ervaringen op te doen, bijvoorbeeld wanneer angst een grote rol speelt. Het verbeteren van de stemming kan ook een centrale doelstelling zijn van de therapie. Emoties reguleren Muziek kan een thermometer zijn voor cliënten die nogal heftig van stemming wisselen of hun emoties moeilijk onder controle kunnen krijgen. De muziektherapeut kan helpen door muzikale ervaringen in een mate van evenwicht aan te bieden waardoor de cliënt meer grip krijgt op zichzelf. Traumaverwerking Muziektherapie kan bijdragen aan de verwerking van trauma s, met name vanuit de symbolische werking en associatieve functie die muziek heeft. De muziektherapeut zorgt voor een gedoseerde manier waarop gevoelens rond trauma s aan de orde komen en dat directe emotionele impact van geluid voor de cliënt hanteerbaar is. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 10

Acceptatie Muziek kan helpen moeilijke en onveranderbare levensfeiten een plek te geven. Voor muziektherapie is het kunnen omgaan met de emotionele gevolgen van een stoornis of handicap een belangrijke invalshoek. Zingeving Bij veel cliënten speelt een (hulp)vraag naar zingeving en muziek kan hierbij een grote rol hebben. Het samenspel van klank en betekenisvolle teksten geeft veel cliënten troost en hoop. De muziektherapeut kan hierin een bijdrage leveren bij de verschillende levensfasen waarin dit een rol speelt en in het bijzonder in de begeleiding bij de laatste levensfase. Muziektherapie en gedrag Nieuw gedrag oefenen Muziek heeft invloed op ons gedrag. Een muziektherapeut observeert hoe een cliënt in muzikale situaties reageert en zelf handelt. Gedrag is direct waarneembaar tijdens muzikale situaties in het musiceren, het luisteren en in de bewegende houding van de cliënt. Binnen muziektherapie kan de cliënt oefenen of experimenteren met nieuw gedrag. Dit is met name van belang wanneer de cliënt vastloopt in oude patronen in zijn leven en hij zoekt naar nieuwe mogelijkheden. De muziektherapeut biedt hiervoor in dit kader ruimte en veiligheid. Corrigerende ervaringen Gedragsstoornissen Muziektherapie gaat ervan uit dat reactiepatronen van een cliënt op muzikale situaties overeenkomsten vertonen met reactiepatronen op buitenmuzikale situaties. Tijdens muziek luisteren en musiceren kan de muziektherapeut zowel frustrerende of confronterende als ontspannende en uitdagende situaties arrangeren. De cliënt kan hierbij zijn kracht of beperkingen ervaren om zich aan te passen aan veranderende situaties. Daarbij intervenieert de muziektherapeut actief in dit gebied. Hij biedt nieuwe, positieve of corrigerende ervaringen die een alternatief zijn voor een bestaande onbevredigende situatie teneinde bij te dragen aan het zelfvertrouwen van de cliënt. De muziektherapeut kan gericht situaties creëren waarin het probleemgedrag van de cliënt nog wel optreedt, maar op een muzikale manier functioneel is. Hierbij moet gedacht worden aan ernstige stoornissen, waarbij bijvoorbeeld agitatie en agressie worden herleid tot een muzikale actie. Het gedrag van de cliënt blijft hetzelfde als voorheen, maar krijgt binnen de muziek een andere betekenis, NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 11

