Patiënteninformatie Klachten na het CVA Deze folder geeft u informatie over de (mogelijke) lichamelijke en geestelijke gevolgen na het CVA. Het is goed u te realiseren dat voor u persoonlijk de situatie anders kan zijn dan beschreven. Elk mens is anders. Dat geldt ook voor mensen na het CVA. Niet iedereen ervaart dezelfde klachten of ervaart ze op dezelfde manier. Daarom is niet elk advies voor u van toepassing. Ook zult u merken dat het moeilijk is zaken anders te doen dan u gewend bent. Dit vraagt om doorzettingsvermogen. Alleen door te proberen kunt u uitvinden of een advies werkt. Laat u niet te snel ontmoedigen. Klachten na het CVA De klachten die kunnen optreden na de beroerte zijn in drie groepen in te delen: 1. lichamelijke klachten 2. klachten op het gebied van denken 3. klachten met betrekking tot gedrag en emoties Direct na de beroerte zijn de lichamelijke klachten het duidelijkst omdat deze het best te zien of te merken zijn. De andere klachten worden meestal pas in een later stadium duidelijk. Algemene adviezen Bouw de activiteiten langzaam op: als u klachten heeft, ga dan niet direct aan het werk en vermijd inspannende activiteiten. Doe het rustig aan en kies activiteiten die voor u makkelijk en prettig zijn. Vermijd bezigheden zoals taken met een tijdsdruk of taken waarop u zich moet concentreren. Blijf lichamelijk actief door bijvoorbeeld te wandelen en te fietsen. Als u voelt dat u weer actiever wordt, bouw activiteiten dan rustig op. Ga voor herstel eerder uit van maanden dan van dagen of weken. Stel uw werkgever en uw bedrijfsarts op de hoogte van wat er is gebeurd en bespreek de mogelijkheden om het werk rustig op te bouwen. Lichamelijke klachten Hoofdpijn Vermoeidheid Overgevoeligheid voor drukte, felle lichten of harde geluiden Slaapproblemen Duizeligheid Evenwichtsproblemen Verminderde reuk- of smaakzin Veranderde seksualiteit, zoals meer of minder zin hebben en potentieproblemen 1
Hoofdpijn en vermoeidheid Hoofdpijn is meestal een signaal dat u teveel hooi op uw vork neemt. Ook vermoeidheid is vaak een teken dat u de grens van uw kunnen heeft bereikt. Het zijn klachten die juist kunnen optreden bij activiteiten die voorheen niet vermoeiend waren: lezen, tv kijken, een gesprek voeren en autorijden. Neem de klachten serieus! Als u te vaak over uw grens gaat, houden klachten langer aan en duurt de herstelperiode langer. Als u hoofdpijn voelt opkomen, hoeft u deze niet meteen te onderdrukken met een pijnstiller. In eerste instantie is het verstandig om gewoon rust te houden. Mocht dit niet werken, dan kunt u rust combineren met een pijnstiller, bijvoorbeeld paracetamol. Houden de klachten aan of worden ze erger, bespreek dat dan met uw arts. Om vermoeidheid te voorkomen of te verminderen, is het belangrijk dat u bij uzelf nagaat wanneer vermoeidheid optreedt. Is dat op bepaalde tijdstippen van de dag of bij bepaalde activiteiten? Breid uw activiteiten stap voor stap uit. Nemen de klachten toe, dan is dat een teken dat u een stapje terug moet doen. Wissel activiteiten af en bouw rustmomenten in. Met afwisseling wordt bedoeld: het afwisselen van denk- en doe- activiteiten. Houd daarbij in de gaten dat regelmatig kort rusten beter werkt dan (onregelmatig) lang rusten. Het is beter om op vaste momenten te rusten en dit niet te laten afhangen van de klachten. Probeer niet op één dag alles in te halen wat de dag daarvoor niet lukte. Probeer bij voorbaat rekening te houden met inspannende activiteiten. Als u weet dat de volgende dag een inspannende dag is, bijvoorbeeld vanwege een verjaardag, doe het dan de dag ervoor rustig aan. Te weinig actief zijn is ook een valkuil. Juist door te weinig te bewegen kunnen klachten toenemen en gaat uw conditie achteruit. Probeer dus actief te blijven (wandelen, fietsen). Geef uw grenzen duidelijk aan en leg uit dat u (op dit