ledenblad van De Windvogel WAT DOET DE WINDVOGEL MET UW GELD? December 2012 Jaargang 16 nummer 4
Colofon is een uitgave van De Windvogel, coöperatieve vereniging tot collectief bezit van windmolens. Het bestuur van de Windvogel: Dick van Elk, voorzitter Puck van Leeuwen, tweede voorzitter Martien Vogelezang, secretaris / projecten Arnold Abbema, penningmeester Arie Wingelaar, tweede penningmeester Martien Vogelezang, secretaris Danny Steenhorst, ledenwerving Wim van Heerde, v.m. bestuur VCBW N-B Niek van Dam, projecten en techniek Roderick Timmer, energieprijzen Thomas Toussaint, projecten Siward Zomer, projecten Ledenadministratie: Jan Jennissen Graaf Janstraat 219 2713 CL Zoetermeer Redactie Windvaan: Tim de Boer Carolien van der Graaf Arie Groenveld Bob Molenaar (eindredacteur) Redactieadres: Bob Molenaar Cannenburglaan 22 2532 AM Den Haag tel. 070 362 1542 e-mail: redactie@windvogel.nl Kopij voor Kopij kunt u sturen of e-mailen naar het redactieadres. De redactie behoudt zich het recht voor plaatsing te weigeren en teksten in te korten. Molenaars: Harry van den Hooren Broos de Groot Arjan Boomars Vincent de Jong René van Mechelen Bezoek ook eens www.windvogel.nl, twitter.com/dewindvogel en www.facebook.nl/dewindvogel Postadres: De Windvogel Postbus 2183 2800 BH Gouda Foto voorpagina: Bezoekadres: Hanzeweg 4A 2803 MC Gouda tel. 0182-520443 Het is maar goed dat Madurodam niet in Noord-Holland ligt, anders was er nooit een vergunning afgegeven voor die windturbines (foto van Flickr.com) 2
Inhoud: Van de redactie...4 Nieuws van de molenaars...5-7 Wat doen wij met uw geld?...8 Van de voorzitter...9 Een bezoek aan Bürgerwindpark Haren-Rütenmoor...10 Lezersonderzoek...11 Lezers schrijven...16 Energie in de media...19 Korting op ledverlichting De Ledverlichtingshop biedt Windvogelleden 15% korting op led-lampen die worden aangeschaft via www.ledverlichtingshop.nl. Denkt u er wel om dat alle prijzen op de site exclusief BTW zijn! De kortingscode wordt via mail doorgegeven aan de leden die een digitale Windvaan ontvangen. Voor alle leden is de code op de volgende manier zichtbaar: log in op www.windvogel.eu, dan vindt u onderaan de homepage onder 'acties': Led verlichting. Klik daarop en u ziet de kortingscode die u moet gebruiken bij de bestelling. 3
Van de redactie Beste Windvogelaars, we leven in interessante tijden. De kernramp in Fukushima maakte dat een hoogontwikkeld land op stel en sprong een manier moest vinden om van zijn afhankelijkheid van kernenergie af te kicken. En het bezoek van orkaan Sandy aan New York bood ons een unieke vooruitblik op het soort samenleving dat kan ontstaan als de benzine echt helemaal opperdepop is. Intussen ziet de Nederlandse regering in dit alles geen aanleiding om stevig in te zetten op duurzaamheid. De klimaatprestatie van ons land - voorheen een koploper - is gedaald tot de laagste van Europa. En de Rekenkamer bracht een rapport uit met als voornaamste conclusie dat Nederland mogelijk niet goed voorbereid is op de gevolgen van klimaatverandering. In dit nummer leest u er meer over. Over 'prestatie' gesproken: we zouden graag eens willen weten hoe naar uw mening de Windvaan-redactie presteert. Daarom vindt u in het hart van dit nummer een lezersonderzoekje. We hopen van harte dat u even de tijd wilt nemen om het in te vullen. Het gaat allemaal nog sneller als u het op internet doet. Bij voorbaat onze dank hiervoor! Met vriendelijke groeten, Bob Molenaar Windvaan en - vlaag verschijnt driemaandelijks, en dat betekent in een actieve vereniging als de Windvogel dat niet al onze activiteiten daarin een plaats kunnen krijgen. Jammer? Abonneer u dan op onze maandelijkse nieuwsbrief de Windvlaag. Als uw e-mailadres bij ons bekend is, krijgt u deze in principe automatisch toegezonden (tenzij u heeft aangegeven dit niet te willen). Krijgt u de Windvlaag nog niet en wilt u die wel ontvangen, geef dit dan door via ledenadministratie@windvogel.nl Dit adres kunt u ook gebruiken als u de Windvaan niet meer op papier wilt ontvangen, maar digitaal. 4
VERENIGINGSNIEUWS VAN DE MOLENAARS De Amstelvogel (Ouderkerk a/d Amstel) De Windvogel (Bodegraven) Ontvangen informatie van molenaar Arjan Boomars Ontvangen informatie van molenaar Broos de Groot Geproduceerde kwh s maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december totaal 2.011 401.696 437.761 219.387 251.300 351.904 297.074 333.052 218.319 354.639 420.040 287.169 676.040 4.248.381 Geproduceerde kwh s 2012 571.713 357.416 205.859 361.659 243.305 321.183 218.167 208.917 288.734 320.366 397.902 maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 3496221 totaal U 2011 2012 5.257 7.232 4.008 3.710 5.056 4.573 4.809 3.344 4.676 6.266 2.496 14.148 65.575 11.863 5.411 2.765 3.989 2.910 3.678 3.943 2.840 2.582 2.404 3.941 46326 De Amstelvogel De Windvogel De septemberopbrengst gaf met 118% van de verwachtingswaarde en 100% beschikbaarheid een redelijke score. In oktober was er 16 uur storing en 23 uur reparatie. De uiteindelijke opbrengst was helaas maar 78%. November gaf een standaard resultaat met 102% en 100% beschikbaarheid. De septembermaand bracht met nog veel blad aan de omliggende bomen niet de storm die nodig was. Het resultaat was tot dan het slechtste van alle voorgaande maanden. Oktober deed het daarna met minder wind nog slechter. November zorgde weer voor een opleving. U 5