waardoor de lading vermindert en de agressie gekanaliseerd wordt. Dit kan bijdragen aan een stabieler toestandsbeeld. Ook rigide of dwangmatig gedrag kunnen als muzikale herhaling in deze vorm een andere betekenis krijgen. Muziektherapie en cognitie Ordening en structuur Muziek is naast taal een fundamenteel aspect van de menselijke cognitie. Muziek, door haar opbouw en samenhang, verloopt in de tijd en spreekt het ordenen van informatie in de tijd aan. Opslaan van informatie in het geheugen, het vooruitlopen op toekomstige informatie en het leggen van verbindingen tussen verleden, heden en toekomst is een cognitieve tijdsfunctie die zijn weerspiegeling vindt in muziek. Muziektherapie kan zich richten op de cognitieve en structurerende vermogens van de cliënt. Dit is met name van belang wanneer deze zijn aangetast, bijvoorbeeld bij psychose of dementie. Concentratie oefenen Met muziektherapie kan een cliënt zichzelf via muzikale leerprocessen ook op cognitief gebied verbeteren. Daarbij is de structuur die muziek in zich heeft, de muzikale elementen, instrumenten en interactiemogelijkheden, motiverend en richtinggevend. De muziektherapeut kan werken aan het verbeteren van concentratie, structuur aanbrengen in informatie en het opslaan van informatie in het geheugen. Instrumentale vaardigheden kunnen hierbij een rol spelen, en het gebruiken en herhalen van teksten. Cognitieve beperkingen Met muziektherapie is het mogelijk contact te maken met een cliënt als andere wegen afgesloten zijn. Dit kan het geval zijn als cognitieve vaardigheden zoals het taalvermogen weinig ontwikkeld of zelfs geheel afwezig zijn, maar ook wanneer een cliënt overmatig rationaliseert. Disfunctionele cognities In muziektherapie worden cognitieve technieken toegepast om bijvoorbeeld vanuit de beleving van voorkeursmuziek van de cliënt of door de muziektherapeut geselecteerde muziek disfunctionele cognities en processen te identificeren. De verbinding met emotionele blokkade is hierin vaak aan te treffen. In muziektherapie wordt door middel van het beluisteren van muziek het waarnemen en denken getraind, waardoor ook innerlijke conflicten en afweermechanismen kunnen worden bewerkt. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 12

Muziektherapie en sociale relaties Isolement doorbreken Muziek heeft een samenbindende kracht. Dit heeft onder andere te maken met de synchroniciteit in muziek van geluiden, beweging en expressie. Niet alleen melodieën, harmonieën en ritmes komen gelijktijdig samen, dit kan ook in een samenspel van twee of meer mensen. Daarbij zijn grenzen zoals cultuur en taalbarrières met muziek goed te overwinnen. In muziektherapie wordt dit gegeven gebruikt om eenzaamheid en isolement van cliënten te doorbreken. Dit kan echter niet plaatsvinden zonder het opbouwen van een vertrouwensrelatie tussen de muziektherapeut en de cliënt. Betekenisvol contact Copingvaardigheden Met muziektherapie kunnen problemen op relationeel gebied worden bewerkt, waarbij muziek de cliënt in contact met andere mensen kan brengen. Omdat muziek geen strikt definieerbare inhoud heeft en de betekenis niet direct vastligt, is in het muziek maken een gelijktijdige, continue uitwisseling mogelijk. De muziektherapeut biedt in dit kader vormen aan, waarin cliënten kunnen oefenen in het aangaan en vasthouden van betekenisvol contact. Vooral in gevallen waarbij de verbale communicatie bedreigend is, gewantrouwd wordt of ontoereikend is, biedt muziek de mogelijkheid om op deze manier contact te leggen. Muziektherapie levert een bijdrage aan het reconstrueren van meer effectieve interactie- en copingvaardigheden, zoals bijvoorbeeld het kunnen afstemmen op de ander en het aangeven van grenzen. Binnen een muzikale situatie is daarvoor gevoel of beleving nodig. Het niet gebruiken van gevoel en beleving kan blijken uit het in het geheel niet afstemmen, of juist overmatig afstemmen op de ander. Gevolg daarvan kan zijn dat de cliënt zichzelf isoleert in contact met anderen of zichzelf verliest in het contact, waardoor zijn eigen wensen en behoeftes worden ontkend of niet meer worden ervaren. Deze zogenaamde disfunctionele interactiestijlen worden in muziektherapie bewerkt, waarbij de cliënt leert dat het contact met anderen verbetert als het eigen gevoel als basis voor het muzikale samenspel wordt gebruikt. Identiteit en autonomie Muziek kan een rol vervullen bij de vormgeving van een eigen identiteit doordat mensen zich identificeren met voor hen betekenisvolle muziek, NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 13