moment) niet alles kunt als voorheen. Overgevoeligheid voor licht, geluid en drukte Overgevoeligheid voor licht, geluid en drukte kunnen met name ontstaan als u moe bent. Adviezen omtrent vermoeidheid kunnen helpen. Daarnaast kunnen aandachts- en concentratieproblemen een rol spelen in overgevoeligheid voor prikkels. Vraag of harde muziek (tv, radio) zachter mag of uit kan. Verlaat regelmatig een drukke ruimte om even op adem te komen. Kies rustige momenten uit. Ga bijvoorbeeld wat vroeger naar feestjes en vertrek als het te druk wordt. Rust van te voren goed uit als u weet dat u in een drukke omgeving of situatie komt. Slaapproblemen Er zijn verschillende oorzaken voor slaapproblemen na een CVA. Veel mensen klagen de eerste tijd over een toegenomen slaapbehoefte. Het lichaam moet wennen en kan wat in de war raken van het nieuwe ritme. Breng regelmaat aan in het slapen. Sta zoveel mogelijk op dezelfde tijd op en ga op dezelfde tijd naar bed. Zo went het lichaam aan een vast ritme. Vermijd drukke activiteiten zowel lichamelijk als geestelijk voor u gaat slapen. Probeer rusten overdag te beperken. Het is beter om een aantal keer kort te rusten dan een keer lang achter elkaar. In het begin na het CVA heeft u overdag meer behoefte aan rust en slaap. Bouw dit na verloop van tijd af. 2
Problemen met het denken Problemen met het denken worden ook wel cognitieve (cognitie = denken) stoornissen genoemd. De meest voorkomende klachten zijn: aandachts- en concentratieproblemen geheugenproblemen problemen met het plannen en verrichten van activiteiten Aandachts-, concentratieproblemen en vertraagd denktempo Aandachts-, concentratieproblemen en vertraagd denktempo uiten zich op verschillende manieren, bijvoorbeeld bij het lezen van een boek/krant of luisteren naar iemand. Het kan moeilijk zijn uw aandacht vast te houden en u te concentreren. Misschien bent u sneller afgeleid, bijvoorbeeld door een radio/tv die aan staat of mensen die de kamer in- en uitlopen. Wellicht heeft u moeite om twee dingen tegelijk te doen. Een andere veelgehoorde klacht betreft een vertraagd denktempo. Denken en doen kost meer tijd waardoor bepaalde activiteiten niet meer goed lukken. Dit zijn vaak activiteiten waarbij veel informatie of veel handelingen in een vlot tempo door de hersenen moeten worden verwerkt zoals: een vergadering bijwonen, computerspel doen en autorijden. Het voelt dan alsof u overal bij na moet denken en dat niets meer automatisch gaat. Adviezen Werk bij voorkeur in een rustige omgeving zonder radio/tv. Voorkom tijdsdruk. Bereid activiteiten zoveel mogelijk voor. Voer taken zoveel mogelijk één voor één uit. Werk niet te lang achter elkaar. Vergeet u vaak de tijd? Maak gebruik van een (kook)wekker. Kies in het begin zoveel mogelijk voor routinematige, bekende taken. Vraag aan mensen in uw omgeving om rekening te houden met uw aandachts- en concentratieproblemen. Vraag ze eventueel om niet te snel te praten en het bij één onderwerp tegelijk te houden. Geheugenproblemen Door het CVA ontstaan (vaak) geheugenproblemen. De oorzaak van de problemen varieert. Naast verstoorde geheugenprocessen kunnen ook vermoeidheid, een vertraagd denktempo en concentratieproblemen een rol spelen. In veel gevallen treedt na een paar weken een verbetering op. Veel voorkomende geheugenproblemen zijn: afspraken vergeten namen vergeten vergeten waar u dingen heeft neergelegd het vergeten van de inhoud van gesprekken De volgende adviezen kunnen u helpen. Deel informatie op in kleine stukken. Probeer zoveel mogelijk aandacht en tijd te besteden aan het opnemen van informatie. Vermijd daarbij afleiding als tv, radio of pratende mensen. Probeer informatie zoveel mogelijk te ordenen. Leg uw spullen op een vaste plek. Onderstreep of markeer de belangrijkste punten van een tekst die u leest. Visualiseren is ook een handig hulpmiddel; vorm in uw gedachten een beeld van datgene wat u hoort of leest. 3
