10 TOT 16 UUR EEN LEUK EN LEERZAAM DAGJE UIT!

OPEN DAG Bezoek Bewonder Beleef 4 OKTOBER 2014 10 TOT 16 UUR EEN LEUK EN LEERZAAM DAGJE UIT! Programmaboekje WWW.NIOZ.NL

Hoofdingang 1 oceaanzaal 2 3 4 noordzee zaal 18 19 17 5 Eerste verdieping IMARES 6 Restaurant Begane grond 16 8 15 7 10 9 14 parkeren Achteringang trap lift 11 12 13 Jettysteiger zeewier centrum

Hartelijk welkom bij het NIOZ op Texel Het NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee is het oceanografische instituut voor Nederland. Het instituut verricht zowel fundamenteel als toegepast wetenschappelijk onderzoek om kennis te verzamelen over estuaria, zeeën en oceanen. Het NIOZ heeft twee locaties, Texel en Yerseke. Vandaag opent NIOZ de deuren op Texel en kun je van alles ontdekken over het onderzoek dat hier gedaan wordt. In dit boekje lees je wat er allemaal te beleven is. De locatie van de activiteit is met nummers aangegeven op de plattegrond dit boekje. Als je de route door het gebouw volgt, kom je langs alle activiteiten. Vergeet ook niet een kijkje buiten te nemen in het Zeewiercentrum en bij de meetsteiger aan de andere kant van de Waddendijk. Een bezoek aan een activiteit duurt 5-15 minuten. Mocht dit langer zijn, dan wordt dit vermeld bij de betreffende activiteit. De hele dag geven onze wetenschappers presentaties in de Oceaanzaal, vlakbij de hoofdingang. Er is gelegenheid om even uit te rusten in de Noordzeezaal en in het restaurant kun je genieten van een drankje en de speciale open dag aanbiedingen in de NIOZ-shop. Voor de jongste bezoekers is een quiz uitgeschreven met een fantastische hoofdprijs! Mocht je vragen hebben, stel ze gerust, wij helpen je graag. Veel plezier vandaag! Programma lezingen in de Oceaanzaal Tijd Gegeven door Titel 10:00 Prof. Dr. Klaas Timmermans Zeewier: het gewas van de toekomst 10:30 Dr. Jan-Berend Stuut Woestijnstof en het klimaat 11:00 Ir. Marck Smit De diepzee verkennen: hoe doe je dat? 11:30 Prof. Dr. Ir. Stefan Schouten Vroegere broeikaswerelden 12:00 Dr. Marcel Wernand Zeeën van Kleur 12.30 Dr. Henk van der Veer Visstand Waddenzee: alleen maar achteruitgang? 13:00 Prof. Dr. Klaas Timmermans Zeewier: het gewas van de toekomst 13:30 Dr. Jan-Berend Stuut Woestijnstof en het klimaat 14:00 Ir. Marck Smit De diepzee verkennen: hoe doe je dat? 14:30 Prof. Dr. Ir. Stefan Schouten Vroegere broeikaswerelden 15:00 Dr. Hans van Haren Grote brekende golven in de diepzee 15:30 Dr. Henk van der Veer Visstand Waddenzee: alleen maar achteruitgang? Noordzeezaal Even uitrusten? In de Noordzeezaal bij de hoofdingang kun je genieten van diverse films over het NIOZ, er is een foto expositie en een leestafel. 1

De route vanaf de hoofdingang begint hier. 1. Kleuren van de zee Bekijk de schilderijen en film over de oorzaken voor de verschillende kleuren van de zee: van indigoblauw tot colabruin. Met een smartphone kun je zelf ook meedoen aan dit project. 2. Elektronica De elektronica die nodig is voor onderzoek wordt voor een deel op het NIOZ zelf ontwikkeld. Aan apparatuur die op of in de zee moet werken, worden bijzondere eisen gesteld. Deze moet robuust zijn, soms tegen enorme (water)druk kunnen, niet roesten en niet lekken. Daarnaast moet veel apparatuur jarenlang autonoom kunnen werken op enkel een batterijlading. Op de elektronicaafdeling is te zien hoe apparatuur ontwikkeld, getest, gerepareerd en onderhouden wordt. Er zijn voorbeelden te zien van zelfontwikkelde apparatuur; deels staan deze werkend opgesteld. Medewerkers zijn aanwezig om uit leggen wat er gemeten kan worden en waarom iets gemeten wordt. Ook zijn de tools te bekijken, de hard- en software, waar de elektronici mee werken. Enkele voorbeelden: o Thermistor, zeer nauwkeurige temperatuurmeter (gaat het eigenlijk wel om de temperatuur?); o Sedimentmeter (hoe beweegt het zand?); o Mosselmonitor (hoe is het met z n klep?); o Birdtag (waar is die vogel?); o Autonome, flexibele, datalogger die gebruikt wordt in boeien op de oceaan; o Sediment trap (vanger) motoraansturing. 