met een specifieke muziekstijl of songtekst. (8) De muziektherapeut gebruikt dit gegeven door de kenmerken van de muziek of de manier waarop de cliënt speelt te koppelen aan zijn zelfbeeld, ter versterking van de identiteit. Mensen weten vaak precies welke muziek past bij hun huidige gevoel of welke muziek gekoppeld is aan een gebeurtenis. Muziektherapie draagt bij aan de autonomie ontwikkeling door muzikale inbreng en keuzes van de cliënt te faciliteren, te bevestigen en te verdiepen. Muziektherapie en het fysiek functioneren Fysieke werking Muziek gaat gepaard met een veelheid aan fysieke reacties. De beleving van muziek (gevoelens, associaties e.d.) leidt tot neurologische en fysiologische reacties. Emoties gaan gepaard met veranderingen in het lymbische systeem en beïnvloeden het hormoonsysteem. Er is ook sprake van een directe inwerking van muziek op subcorticale hersengebieden. Dit gebeurt in eerste instantie buiten het bewustzijn om. Voorbeelden van dergelijke neurologische en fysiologische reacties zijn invloeden van muziek op de productie van stresshormonen, het reguleren van een hyperactief stresssysteem en vegetatieve reacties als hartslag en ademhaling. De fysieke werking van muziek wordt in muziektherapie toegepast bij diverse cliëntencategorieën. Activering en regulering Met muziektherapie kunnen problemen op (psycho)somatisch gebied bewerkt worden, door de activerende en regulerende werking die muziek heeft op de motoriek en de neurologische en fysiologische processen. De muziektherapeut werkt in dit kader middels tactiele en auditieve stimulering van de cliënt. Ook voor het verbeteren van de spraak levert muziektherapie in combinatie met logopedie een bijdrage. Motoriek Muziek is vanuit het gegeven dat zij de tijd ordent ook in staat de timing van motorische processen te verbeteren. De muziektherapeut gebruikt muziek waardoor de cliënt in staat is in gedachten vooruit te lopen op het moment waarop een bepaalde motorische handeling moet plaatsvinden. De samenwerking tussen beide hersenhelften kan verbeterd worden door beide kanten van het lichaam apart en samen te laten handelen in muzikale situaties. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 14

Lichaamsbesef Muziektherapie biedt lichamelijke ervaringen die het mogelijk maken de zelfwaarneming, zelfexpressie, het zelfbewustzijn en lichaamsbesef te ontwikkelen of vast te houden. Muziek heeft als basale stimulatie effect op perceptie en waarneming. Muziektherapie kan in deze vorm worden ingezet in het kader van identiteitsontwikkeling, eetproblemen en bij cognitieve beperkingen of achteruitgang. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 15

Hoofdstuk 4. Problematiek die behandeld wordt met muziektherapie Doelgroepen In brede zin wordt muziektherapie ingezet bij kinderen, jeugd, volwassenen en ouderen met: Psychosociale problemen en psychiatrische stoornissen, met inbegrip van ontwikkelingsstoornissen (Psycho)somatische stoornissen en (psycho)motorische stoornissen Problematiek als gevolg van een lichamelijke ziekte of handicap Problematiek voortkomend uit een verstandelijke beperking Algemene indicaties In specifiekere zin wordt muziektherapie ingezet in de behandeling van: stemmingsstoornissen, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, psychotische stoornissen, eetstoornissen, psychotrauma's, forensische problematiek en verslaving, autisme spectrum stoornissen, ADHD en ADD, gedragsstoornissen, ontwikkelingsachterstanden en leerproblemen, de ziekte van Parkinson, de ziekte van Alzheimer, dementie, rouwproblematiek en de zorg rond de terminale fase, in de revalidatie, de oncologie, bij gezins-en relatie problemen en arbeidsgerelateerde problematiek. De werkvelden waarin muziektherapeuten werkzaam zijn worden genoemd in het algemene Profiel van de vaktherapeutische beroepen. In de vrijgevestigde praktijk werken geregistreerde muziektherapeuten met diverse doelgroepen, problematieken en doelstellingen. Aanvullende inzet Aanvullende werkzaamheden van de muziektherapeut kunnen bestaan uit coaching, advieswerk of consultatie en supervisie. Muziektherapeuten geven ook workshops, teambuilding en trainingen. Muziektherapie kan ook worden ingezet als community therapy in wijken en buurten. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 16