Vooruitkijken is een nuttige strategie, vooral bij geplande activiteiten; maak een lijst van datgene wat u nodig heeft. Terugkijken is handig als u bijvoorbeeld uw sleutels kwijt bent (waar ben ik geweest en waar kunnen de sleutels mogelijk liggen). Herhaal gekregen informatie. Maak gebruik van hulpmiddelen zoals een kalender of (elektronische) agenda. Hierin kunt u extra informatie noteren bijvoorbeeld met wie en waarom u een afspraak heeft. Train uzelf om op vaste tijdstippen de agenda bij te houden. Huisgenoten kunnen nuttig zijn als geheugensteuntje, maar probeer hierin niet afhankelijk van hen te worden. Planningsproblemen Na een beroerte kan het moeilijk zijn om activiteiten te plannen, zoals: u neemt zich dingen voor waar u vervolgens niet aan begint of die u niet afmaakt; u raakt snel het overzicht kwijt als u activiteiten in stappen moet doen; u heeft moeite met het maken van een dagindeling. Planning heeft u vooral nodig bij complexe, niet alledaagse of nieuwe taken. De adviezen zoals vermeld bij aandachts- en concentratieproblemen, vertraagd denktempo en geheugenproblemen werken ook goed bij planningsproblemen, denk bijvoorbeeld aan het voorkomen van afleiding en het één voor één uitvoeren van activiteiten. Maak een dagactiviteitenschema of een plan. Schrijf op wat u gaat doen, waar, wanneer en eventueel met wie en welke middelen. Plan activiteiten ruim in zodat u voldoende tijd overhoudt en controleer regelmatig of u zich aan uw schema houdt. Klachten over gedrag en emoties Deze klachten zijn, met name voor uw omgeving, het moeilijkst te begrijpen. Het kan toch niet zo zijn dat iemand door een CVA zich anders gaat voelen of gedragen?. Dit kan echter wel. De omgeving is zich daar niet altijd bewust van en door onbegrip kunnen de problemen nog groter worden. Algemene adviezen zijn moeilijk te geven omdat lichamelijke klachten en problemen met het denken het gedrag en de emoties beïnvloeden. De meest voorkomende klachten zijn: prikkelbaarheid labiliteit en stemmingswisselingen gebrek aan initiatief verminderd ziekte-inzicht somberheid en depressie angsten Prikkelbaarheid Na een beroerte kan het zijn dat u sneller geprikkeld reageert. Prikkelbaarheid wordt beïnvloed door vermoeidheid en spanning. U kunt baat hebben bij de adviezen die vermeld staan bij hoofdpijn en vermoeidheid. Ga na wanneer prikkelbaarheid het meest voorkomt (in de ochtend of avond, of wanneer er veel mensen zijn). Door hierin inzicht te hebben kunt u er rekening mee houden. Als mensen geprikkeld zijn zeggen we soms dingen die we niet zo bedoelen. Het kan helpen een pauze in te lassen voordat u reageert. Als u er iets uitflapt dat u niet zo bedoeld heeft, kom er dan later op terug of bied eventueel uw excuses aan. 4
Controleer bij anderen of uw boodschap goed is overgekomen. Labiliteit en stemmingswisselingen Met labiliteit wordt bedoeld dat u emotioneler reageert dan voorheen. Bijvoorbeeld sneller huilen als daar niet echt een reden voor is. Ook kunnen emoties elkaar sneller afwisselen: blijheid kan op slag veranderen in somberheid. Deze klachten komen vooral voor vlak na het optreden van een beroerte. Meestal verdwijnen (of worden minder) deze klachten na een paar maanden. Deze klacht wordt sterk beïnvloed door vermoeidheid of spanning. Probeer uzelf af te leiden met andere gedachten of ga iets anders doen. Vraag ook aan uw omgeving om er niet teveel aandacht aan te besteden, maar u te helpen met het zoeken naar afleiding. Gebrek aan initiatief Als u minder initiatief toont, wordt dat vaak gezien als luiheid of gebrek aan motivatie. Dit is niet terecht; het kan een gevolg zijn van het CVA. Het gebruik van een dagactiviteitenschema kan de aanzet zijn om actief te worden en te blijven. Stel het schema samen op met uw omgeving en laat