3. Data Management Het vastleggen van gegevens om die later weer te kunnen gebruiken is van alle tijden. In de stand van de Data Management Group (DMG) is een tentoonstelling te zien over 5000 jaar data opslag. Verder zijn er doorlopend boeiende presentaties over het werk van de DMG, dat zich richt op het archiveren en toegankelijk maken van data ten bate van het onderzoek van het NIOZ. In nauwe (inter)nationale samenwerking worden ook veel data gepubliceerd voor wetenschappelijk hergebruik onder het motto open waar het kan, beschermd waar het moet. Medewerkers zijn aanwezig om uit te leggen wat en hoe dat allemaal gebeurt. 4. Laboratorium Fysische Oceanografie Vanuit de gang is een demonstratie van dood water in de grote laboratoriumruimte te zien. Door dood water komen schepen soms nauwelijks vooruit. Een kleurenschema maakt duidelijk waarom. Bij het laboratorium wordt een demonstratie over convectie gegeven. Daarnaast is er een demonstratie van de FLY: een meter voor turbulentie in waterstromen. Ook wordt er uitgelegd welke metingen in de Indische Oceaan gedaan worden. De metingen met behulp van Argos-floats en satellietmetingen worden besproken. Wedstrijd: boot in gemengd water tegen gelaagd water. Gaat een boot in gelaagd water sneller, langzamer of even snel als in ongelaagd water? Convectie: verversing van de diepzee. De verversing van de diepzee, een kwestie van zwaartepuntverplaatsing. Stromingen in de Indische oceaan. Diepzee- en satellietmetingen, effect van draaiing van de aarde. Metingen in/op de diepzee. Diverse apparatuur gebruikt op zee. 2

5. Laboratoria Mariene Organische Biogeochemie Bepaling van zeewatertemperaturen uit het verre verleden. Bij de afdeling Mariene Organische Biogeochemie worden fossiele moleculen geanalyseerd om het klimaat van vroeger op aarde te reconstrueren. Aan de hand van posters en demonstraties laten wij zien hoe je hiermee zeewatertemperaturen van miljoenen jaren geleden nauwkeurig kunt bepalen. Kinderlaboratorium. Kinderen mogen zelf een aantal proeven doen in ons speciaal ingerichte kinderlaboratorium. De proefjes gaan over het scheiden van kleurstoffen, verzuring van zeewater en kleine beestjes onder de microscoop. Deze activiteit duurt ongeveer 20 minuten. 6. Restaurant, NIOZ-shop, Breng je schelp en kleurplaten Ga even rustig zitten met een kopje koffie en een broodje. Hier vind je ook de NIOZ- shop met speciale open dag aanbiedingen en bijzondere artikelen die normaal gesproken niet te koop zijn, zoals een cap van onderzoekschip RV Pelagia en een muts van RV Navicula. NB: je kunt in de NIOZ-shop alleen contant betalen. De kinderen kunnen zich in het restaurant uitleven op de nieuwste kleurplaten. Breng je schelp manifest tussen Kust en Kitsch. Laat hier je strandvondsten determineren, onze experts kunnen je er van alles over vertellen. 7. DNA-laboratorium DNA is overal. In ons eigen CSI lab kunnen kinderen vanaf 8 jaar van alles zelf doen: haal DNA uit een monster en bekijk de expositie: hoe gebruik je DNA voor zeeonderzoek? Los je ook het raadsel op: wie heeft Barry B. vermoord? 