Hoofdstuk 5. Werkwijzen van de muziektherapeut en erkende opleidingen Muziektherapeutische Werkwijzen Muziektherapie wordt in Nederland vanuit verschillende theoretische modellen beoefend die uit de muziektherapeutische praktijk zijn voortgekomen. In de praktijk wordt vaak op eclectische wijze van verschillende muziektherapeutische modellen gebruik gemaakt, afhankelijk van de problematiek van de cliënten, van het therapeutisch referentiekader van de therapiesetting en de voorkeur en vaardigheden van de muziektherapeut. Voor een uitgebreide beschrijving van muziektherapeutische werkwijzen wordt verwezen naar het Handboek Muziektherapie (4) e.a. (9,10,11). Psychotherapeutische stromingen Daarnaast wordt de werkwijze van muziektherapeuten ook in meerdere of mindere mate beïnvloed door actuele psychologische en psychotherapeutische stromingen, zoals de cognitieve gedragstherapie, psychodynamische theorieën, mentaliseren, mindfulness, systeemtherapie, schemagerichte cognitieve therapie, acceptance and commitment therapy, familieopstellingen en de emotion focused therapy. De muziektherapeut is in staat psychotherapeutische invalshoeken te integreren in zijn werkwijze. Bachelor niveau Een muziektherapeut op bachelor niveau Beschikt over een gedegen kennis van de muzikale elementen, processen en structuren en tevens de vaardigheden om deze klinkend te realiseren in een therapeutische setting; Bezit het vermogen om (her)scheppend om te gaan met diverse muzikale concepten, stijlen en interventievormen; Weet op professionele wijze de samenhang tussen muzikale, intrapsychische en psychosociale processen te analyseren, te begeleiden en te beïnvloeden en op basis daarvan een muziektherapeutisch behandelplan op te stellen, uit te voeren en bij te stellen; Heeft gedegen muziektheoretische kennis, kennis van solfège, harmonieleer en beheerst diverse improvisatietechnieken, begeleidings- en (instant)compositietechnieken; NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 17

Heeft kennis en inzicht in muziekgeschiedenis, muziekpsychologie en muziekfilosofie, met de functies en betekenissen voor mensen in verschillende culturen (westers, niet-westers en diverse subculturen); Heeft grondige kennis over en is in staat tot het bespelen van een breed scala aan percussie, toets,snaar, en blaasinstrumenten en heeft kennis en vaardigheid op het gebied van zang en stemgebruik; Kan vocaal en instrumentaal leiding geven aan solisten, een band, een ensemble of een koor; Kan met een akkoordinstrument begeleiden; Kent voor het werkveld relevante repertoire en is in staat nieuw repertoire te verwerven dan wel aan te passen; Kan improviserende clienten begeleiden op grond van adequate improvisatorische vaardigheden; Past muzikale interventies toe tijdens muzikale werkvormen teneinde behandeldoelen te bereiken; Heeft ruime muziektechnische kennis en is in staat tot het plegen van onderhoud aan en het stemmen van muziekinstrumenten; Heeft kennis van mono- en multidisciplinaire richtlijnen, behandelprotocollen en erkende evidence based muziektherapeutische methodieken en weet deze waar nodig en mogelijk te integreren in een werkwijze die toegesneden is op de betreffende doelgroep. Voor algemene vaktherapeutische kennis en vaardigheden zie hoofdstuk beroepstaken van het Profiel van de vaktherapeutische beroepen. Erkende opleidingen Erkende opleidingen voor muziektherapie op Bachelor niveau zijn: ArtEZ Conservatorium in Enschede, opleiding muziektherapie; Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN) in Nijmegen, opleiding creatieve therapie muziek; Hogeschool Utrecht (HU) in Amersfoort, opleiding creatieve therapie muziek; Hogeschool Zuyd (HZ) in Heerlen, opleiding creatieve therapie muziek. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 18

Master niveau Een muziektherapeut op Master niveau heeft bovendien kennis en vaardigheden op gebied van: De behandeling van complexe problematiek binnen een gespecialiseerde setting; Het verrichten van verdiepende muziektherapeutische diagnostiek; Het opzetten, uitvoeren en evalueren van muziektherapeutisch; onderzoek Het ontwikkelen van modules, protocollen en richtlijnen; Het geven van leiding en coaching aan vaktherapeuten; En het verdiepen van het methodisch handelen en muzikaal functioneren. Er is in Nederland nog geen erkende Master opleiding voor muziektherapie. De Hogeschool Zuyd biedt een erkende Masteropleiding Vaktherapieën aan, gericht op het onderzoeken, conceptualiseren en innoveren van de eigen beroepspraktijk. Deze opleiding is nadrukkelijk ook bedoeld voor muziektherapeuten. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 19