hen, zeker in het begin, nagaan of u het schema volgt. Verminderd ziekte-inzicht Voor mensen die een CVA hebben doorgemaakt is het soms moeilijk in te schatten wat ze wel en niet meer kunnen. Dit kan twee oorzaken hebben: soms willen ze niet weten of toegeven dat er bepaalde dingen veranderd zijn (dit noemen we ontkenning). Er zijn echter ook mensen die na een CVA niet meer in staat zijn hun functioneren goed te beoordelen; dit wordt verminderd ziekte-inzicht genoemd. Ook voor de omgeving is dit vaak moeilijk te begrijpen. Wanneer u dit probleem heeft, zult u dit waarschijnlijk zelf niet echt merken. Uw omgeving merkt het echter wel: zij zien bepaalde dingen die niet goed gaan en zullen u daar dus op aanspreken. Het vergelijken van hun opmerkingen over uw functioneren met uw eigen oordeel kan leiden tot beter inzicht. Durf te vertrouwen op het oordeel van anderen. Soms weten zij het beter omdat ze vanaf de zijlijn meer dingen verkeerd zien gaan. Bedenk dat de mensen in uw omgeving u niet voor de gek willen houden. Somberheid en depressie Het doormaken van een CVA betekent een verlies van uw gezondheid en vertrouwen in uw eigen lichaam. Het kan daarbij verlies van vaardigheden in denken en handelen betekenen. Ongeveer 40% van mensen met een CVA krijgen het eerste jaar te maken met gevoelens van somberheid en/of een depressie. U kunt dat vergelijken met een rouwreactie zoals bij een overlijden. Dat is een normale reactie; op verlies reageer je immers somber en verdrietig. Praten over uw gevoelens kan helpen. Maak een lijst van leuke dingen om te doen en kies daar iets uit. Bewegen en sporten kunnen helpen bij het verlichten van sombere gevoelens. Heeft u gedurende langere tijd last van ernstige somberheid, neem dan contact op met uw huisarts of uw behandelend arts. 5
Onzekerheid en angst Het CVA is een ingrijpende gebeurtenis op uw leven. Uw gezondheid werd aangetast zonder dat u daar invloed op had. Dit kan angst oproepen. Het leven blijkt minder voorspelbaar te zijn dan u dacht. U kunt zich daarnaast onzeker voelen over wat u wel of niet meer kunt door de gevolgen van het CVA. Hoe gaat de toekomst er uitzien? Hoe groot is de kans op een nieuwe beroerte? Het is een normale reactie om gespannen, onzeker of angstig te zijn. Onderneem activiteiten die vertrouwd zijn. Richt vooral uw aandacht op wat u wel weet en kunt. Zoek naar ontspannende activiteiten. Geef niet (volledig) toe aan vermijding. Neem kleine stappen om vermijding te voorkomen. Vindt u het bijvoorbeeld eng om weer naar een verjaardag te gaan met veel mensen, spreek dan eerst iets af met één vriend of vriendin. Net als met somberheid kunnen angsten uit de hand lopen. We spreken dan van angststoornissen en paniekaanvallen. Heeft u gedurende langere tijd last van ernstige angsten, neem dan contact op met uw huisarts of uw behandelend arts. Tot slot Door het CVA is er ten opzichte van vroeger veel veranderd. U moet zelf hard werken om te leren omgaan met de gevolgen. De extra moeite en inspanning die dit kost, maakt dat u soms niet meer evenveel oog heeft voor de mensen om u heen. Sta daar af en toe bij stil en bedenk dat het voor hen ook niet altijd even makkelijk is. Niet alleen u wordt geconfronteerd met de veranderingen, zij ook. Praat met uw omgeving over hoe het voor hen is. Veel gevolgen na het CVA zijn onzichtbaar. Het is niet aan iemand te zien dat hij trager is geworden of geheugenproblemen heeft. Daardoor reageert de omgeving met verbazing en onbegrip als u (nog) niet alles zo kan als voorheen. Zij zien immers niets aan u. Toch is het belangrijk dat u uitleg blijft geven, omdat u zo uzelf ondersteunt in uw herstel. Bepaal zelf wie u het uitlegt en wanneer. Deze informatiefolder kan nooit volledig zijn. Heeft u na het lezen hiervan nog vragen dan kunt u deze stellen aan de CVA-verpleegkundige, 0113-234140. NRL159.02 6