8. Noordzeegroep Eet net als een schelp slib en voedsel voor de kust bij Egmond. Een aantal soorten schelpen halen hun voedsel uit het water dat boven de zeebodem stroomt. Is er voedsel zoals algen aanwezig, dan gaat de schelp open om het voedsel uit het water te filtreren. Zit er teveel oneetbaar slib in het water, dan gaat de schelp dicht. Door de opening tussen de twee schelphelften te meten, kunnen we dus zeggen of de schelp aan het eten is of juist niet. Het eetgedrag van de schelpen laat zien of er veel slib in het water zit. Bij een zandsuppletie komt er veel slib in het water. Dit heeft effect op het eetgedrag van schelpen. Voor de kust bij Egmond heeft twee jaar lang een meetplatform op de zeebodem gestaan en daar is op deze manier het effect van zandsuppletie gemeten. Doe zelf de test en proef het verschil! 9. Hier kun je met de trap of de lift naar beneden 10. Vogelvleugel SIBES, een groots bemonsteringsprogramma van het bodemleven in de Waddenzee. Met het SIBES project proberen we de stand van het bodemleven van de droogvallende delen van de Waddenzee in kaart te brengen door op bijna 5000 plaatsen in de Waddenzee bodemmonsters te nemen. Naast het kijken naar wormen, schelpdieren en kreeftachtigen worden er ook monsters genomen van het sediment; deze worden in het laboratorium geanalyseerd op korrelgrootte. Zo hopen wij een goed overzicht te krijgen van de hoeveelheden en de ruimtelijke verdeling van de bijna 130 soorten bodemdieren in de Waddenzee. Omdat dit project gedurende meerdere jaren wordt uitgevoerd, kunnen we uiteindelijk ook iets zeggen over eventuele verschuivingen door de jaren heen. Naast de presentatie van de bemonsteringsapparatuur en een foto-impressie van ons werk in het veld zijn voorbeelden te zien van verschillende diersoorten die in de wadbodem leven. 3

Zijn mensen net kanoeten? Een kanoet is een wadvogel die kleine schelpdieren eet die zich verstoppen in de bodem van de Waddenzee. De wadbodem is alleen bij laagwater beschikbaar en strekt zicht uit over een enorm gebied. Dit levert een probleem op voor kanoeten; hoe vinden ze in een groot gebied en in korte tijd voldoende verstopte prooien om hun maag mee te vullen? Onderzoekers hebben in de experimentele vogelfaciliteit van het NIOZ ontdekt dat kanoeten bij elkaar afkijken om zo de beste voedselplekken te vinden. In de vogelvleugel staat een deel van de opstelling waarmee het experiment is uitgevoerd. Je kunt hier zelf meedoen aan een soortgelijk experiment. 11. Zeewiercentrum In het Zeewiercentrum wordt fundamenteel en grensverleggend toegepast onderzoek verricht aan zeewier. Zo wordt er bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de ecofysiologie van zeewier en selecteren we er de meest geschikte zeewiersoorten voor teelt op de Noordzee. Kom naar het Zeewiercentrum voor een Koninklijke rondleiding! 12. Naval gazing As the outcome of the BioArt and Design Award, Špela Petrič will present her project Naval Gazing. The project re-thinks the relationship between biotic marine entities, the human and the sea at a time when increased productivity and climate change are pushing towards seagricultural exploration and the distinction between nature and culture is becoming ever-more hazy. The habiton is a kinetic kunst-machine, which simultaneously acts as a platform for the attachment of organisms, creating a travelling, uncontrollable