De Volhouder (Halsteren) De Gouwevogel (Gouda) Ontvangen informatie van molenaar René van Mechelen Ontvangen informatie van molenaar Harry van den Hooren Geproduceerde kwh s Geproduceerde kwh s maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december totaal 2011 7.170 6.030 3.630 3.780 5.850 4.710 4.110 3.720 5.790 6.060 3.330 11.820 66.000 2012 9.180 4.320 4.958 5.550 3.000 5.820 4.380 3.030 3.300 4.170 6.180 53.888 U maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december totaal 2011 2012 75.566 103.824 54.650 45.460 70.325 60.177 62.843 44.758 79.323 87.791 54.885 167.525 907.127 131.926 66.790 34.145 69.966 42.487 71.147 52.349 39.372 48.736 59.089 74.221 690.228 De Volhouder De Gouwevogel Over de Volhouder zijn geen specifieke gegevens ontvangen. September was t.o.v. 2011 maar matig, oktober eveneens. De maand november bracht hierin nog wat compensatie door een redelijke opbrengst. Na september met 82% van de verwachting bleef ook oktober onder de maat met maar 69,5%. Ook de maand november week hier met 84% niet van af. 6
De Appelvogel (Zeewolde) De Elzenvogel (Zeewolde) Ontvangen informatie van molenaar Harry van den Hooren Ontvangen informatie van molenaar Harry van den Hooren Geproduceerde kwh s Geproduceerde kwh s maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december totaal 2011 149.429 131.849 120.129 83.993 83.016 65.436 65.436 58.599 74.226 106.456 110.362 124.036 1.172.966 2012 179.337 85.258 58.120 86.449 66.789 81.504 55.649 45.228 64.861 75.579 91801 890575 maand januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december totaal 2011 2012 210.733 185.941 169.413 118.451 117.074 92.282 92.282 82.640 104.678 150.130 155.639 174.922 1.654.182 236.272 134.132 81.987 135.315 98.694 117.667 84.825 71.069 102.046 124.263 139.421 1.325.691 De Appelvogel De Elzenvogel September bracht met 97,5% een redelijke opbrengst. Oktober gaf met 71,1 veel te weinig en november bleef met 83,3% ook onder de maat. Door storing en halfjaarlijks onderhoud was de beschikbaarheid in oktober 99%. In de maanden september en november was de beschikbaarheid 100%. De eerste 9 maanden was de opbrengst 86,9% t.o.v. een normale opbrengst. U 7
Wat doen wij met uw geld? Omdat het realiseren van een windturbine een zeer moeizaam proces is, hebben wij op dit moment ruim 1 miljoen aan liquide middelen in kas. Dat geld staat op een spaarrekening bij de ASN-bank. Moeten we die middelen niet over meerdere banken spreiden, wordt wel eens gevraagd. Die vraag werd onder meer gesteld op de laatste Algemene Ledenvergadering, en is ook wel te horen in de bestuursvergaderingen. Achterliggende gedachte is het depositogarantiestelsel, dat bij het omvallen van een bank maximaal 100.000 garandeert. Onze coöperatie heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan. Ook in onze keus voor een bank vinden wij dat een belangrijk aspect. Bij deze keus letten wij ook op hun beleid voor belangrijke maatschappelijke onderwerpen als klimaat, natuur mensenrechten, wapens, corruptie en betrouwbaarheid. En op hun bonusbeleid. Uit het Eerlijke Bankwijzerrapport van mei 2012 blijkt dat slechts twee banken op vrijwel alle aandachtspunten goed scoren, de ASN Bank en de Triodosbank. Dit rapport bevestigt dat wij met de ASN-bank een goede keuze hebben gemaakt. Omdat deze bank nog geen zakelijke betaalrekening biedt maken we noodgedwongen voor ons betalingsverkeer gebruik van de ING Bank. De ASN bank is een zelfstandige bank die deel uitmaakt van de SNS Reaalbank. Deze laatste bank is een van de systeembanken. Mocht de SNS Reaalbank in de problemen komen, dan zal de overheid ingrijpen om omvallen te voorkomen. Gelet op onze doelstellingen komt naast de ASN bank, alleen de Triodosbank in aanmerking als bank die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Het overhevelen van middelen naar de Triodosbank betekent echter wel dat we genoegen moeten nemen met een rentevergoeding die circa 1% lager is dan bij de ASN bank. Binnen het bestuur hebben we de voor- en nadelen van diverse scenario s afgewogen. We zijn tot de conclusie gekomen dat we er bewust voor kiezen onze liquide middelen bij de ASN bank uit te zetten. Daarnaast overwegen we om toch bij de Triodosbank een spaarrekening te openen en daar maximaal 100.000 weg te zetten, de lagere rentevergoeding daarbij voor lief nemend. Daarnaast maken we voor kort-tijdelijk overtollige middelen gebruik van een zakelijke spaarrekening bij de ING bank. U mag er vanuit gaan dat wij op een zorgvuldige en voorzichtige manier met de door u aan ons toevertrouwde middelen omgaan. Arnold Abbema en Arie Wingelaar, penningmeesters 8