Hoofdstuk 6. Randvoorwaarden, werkruimte en instrumentarium Werkruimte Een muziektherapeut dient te beschikken over een goed geoutilleerde therapieruimte, die aan verschillende eisen voldoet. De omvang van de ruimte wordt enerzijds bepaald door het instrumentarium dat nodig is voor de beoogde doelen en doelgroepen. Anderzijds wordt de omvang bepaald door de hoeveelheid cliënten die gelijktijdig aanwezig is, als er sprake is van groepswerk. De minimale omvang van een muziektherapieruimte bij enkel individuele therapieën is 35 m2, bij groepen tot 5 cliënten minimaal 40 m2, bij groepen van 8 cliënten is de minimale omvang 60 m2. Per cliënt wordt 7 à 8 m2 berekend. Isolatie De therapieruimte moet goed geïsoleerd zijn ten opzichte van andere vertrekken. Werkzaamheden moeten niet worden belemmerd omdat er voortdurend muziek of geluid van buiten doordringt. Goede isolatie is ook in het belang van de privacy van de cliënt(en) zelf. Akoestiek Voor muziektherapie is de akoestiek van de werkruimte van groot belang om het geluid tot zijn recht te laten komen. Indien nodig moeten aanpassingen verricht worden, bijvoorbeeld in de stoffering en de hoogte van het plafond om het geluid te verbeteren. Voor het welzijn van cliënt en therapeut is behoud van daglichtinval en zicht naar buiten alsmede voldoende frisse lucht noodzakelijk. In enkele gevallen (bijvoorbeeld in het werken met popbands) kan hier gedurende korte tijd van worden afgeweken. Gehoorbescherming Een muziektherapeut draagt indien nodig persoonlijk aangemeten gehoorbeschermers bij zich, die hij gebruikt indien het volume bepaalde grenswaarden (de arbo-normen over geluidshinder) overschrijdt. De muziektherapeut heeft de taak cliënten te beschermen tegen te hard geluid, hen indien nodig gehoorbescherming aan te bieden en voorlichting te geven over de gevaren van gehoorbeschadiging. Instrumentarium Muziektherapie maakt gebruik van een uitgebreid muziekinstrumentarium. Waar dit precies uit dient te bestaan is afhankelijk van de doelgroep en de werkwijze van de therapeut. In het algemeen moet de muziektherapeut kunnen beschikken over toets-, NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 20

snaar-, slag- en blaasinstrumenten, elektronische instrumenten, zangversterking en audiovisuele apparatuur. Daarnaast maakt de muziektherapeut gebruik van speciaal voor muziektherapie aangepaste instrumenten, bladmuziek, teksten en vakliteratuur. Een internetverbinding is nuttig, aangezien de therapeut via internet snel informatie kan opzoeken. Budget Voor muziektherapie dient een toereikend budget te zijn om materialen aan te vullen of te vervangen. De muziektherapeut beschikt over de kennis om keuzes te maken betreffende deze aanschaffen. Werken op locatie In een aantal behandelsituaties kan de muziektherapeut niet in zijn eigen therapieruimte werken, maar bezoekt hij cliënten op de behandelafdeling of in hun thuissituatie. In deze gevallen is het van belang dat er een ruimte is waarin de therapie zo ongestoord mogelijk kan plaatsvinden. De muziektherapeut moet in de gelegenheid zijn om te bepalen of er andere mensen dan de cliënt(ëngroep) in de ruimte aanwezig zijn. Het instrumentarium dient qua omvang aangepast te worden of te worden opgeborgen op een geschikte plek, zodat de extra fysieke belasting voor de muziektherapeut minimaal is. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 21

Referenties (1) Profiel van de vaktherapeutische beroepen, FVB, Utrecht, 2008 (2) Beroepsprofiel van de muziektherapeut, NVCT, Utrecht, 1999 (3) Beroepscode van de vaktherapeut, FVB, Utrecht, 2008 (4) Beroepscode voor de muziektherapeut, NVvMT, Utrecht, 2009 (5) Honing, H.J., Muziek is geen geluid, over muziek, kunst en wetenschap, in: Blind! Interdisciplinair tijdschrift, nr. 4, 2005 (6) Sachs, O., Musicofilia, Meulenhoff, Amsterdam, 2007 (7) Smeijsters, H. (red.), Handboek Muziektherapie, Bohn Stafleu, Houten, 2006 (8) Diekstra,R en Hogenes, M (red): Harmonie en gedrag, De maatschappelijke en pedagogische betekenis van muziek. Karakter uitgevers, Uithoorn, 2008 (9) Bruscia,K.E.,1998, Defining Music Therapy, Gilsum Barcelona Publishers (10) Wigram,T, Nygaard Pedersen,I,& Bonde,L.O.,2002, A comprehensive guide to music therapy.theory,clinical practice,research and training.london:jessica Kingsley Publishers. (11) Wheeler,B (ed.), 2005,Music therapy research, Qantitative and qualitative perspectives, Gilsum, Barcelona Publishers. NVvMT, Beroepsprofiel van de muziektherapeut, goedgekeurde versie, 15 mei 2009 22