transient biotope in the North Sea. During the open day, the habiton will be set free and followed by boat. 13. Waddensteiger (Jetty) Bij goed weer kun je een kijkje nemen op onze meetsteiger aan de andere kant van de dijk, waar jaar in jaar uit en jaarrond van alles wordt gemeten in het Marsdiep. Hier kun je zelf metingen doen in de Waddenzee zoals de temperatuur en het zoutgehalte van het water. Zelf meten in de Waddenzee: turbulentie- (FLY)-, temperatuur-, zout- en lichtmetingen 14. Vislaboratorium Mysterieuze parasieten. In het vislaboratorium worden de parasieten van schelpdieren in de Waddenzee onderzocht. Parasieten blijven vaak onderbelicht, maar spelen een belangrijke rol in populaties van bijvoorbeeld mosselen en oesters. Wil je wat ontdekken over deze mysterieuze groep organismen, kom dan zeker langs! Een speurtocht voert van het lab tot de oesterbanken. De route vanaf de achteringang begint hier. 15. BIO-afdeling Koralen op riffen gaan wereldwijd achteruit vanwege kustontwikkelingen die gepaard gaan met vervuiling van het zeewater, en vanwege klimaatveranderingen die leiden tot verhoging van de zeewatertemperatuur en verzuring van het zeewater. Als de koralen doodgaan nemen andere organismen zoals sponzen, wieren en kalkborende organismen juist toe. O.a. filmpjes van sponzen en oplossend koraal via de beamer, 2 posters en misschien enkele experimentjes met het oplossen van kalk. Vervuiling van de zee met plastic en microplastic. Bij deze activiteit leer je van alles over de vervuiling door microplastic en de mogelijke gevolgen voor organismen in zee. Zeewaterdruppel. In dit model van een druppel zeewater laten we de micro-organismen zien die de basis vormen van het voedselweb in de zee; van virussen tot algen. Deze organismen zijn welis- 4

waar klein, maar bij elkaar opgeteld is hun totale gewicht toch groter dan dat van alle met het blote oog waarneembare organismen. De kunst van het modelleren. Ecologie op de computer: modellen van de Waddenzee en Noordzee. De modellen kun je ook terugvinden op onze website: http://www.nioz.nl/ersem-getm. Levende organismen (phyto- en zooplankton) met de microscopen. Lab F00-01. 16. Clean lab en clean sampling container IJzer in de oceaan en de echte longen van de planeet. Leer hoe algen aan ijzer komen en waarvoor ze dat nodig hebben. Spoorzoeken op zee. Algen hebben licht, kooldioxide, stikstofverbindingen en fosfaat nodig om te leven, en heel kleine hoeveelheden spoormetalen, waaronder ijzer. Maar vooral ijzer zit soms heel erg weinig in de oceaan. Om dat goed te kunnen meten, op een schip dat zelf van ijzer is gemaakt, zijn speciale maatregelen nodig. NIOZ heeft een bemonsteringssysteem ontwikkeld waarmee toch het schone zeewater aan boord gehaald en bemonsterd kan worden. 17. Geologielaboratorium In de lagen bezinksel die over miljoenen jaren op de zeebodem zijn afgezet, ligt een schat aan informatie opgeslagen over veranderingen die de planeet Aarde door de tijd heen heeft doorgemaakt. Wisselende klimaten, veranderende zeestromingen, wereldwijde natuurrampen, ontstaan en uitsterven van plant- en diersoorten. In het mariene geologie lab vertellen wij meer over hoe we de informatie uit dit zogenaamde geologische archief kunnen ontcijferen. Zand op de korrel. Bekijk zand onder de microscoop en ontdek dat er vele soorten zand zijn en dat zandkorrels een eigen verhaal vertellen. Zinkend zand. In het onderzoek van sedimenten onderscheiden we korrels van verschillende grootte (klei, silt, zand, grind, ) die met verschillende maten zeven van elkaar kunnen worden gescheiden. Een eenvoudige proef laat zien hoe natuurlijke processen korrels op grootte sorteren. Tijd per strekkende meter. Met de XRF corescanner kan in sedimentkernen een snelle analyse gemaakt worden van de verdeling van aluminium, silica, calcium, ijzer en vele andere elementen uit het periodiek systeem. Indirect kan hieruit de ouderdom van sedimenten worden afgeleid. Zand happen. Zoek verborgen schatten met de Van Veen sedimenthapper. Zware stof. Jaarlijks gaan er vele miljarden tonnen stof de lucht in en een deel hiervan komt in zee terecht. Een videoanimatie laat zien wat de belangrijkste bronnen van stof zijn en hoe het stof door luchtstromingen wereldwijd wordt verspreid. Doe hier ook de gratis blaastest. Coole koralen. Tropische koralen zijn alom bekend en bewonderd. Maar wist je dat koralen ook algemeen voorkomen langs de randen van de Atlantische Oceaan van Portugal tot de noordpunt van Noorwegen? Videobeelden en handstukken van koudwaterkoralen geven een beeld van wonderlijke oases van leven in de koude en eeuwig duistere diepzee. Fun met forams. Maak kennis met foraminiferen - de eencellige huisjesbouwers uit zee waarvan de kalk- of zandschelpjes voor ons geologisch onderzoek heel belangrijk zijn. XRF-corescanner. Elementanalyse per strekkende meter in sedimentkernen (bodemmonsters)van de zeebodem. Om een eerste indruk te krijgen van de eigenschappen van een net genomen sedimentkern worden delen van overlangs doorgesneden kernen doorgemeten met de XRF-core scanner. Een groot aantal elementen uit het periodiek systeem kan hiermee al aan boord van het onderzoekschip worden geanalyseerd, maar in het lab kan natuurlijk ook. 5

19. Marine Technology De oceaanloods is gevuld met verschillende soorten apparatuur voor het bemonsteren en observeren van water en sediment en ten behoeve van de biologie. Tevens kunnen de machines bekeken worden waarmee deze instrumenten worden vervaardigd zoals cnc-aangestuurde draaien freesmachines, een autogeen/plasma snijtafel en lasmachines. Ook in de instrumentmakerij kun je de verschillende soorten machines bekijken voor het vervaardigen van instrumenten die gebruikt worden bij (diep)zeeonderzoek. Er is o.a. een druktank waar proeven gedaan kunnen worden tot een druk van 600 bar om te testen of de apparatuur het in de diepzee wel uithoudt. Het Testbassin. Buiten achter de werkplaatsen vind je een testbassin van 5 x 5 x 5 meter, gevuld met zoetwater. Dit bassin wordt gebruikt voor het testen en trimmen van zeegaande apparatuur voordat deze op zee wordt ingezet. Het is natuurlijk heel vervelend als je apparatuur het op zee begeeft 20. Technoplaza BOBO-bodemlander. Onderzoek in de diepzee dat gewoon doorgaat, ook als het schip weer wegvaart. Met een schip ben je maar kort op één plek, maar soms willen we iets op dezelfde plaats gedurende een aantal maanden of zelfs wel een heel jaar lang onderzoeken. Dan gebruiken we onze bodemlanders. Spoorzoeken op zee. Bekijk de demonstratie in een laboratoriumcontainer over de meting van spoormetalen. Algen hebben licht, kooldioxide, stikstofverbindingen en fosfaat nodig om zich te delen, maar daar blijft het niet bij. Er zijn ook heel kleine hoeveelheden spoormetalen nodig, maar vooral ijzer zit soms heel erg weinig in de oceaan. Om dat goed te kunnen meten zijn heel speciale maatregelen nodig. Snel verankeringen wegzetten. Het 'uitrollen' van instrumenten voor diepzeeonderzoek. 6