Van de voorzitter Vandaag gaat het over Arnold Abbema. Arnold is mijn vriend. Niet een vriend waarmee je 's avonds naar het café gaat. We zullen best wel eens in een of andere kroeg iets hebben gedronken. Maar daar gaat het niet om tussen Arnold en mij. Ook niet om klaverjassen of bridgen, ik weet niet eens of hij dat kan... Arnold is mijn vriend om de wereld mee te verbeteren. Voor veel mensen beperkt die bezigheid zich tot al dan niet heldere beschouwingen tijdens het cafébezoek. Niet voor ons. Misschien dat daarom een barkruk niet onze voorkeurslocatie is om de wereld te verbeteren. Het is onze hobby, maar wel een serieuze... Ruim voordat we met De Windvogel begonnen was Arnold al bezig de wereld te verbeteren. Mondiaal en nationaal, als oprichter en voorzitter van Max Havelaar. Ook microfinanciering heeft zijn hart; via Oikocredit heeft Arnold de geldstroom van heel wat investeerders omgelegd naar een meer duurzame en vaak ook coöperatieve bedding. Geld kun je rustig aan hem overlaten. Behalve accountant is hij wat mij betreft ook een financiële tovenaar. Leven van de wind heeft ons geen windeieren gelegd. Dat weet u natuurlijk als u de ontwikkelingen van De Windvogel volgt. Vandaag gaat het echter niet over Arnold de penningmeester. Vandaag gaat het over de mens Arnold Abbema. Een mens die al een tijdje weet dat de horizon van zijn leven in zicht is. Hij praat daar opvallend open en nuchter over. Hij verzorgde zijn vrouw, Tineke, tijdens de laatste jaren van haar steeds moeilijker wordende leven. Toen zij vorig jaar overleed was er naast het verdriet, ook de vrede dat hij deze taak had kunnen voltooien. Ieder mens heeft zijn eigen perspectief. Dat kan ook moeilijk anders. Je ziet de wereld door je eigen ogen. Arnold en ik kijken naar dezelfde wereld. We zien dezelfde zaken, maar vanuit een iets ander perspectief. Bovendien hebben we allebei onze dromen. Dromen hoe de wereld zou kunnen zijn als... Multatuli speelt een rol in de dromen van Arnold. Vraag het hem zelf maar. Misschien heeft hij wel een boekje bij zich. Hij kan er zeker een boekje over open doen. Mijn vriend is ziek. Ernstig ziek. Je merkt dat zo op het oog niet aan hem. Arnold gaat gewoon door, zoveel als mogelijk is. Omdat hij niet anders kan? Nee, omdat hij niet anders kiest. En De Windvogel is één van die keuzes. Vanuit een perspectief van 25 jaar kijken wij beiden naar de toekomst. We leven daarbij van de wind. De wind is gratis, maar zeker niet voor niets. De wind is een bron van energie, voor wie daar oog voor heeft. 25 Jaar geleden waren we in Reeuwijk op zoek naar een 9
bron van nieuwe, schone energie. Arnold stelde voor een windmolen te gaan bouwen. En dat hebben we gewoon gedaan. Zonder Arnold was De Windvogel er hoogstwaarschijnlijk niet geweest. En in ieder geval was De Windvogel niet geweest wat zij nu is. Arnold, bedankt! Dick van Elk, 5-12-2012 Een bezoek aan Bürgerwindpark Haren-Rütenmoor De Windvogel, regio Drenthe/Groningen, organiseerde op 9 juni jl. een uitstapje naar het windpark bij Haren in Duitsland (een paar kilometer over de grens bij Ter Apel). Twintig belangstellenden meldden zich om tien uur 's morgens bij het voormalige Duitse douanekantoor in Rütenbrock. Angela Wolbers en Lucas Helmer, twee van de organisatoren, doen verslag. We reden achter Hermann Fehrmann (bedrijfsleider van het Bürgerwindpark) aan naar de molens en stopten bij een Enercon E-82. Het was erg guur weer. Wat we aan de voet van de mast hoorden, was de wind in de bomen, de wind die langs de mast waaide en de wind langs onze oren. We waren blij dat de heer Fehrmann de molen opende en wij naar binnen mochten. Met een druk op de knop zette hij de molen stil. Binnen in de molen kon je een rondje lopen rondom een grote vierkante kast (de transformator) en een lift. Aan de zijkanten waren op 3 plaatsen trapjes naar boven te zien. Oeps, als je naar boven kijkt langs die trapjes is dat wel heel indrukwekkend hoog. De mast leek ook wel scheef te staan. Gelukkig dat er ook een lift was. Een van de bezoekers was toevallig iemand die Enercon-molens bouwde. Hij vertelde dat de lift niet helemaal tot boven gaat. De laatste 6 meter moet je gewoon klimmen. Dat wordt in elk geval vier keer per jaar gedaan, want zo vaak komt er iemand voor onderhoud. De heer Fehrmann vertelde dat er in 2004 al een windpark met 15 molens was, eigendom van drie vennootschappen in Haren. Dit windpark is in 2011 uitgebreid met 18 molens. Ook deze molens worden weer geëxploiteerd door Wordt vervolg op pagina 15 Installatie van een Enercon E-82, ergens in Duitsland. Foto (van internet): Tony Zech 10
LEZERSONDERZOEK De redactie van de Windvaan wil graag weten hoe u het blad ervaart, en vraagt u dan ook enkele minuten van uw tijd om deze enquête in te vullen. Het kan ook digitaal (met onze excuses voor de reclame). De link naar de enquête vindt u op onze website. Vult u de papieren versie in, stuurt u deze dan s.v.p. op naar de redactie van de Windvaan, Cannenburglaan 22, 2532 AM Den Haag. Als u anoniem wilt blijven, is dat geen probleem. Bij voorbaat hartelijk dank voor uw medewerking! 11
1. Heeft u een papieren of een digitaal abonnement? O papier O digitaal 2. Indien u een papieren abonnement heeft, waarom is dat dan? O niet bekend met het digitale abonnement O switchen is er nooit van gekomen O lees liever van papier O anders, namelijk 3. Kijkt u, behalve in de Windvaan, ook wel eens op onze website? O regelmatig O soms O nooit 4. Wat vindt u van de verschijningsfrequentie van de Windvaan? O te vaak O niet vaak genoeg O goed zoals het is 5. Wat vindt u van de opmaak van het blad? a. het formaat is O goed O te klein O anders, namelijk... b. de indeling is O overzichtelijk O niet overzichtelijk O anders, namelijk... c. de teksten zijn O goed leesbaar O niet goed leesbaar O anders, namelijk... 12
Eventuele suggesties voor verbetering kunt u onder aan deze enquête kwijt. 6. kent altijd een vergelijkbare opbouw. Begonnen wordt met verenigingsnieuws - met als eerste de opbrengsten van onze molens en met altijd een woordje van de voorzitter - gevolgd door artikelen uit de media die op wind- en andere schone energie betrekking hebben. Wij willen graag weten hoe informatief u dit alles vindt. a. opbrengsten windmolens O informatief O niet informatief O anders, namelijk... b. bestuurlijk nieuws uit de vereniging O informatief O niet informatief O anders, namelijk... c. artikelen over/interviews met mensen die actief zijn met windenergie O informatief O niet informatief O anders, namelijk... d. de rubriek 'Van de voorzitter' O informatief O niet informatief O anders, namelijk... e. de selectie van media-artikelen O informatief O niet informatief O anders, namelijk... 7. Welke onderwerpen komen naar uw mening in de Windvaan onvoldoende aan bod?.................. 13
8. Heeft u suggesties voor verbetering van het blad? Zo ja, welke?..................... 14
Vervolg van pagina 10 (10 nieuw gestichte) Harense vennootschappen. De nieuwe molens zijn 16 Enercons E-82 (rotordiameter 82 m, ashoogte 108 m, vermogen 2,3 MW) en 2 Enercons E-101 als prototype (rotordiameter 101 m, ashoogte 99 m, vermogen 3 MW). De 18 nieuwe molens zullen in totaal ongeveer 92 miljoen kwh/jaar aan stroom gaan produceren. Het hele windpark inclusief de uitbreiding zal 150 miljoen kwh/jaar gaan produceren. Deelnemingen Voor de acceptatie is het erg belangrijk dat alle verdiensten aan het gebied zelf toekomen. Bij drie van de molens konden burgers, grondeigenaren en bedrijven uit Haren met voorrang deelnemen met een bedrag tussen 5.000 en 50.000 euro. Terwijl de molens gebouwd werden, werden de deelnemingen uitgegeven. Er moest in totaal 2,7 miljoen euro verzameld worden, wat volgens de heer Fehrmann geen enkel probleem was. De deelnemingen hebben een looptijd van 20 jaar. De dividenduitkeringen zullen in de loop van de tijd stijgen. Voor 2015 wordt bijvoorbeeld een uitkering van 5% verwacht, voor 2020 10%. Volgens de prognose ontvang je uiteindelijk 280% van je ingelegde kapitaal terug. Ook op andere manieren profiteert de eigen gemeenschap. De grondeigenaren verhuren grond en hebben zo een tweede inkomstenbron. De windmolens zorgen voor werk. Voor het bouwen van de wegen, de fundering, de molens, het onderhoud enz, worden steeds zoveel mogelijk bedrijven gekozen uit de eigen regio. Enercon breidt nu zijn fabriek in Haren uit. En ten slotte profiteert ook de gemeente door de belasting. De gemeente en de politiek ondersteunen windenergie omdat ze zien dat het geld binnen de lokale gemeenschap blijft. Draagvlak Slechts één omwonende heeft een bezwaar ingediend bij de Landkreis. In Duitsland is het bewustzijn dat moet worden ingezet op duurzame energie al heel breed aanwezig. En omdat begonnen is met één molen, kon iedereen zelf ervaren hoe weinig hinder een molen oplevert. Ook aan deze molen konden burgers deelnemen. Er was zoveel animo voor dat na enige tijd doorgegaan kon worden met de volgende molen. Een belangrijk voordeel in Duitsland is ook dat de vergoeding voor geproduceerde elektriciteit goed geregeld is. Deze is niet afhankelijk van marktprijzen. Voor de stroom uit dit windpark wordt 9,2 ct/kwh verkregen en deze prijs staat vast voor de komende 20 jaar. (Bij parken aan de kust gaat de vergoeding na de eerste vijf jaar omlaag, maar bij dit windpark op een windarme locatie niet). Dit geeft burgers natuurlijk veel vertrouwen om hieraan deel te nemen. 15
Vliegtuigen De molens zijn s nachts goed te zien, doordat op elk rotorblad een rode lamp knippert. Waarom is dat nou eigenlijk? De heer Fehrmann legde uit dat dit voor vliegtuigen bedoeld is, wat onzinnig is want er komt daar nooit een vliegtuig zo laag over. Binnenkort gaan de lampjes eraf en komt er per molen nog maar één lamp, die alleen aangaat als er inderdaad een vliegtuig op een hoogte van minder dan 150 meter aan komt vliegen. Toen er geen vragen meer waren, stelde de heer Fehrmann de molen weer in werking. Wij gingen naar buiten en zagen dat de wieken heel langzaam weer op gang kwamen. Het duurt 2 tot 3 minuten voordat de molen weer op volle kracht meedraait. De meeste bezoekers gingen hierna naar huis. Degenen die er nog niet genoeg van hadden, gingen nog met de heer Fehrmann voor een Kaffee mit Kuchen naar een bakkerijtje bij een supermarkt. Ja, zo gaat dat in Duitsland! Angela Wolbers en Lucas Helmer De Windvogel, regio Drenthe/Groningen Lezers schrijven 'Zonnestroom kost minder ruimte' Zonne-energieopwekker van het eerste uur en Windvogel-lid Peter J. Segaar plaatst een aantal kanttekeningen bij het stukje 'Lezers schrijven', op pagina 9 in het vorige nummer. Volgens zijn berekeningen kan zonne-energie met aanzienlijk minder ruimte toe dan wij suggereerden. Zijn commentaar is ietwat ingekort en zijn uitgebreide notenapparaat hebben wij achterwege gelaten. Arie Groenveld maakte een interessante vergelijking tussen '3 MW windturbinevermogen op een goede locatie' en een gesuggereerd alternatief met zonnepanelen. Ik wilde gaarne enkele opmerkingen maken over het gepresenteerde rekensommetje. (1) Gerekend wordt met een module van 130 Wp. (a) Ten eerste worden de meeste modules van Victron door het bedrijf in autonome (niet netgekoppelde) installaties toegepast (die soms trouwens beslist behoorlijk groot kunnen zijn, tot zo n 150 kwp). Zeker niet in vrijeveldinstallaties zoals bedoeld in het artikel in de Windvaan. (b) Ten tweede is een 130 Wp module in vrijeveldinstallaties zoals in het rekenvoorbeeld wordt genoemd (altijd netgekoppeld) totaal achterhaald. Zelfs in een van de eerste echte 'PV Power Plants', het Leipziger Land-project van 4,99 MWp van GeoSol bij Espenhain (nabij Leipzig), Sachsen, werden toen al 150 Wp modules van Shell Solar gebruikt. Dat was in september 2004. De wereld is rap veranderd in die acht jaar tijd. 16
Tegenwoordig worden massaal verkochte modules met een nominale capaciteit van, grofweg, tussen de 200 en 290 Wp gebruikt, vaak met een bijna dubbel zo groot vermogen als het genoemde exemplaar. In het ook in de Windvaan afgebeelde zonnestroompark op de Klepperstee in Ouddorp zijn zelfs relatief hoog rendement hebbende Chinese Suntech modules van 280 en 295 Wp ingezet door ontwikkelaar Van der Valk Solar (gecheckt bij de uitvoerder). (2) Het modulerendement van het genoemde Victron zonnepaneel is slechts ongeveer 13% (licht verschil tussen de mono s en de multi s). Gek genoeg wordt er niets gezegd over het 280 Wp paneel in dezelfde overzichten op de website van Victron. Wat, voor zowel mono als voor multi (of: poly)kristallijn een module rendement heeft van 14,4%. En wat, gezien het vermogen, een logischer kandidaat zou zijn voor inzet in een groot PV-park. (3) Er wordt gerekend met 'een factor 0,8', waarbij al lang is aangetoond dat 'die factor' veel hoger kan liggen. Sterker nog, op de bedoelde 'goede locaties' (voor windenergie opwek), waarmee niet anders dan de wind- EN zonrijke kuststrook bedoeld kan worden, zijn veel hogere specifieke opbrengsten te halen dan verondersteld. Siderea.nl heeft dat al lang duidelijk gemaakt, en talloze systemen in de kuststrook halen dan ook specifieke opbrengsten van 900 tot zelfs over de 1.000 kwh/kwp per kalenderjaar (de enige correcte wijze van uitdrukken, die 'factor' is namelijk geen 'percentage', wat helaas wel vaak als zodanig wordt uitgedrukt). Rekenen we met het scenario 'optimale oriëntatie' volgens Siderea.nl (logisch uitgangspunt bij commerciële zonnestroomparken) is over de gehele kuststrook een specifieke opbrengst te verwachten van 933-979 kwh/kwp.jaar, gebaseerd op berekende opbrengstverwachtingen en aan de praktijk getoetste simulaties. Die 'factor 0,8' die in het Windvaanartikel werd gehanteerd, moet dan gelezen worden als (ongeveer) 'factor 0,95' voor een zuiverder, zo u wilt, plausibeler berekening. (4) Gaan we uit van een haalbare specifieke opbrengst in een geoptimaliseerd, in het kustgebied gesitueerd (onbeschaduwd) zonnestroom park zoals 'bedoeld', 950 kwh/kwp.jaar, en gaan we zeer conservatief uit van een veel verkocht, doch minder krachtig 250 Wp paneel, zou één zo n module per kalenderjaar in de kustregio 238 kwh kunnen produceren (0,25 [kwp] x 950 [kwh/ kwp. jaar]). Voor de genoemde productie van 7,5 GWh/jaar zou je dan nog maar 31.513 modules nodig hebben, fors minder dan de helft van 17
het genoemde aantal van ruim 72.000 stuks. En een totale nominale (STC) capaciteit van bijna 7,9 MWp betreffend. Dat is voor NL begrippen een zeer forse installatie. Het grootste single-site (dak) project is nog steeds het Floriadedak bij Vijfhuizen/Hoofddorp (2,3 MWp). De grootste vrijeveldinstallatie staat op een afvalberg aan de Reefweg in Azewijn, Gld. (1,8 Mwp). (5) Met de geclaimde hellingshoek van 30 graden en een afstand van 2,9x de lengte van de panelen komt de heer Groenveld op een oppervlakteclaim uit van 72,1 hectare voor de geciteerde 130 Wp modules ('op een lange rij geplaatst'). Dat is echter de 'claim' van het moduleoppervlak, en niet die van het 'bezette grondoppervlak'. Bij dertig graden hellingshoek zou de projectie van die modules op de bodem, bij aanname 'portrait' configuratie en polykristallijn (1,48 m. x 0,68 m.) gelijk zijn aan 0,68 x (cos 30 gr. x 1,48) = 0,87 m2. Bij 72.115 modules komt dat neer op een grondclaim van 62,7 hectare. Bij het opgestelde vermogen van 9,37 MWp zou de 'pakkingsgraad' dan neerkomen op zo n 149 kwp nominaal (STC) vermogen per hectare. (6) Echter, de heer Groenveld rekent vervolgens terecht met de gebruikelijke praktijk van rijen achter elkaar in zo n park. Maar doet zichzelf daarbij weer tekort door van een obligate hellingshoek van 30 graden uit te gaan, een daaruitvolgende rijafstand van 2,9 meter, en rijen met maar één module naast elkaar op frames. Het afgebeelde zonnestroompark op de Klepperstee in Ouddorp heeft een omvang van 844 kwp (nagevraagd bij Van der Valk), en is met 2 in portrait (!) boven elkaar aangebrachte rijen Suntech modules onder een zeer matige hellingshoek (tussen 10 en 15 graden) gerealiseerd op een oppervlakte van slechts 1,3 hectare. Dat is een 'pakkingsgraad' van maar liefst 649 kwp aan opgesteld nominaal vermogen per hectare, een factor 4,4 maal zo hoog als werd berekend in het Windvaan-artikel. Hierbij is nog steeds ruimte tussen de modules en zouden er in theorie zoals veelal in Duitsland geschiedt schapen gehouden kunnen worden om het gras kort te houden in het groeiseizoen. Ook in het recent gerealiseerde reusachtig grote Solarpark Neuhardenberg in oost Duitsland is, ondanks het uitgestrekte terrein, een pakkingsgraad van zo n 604 kwp per hectare bereikt in de maar liefst 145 MWp grote PV-centrale. Deels is dit bereikt door gebruikmaking van frame-opstellingen met maar liefst 4 rijen in landscape boven elkaar. (7) Natuurlijk, het belangrijkste onder punt (6) is een extrapolatie van het al gerealiseerde 'suboptimaal' georiënteerde Klepperstee zonnestroompark, wat niet eens pal zuid staat gericht, maar vanwege beperkte ruimte, en om maximale capaciteit kwijt te kunnen, iets oostelijk van zuid, naar de 'gewilde' 7,5 GWh opbrengst. Gaan we van 'optimale' 18
plaatsing uit zoals geschetst onder punt (6), en dus een zonnestroom park van 7,9 MWp willen inrichten, zou dat park met de pakkingsgraad van Klepperstee met slechts ruim 12 hectare uit kunnen, wat meer als er een iets scherpere hellingshoek wordt gekozen (dan meer afstand tussen de rijen nodig). Dat is slechts 57% van de oppervlakteclaim (20,9 ha) die de heer Groenveld berekende om 7,5 GWh/jaar te kunnen produceren aan zonnestroom. Ter vergelijking: de Haarlemmermeerpolder is 17.000 hectare groot, het Schipholterrein alleen al heeft een omvang van 2.787 hectare. Een eerste, 437 kwp grote vrijeveldinstallatie is daar zelfs ook al gerealiseerd. Op 0,95 hectare. Grondclaim van die installatie (ook met 2 rijen 'in portrait' boven elkaar) is ongeveer 460 kwp/hectare. Ook dat is aanzienlijk meer dan de implicatie van de cijfers in de Windvaan. Tot slot Uiteraard zal allebei (windpower en zonnestroom) en nog veel meer nodig zijn om Nederland uit het door jarenlang politieke onwil en onkunde veroorzaakte fossiele moeras waarin we verzeild zijn geraakt te kunnen halen. Alles moet uit de kast, energiebesparing voorop; bij de productie moeten windenergie, zonnestroom, biovergisting van lokale restproducten, geothermie (sensu lato), etc. worden ingezet. We hebben heel wat in te halen! Peter J. Segaar, Leiden www.polderpv.nl Energie in de media Nederland voert nu slechtste klimaatbeleid van EU Nederland scoort het slechtst van alle EU-landen op het gebied van klimaat, volgens de Climate Change Performance Index 2013 een vergelijking van de klimaatprestatie van de 58 landen die samen meer dan 90 procent van de CO2 uitstoten die met energieverbruik samenhangt. Nederland eindigt op plek 49, nog onder de VS, India en Australië. Oorzaak van deze zeer slechte klimaatperformance is het ondermaatse klimaatbeleid van de afgelopen jaren. Bron: www.duurzaamnieuws.nl Te weinig budget voor kabinetsplannen windenergie De nieuwe doelstelling voor windenergie van het kabinet-rutte II is niet realistisch zonder een forse verhoging van de investeringen, blijkt uit berekeningen van het economische bureau van ING. Om de doelstelling voor windenergie te halen, moet tot 2020 circa 13 tot 15 miljard euro in molens worden geïnvesteerd. Het nieuwe kabinet heeft het doel voor hernieuwbare energie verhoogd van 14 procent naar 16 procent in 2020 (is momenteel 4,2 procent). Windener19
gie is belangrijk voor het halen van deze doelstelling. Volgens ING kan de bankensector niet op zichzelf in zo'n omvangrijke financieringsvraag voorzien, en moeten er nieuwe financieringsbronnen worden aangeboord. Bijvoorbeeld pensioenfondsen of verzekeraars. Bron: www.binnenlandsbestuur.nl, 9 november 2012 Te weinig oog voor klimaatrisico's Nederland is mogelijk niet goed voorbereid op de gevolgen van klimaatverandering. Risico's voor onder meer de volksgezondheid, natuur en energievoorziening zijn beleidsmatig niet goed afgedekt, zo concludeert de Algemene Rekenkamer in een rapport dat medio november werd gepresenteerd. Het beleid dat er is richt zich - niet verwonderlijk - vooral op risico's die met water te maken hebben, zoals overstromingen. Maar de effecten van klimaatverandering op de gezondheid, energie- en transportnetwerken en op recreatie en toerisme zijn nog niet goed onderzocht, aldus de Rekenkamer. En dat is een slechte zaak, want de gemiddelde temperatuur in dit land steeg de afgelopen honderd jaar met 1,7 graden Celsius en zal waarschijnlijk blijven stijgen. Het weer kan extremer worden (meer regen of juist erge droogte) en er kunnen nieuwe ziektes opduiken. De kosten van de klimaatveranderingen kunnen flink oplopen, zoals recente berekeningen in opdracht van de Europese Unie aantonen: gemiddeld voor Europa 4 tot 10 procent verlies van het bruto binnenlands product (bbp) in het jaar 2100. Ron Wit, hoofd klimaat en energie van Natuur & Milieu, noemt de conclusies van de Rekenkamer in een reactie 'overdonderend'. Er is geen enkele poging gedaan om plannen uit te werken. En ook in veel gemeenten zijn de thema s klimaat en duurzaamheid niet goed verankerd, bleek uit afstudeeronderzoek van Renske den Exter voor de opleiding Urban Environmental Management aan de Wageningen Universiteit. Zij vergeleek 25 gemeenten van meer dan 100.000 inwoners met elkaar op de formulering, verankering en daadwerkelijke uitvoering van hun klimaatbeleid. Volgens de onderzoekster is de verankering van klimaatbeleid in de gemeentelijke organisatie laag tot middelmatig en is vaak onduidelijk wie verantwoordelijk is voor duurzaamheid. Volgens Den Exter gaan veel gemeenten er ten onrechte van uit dat klimaatmaatregelen al snel 'tussen de oren' van alle sectorambtenaren zullen zitten. Dat het wel goed kan, bewijzen Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Tilburg. Die gemeenten schenken ook aandacht aan het monitoren en meten van de effecten van het klimaatprogramma. Japan na 'Fukushima' Meer dan vijftig kernreactoren telt Japan. Na de tsunami van maart 2011 en de kernrampen die daar het gevolg van waren, zijn ze aanvankelijk allemaal uitge20
schakeld. De Volkskrant van 15 september maakte de balans op van een jaar 'atoomstroomloos' Japan. De eerste prioriteit van de Japanners werd energiebesparing (of 'setsuden', het nieuwe toverwoord). Airco's in huizen en kantoren gingen naar 27 graden, de nachtelijke neonverlichting van Tokio werd uitgeschakeld, de metro ging wat langzamer rijden en roltrappen werden stilgezet. De werktijden verschoven naar de ochtend en de was werd niet meer dagelijks gedaan, maar tweedagelijks. Maar was dit genoeg? Nee, dat niet. Japan moest recordhoeveelheden olie en vloeibaar gas importeren om toch genoeg stroom op te kunnen wekken. Het handelstekort vervijfvoudigde daardoor tot 24 miljard euro in de eerste helft van dit jaar. Voor investeringen in een duurzaam energiesysteem zal nog heel wat meer nodig zijn: 475 miljard euro in de komende vijfentwintig jaar. Maar nieuwe, veilige kerncentrales zouden ook een paar honderd miljard kosten, tekent de wetenschapsredacteur van de krant daarbij aan. Stroomverbruik thuis gedaald Het stroomverbruik van Nederlandse huishoudens is in 2011 voor het eerst sinds jaren gedaald: met zo'n vijf procent ten opzichte van een jaar eerder. Gezinnen gebruiken nu weer evenveel elektriciteit als in 2004, blijkt uit het rapport Energietrends 2012 van onderzoeksinstituut ECN, EnergieNederland en Netbeheer Nederland. Het lijkt erop dat de strengere normen voor apparaten zoals koelkasten en wasmachines effect begint te sorteren. Ook het gasverbruik daalde vorig jaar met zo'n vijf procent, maar die daling past in een langjarige trend. Tennet kan windparken niet aansluiten Het heeft geen zin om voor nu nog een windpark op zee te bouwen, want netbeheerder Tennet kan niet voor aansluiting op het net zorgen. Dat meldt internetkrant Energeia Energienieuws. De Nederlandse doelstelling van 6000 Mw voor 2020 is daarmee onhaalbaar. Tennet heeft nu al niet meer genoeg tijd om per 2020 voor zoveel vermogen de aansluitingen te verzorgen. Dat komt mede door de wachttijd voor onderdelen voor benodigde kabels en transformator- en converterplatforms, die inmiddels is opgelopen tot "50 tot 60 maanden". Dit suggereert dat ook wanneer niet Tennet de aansluiting verzorgt maar de windparkontwikkelaars zelf die verantwoordelijkheid houden, dit het probleem niet oplost. In Duitsland, waar Tennet ook aan offshore transformator- en converterplatforms bouwt, zijn vergelijkbare problemen. Bron: www.duurzaamnieuws.nl, 20 oktober 2012 21
Energie Cooperatie Dordrecht van start Deze zomer is de Energie Cooperatie Dordrecht (ECD) opgericht. Het voorbeeld voor de initiatiefnemers was Texelenergie, maar in Dordrecht wordt meer 'top down' gewerkt: de ECD is opgericht door de gemeente en het energie- en grondstoffennutsbedrijf HVC. De coöperatie gaat zich richten op energiebesparing, lokale energieproductie en energielevering. Dordtse inwoners en bedrijven krijgen de mogelijkheid om te participeren in de duurzame energieproductiemiddelen zoals zonne-energiecentrales en windmolens - en derde partijen krijgen hulp bij het ontwikkelen en de uitvoering van schone-energieprojecten. De eerste actie van de nieuwe organisatie is het tegen gereduceerd tarief aanbieden van een energiescan aan alle Dordtse huiseigenaren. Zelf opwekken duurzame energie goedkoper dan import Op Nederlandse bodem duurzame energie opwekken is goedkoper dan het importeren ervan. Dat blijkt uit onderzoek van Ecofys, in opdracht van Natuur & Milieu. Ron Wit, manager Klimaat & Energie van Natuur & Milieu: Misschien is de kostprijs van groene stroom in het buitenland wel lager (in een land als Zweden kun je goedkoper een windmolen neerzetten), maar de marktprijs kan stukken hoger liggen: die wordt gewoon door vraag en aanbod bepaald. Het onderzoek toont ook aan dat de doelstelling uit het regeerakkoord - 16% duurzame energie in 2020 - alleen kan worden gehaald als alle duurzame energietechnieken snel worden ingezet én het tempo van energiebesparing wordt versneld. Wit hierover: Het is nu erop of eronder voor kabinet Rutte II. Dit is het eerste kabinet dat de duurzame-energiedoelstelling niet meer voor zich uit kan schuiven. Het rapport, Costs and risks of the import of RES statistics by the Dutch government, is te downloaden van www.duurzaamnieuws.nl/bericht.rxml?id=93614 Windpark schaadt natuur niet Windparken lijken de natuur rond de Noordzee per saldo positief te beïnvloeden, blijkt uit recent onderzoek van IMARES, NIOZ en Bureau Waardenburg. Zij onderzochten het Noordzeewindpark voor de kust van Egmond aan Zee, dat met 36 windmolens jaarlijks stroom voor ruim 100.000 huishoudens opwekt. Het onderzoek Offshore Wind Farm Egmond aan Zee OWEZ beschrijft de effecten voor respectievelijk vissen, vogels, zeezoogdieren en bodemdieren. Sommige zeevogels lijken het park te mijden, maar door de aanwezigheid van palen en stenen neemt de biodiversiteit ter plaatse toe. Bron: www.kennislink.nl/publicaties/windpark-hindert-natuur-niet 22
Wilt u leven van de wind? Word lid! Vul onderstaande bon in en stuur deze op De Windvogel investeert met geld van haar leden in duurzame, schone energie. Momenteel beheert deze coöperatieve windmolenvereniging - één van de twintig in Nederland - zes windmolens: één in Ouderkerk a/d Amstel, één aan de A12 nabij het wegrestaurant in Bodegraven, één op het terrein van het Hoogheemraadschap te Halsteren, één aan de Goudkade in Gouda en twee molens in Zeewolde. We zijn altijd op zoek naar plekken waar we meer molens kunnen plaatsen. En daarvoor uiteraard ook naar meer leden! Help mee aan de groei van duurzame energie. Investeer mee in een molen! Stuur onderstaande coupon naar de ledenadministratie van De Windvogel, Graaf Janstraat 219, 2713 CL Zoetermeer. Ja, ik vind duurzame energie belangrijk Ο Ik geef mij op als lid of donateur van de Windvogel en stort op INGbankrekening 37 01 58 t.n.v. de Windvogel te Reeuwijk een bedrag van: Lid: Inleg Lening... X 50,- 50,....,- Totaal...,- U U Naam:... Straat:... Postcode:...Plaats:... Telefoonnummer:... E-mailadres:... Ο Ik wil eerst meer informatie ontvangen 23
Nederland duurzaam voor iedereen Dit verenigingsblad is vervaardigd door: De Windvogel Ledenadministratie: Graaf Janstraat 219 2713 CL Zoetermeer Tel. 079-3168652 Secretariaat: De Windvogel Postbus 2123 2800 BG Gouda Dit blad is gedrukt op papier dat is vervaardigd volgens de nieuwste, minst milieubelastende productiemethode, waarbij de kwaliteit een belangrijke plaats inneemt. 24