Inhoud Woord vooraf 15 Inleiding 17 1 Ziekenhuis hygiëne en infectiepreventie 19 1.1 Hygiëne 21 1.2 Ziekenhuishygiëne 22 1.3 Infectiepreventie 23 1.4 Hospitalisme 24 1.4.1 Psychosociale schade 24 1.4.1.1 Ontstaan 24 1.4.1.2 Risicogroepen 26 1.4.2 Fysieke schade 27 1.4.2.1 Schade aan goederen 28 1.4.2.2 Ongevallen 28 1.4.2.3 Nevenwerkingen van ontsmettingsmiddelen 29 1.4.2.4 Schade ten gevolge van een ingreep 29 1.4.2.5 Doorligwonden 30 1.4.2.6 Medicatiefouten 30 1.4.2.7 Ziekenhuisinfecties 31 2 Ziekenhuis infecties en zorginfecties 33 2.1 Historische ontwikkeling 35 2.2 Begripsomschrijving 36 2.2.1 Besmetting, kolonisatie, infectie 36 2.2.2 Ziekenhuisinfectie en zorginfectie 37 2.2.2.1 Definitie 37 2.2.2.2 Endogene infectie en kruisinfectie 38 2.2.2.3 Endemie en epidemie 39 2.3 Besmettingscyclus 39 2.3.1 Inleiding 39 2.3.2 Elementen van de besmettingscyclus 40 2.3.2.1 Kiemen 40 2.3.2.2 Besmettingsbronnen 42 2.3.2.3 Overdrachtswegen 43 2.3.2.4 Ingangspoorten en gastheer 44 2.4 Meest voorkomende ziekenhuis- en zorginfecties 44 2.4.1 Frequentie 44 2.4.2 Soorten 48
6 VAN HYGIËNE TOT INFECTIEPREVENTIE 2.4.2.1 Urineweginfecties 48 2.4.2.2 Luchtweginfecties 49 2.4.2.3 Wondinfecties 49 2.4.2.4 Bloedbaaninfecties 50 2.4.3 Spreiding van zorginfecties in het ziekenhuis en in de extramurale zorgverlening 50 3 Handhygiëne 53 3.1 Huidflora 55 3.2 Contacten en besmettingsrisico s 56 3.3 Handen als overdrachtsweg 57 3.4 Handhygiëne bij verzorgend personeel 61 3.5 Handen wassen of ontsmetten: begripsomschrijving 62 3.6 Technieken van handen wassen en ontsmetten en het dragen van handschoenen 63 3.6.1 Handen wassen en handontsmetting 63 3.6.2 Dragen van niet-steriele handschoenen 67 3.6.3 Chirurgische handontsmetting 70 3.6.4 Dragen van steriele handschoenen 74 3.7 Materiële voorzieningen 75 3.7.1 Wastafels en kranen 76 3.7.2 Verdeelsystemen 76 3.7.3 Afvalrecipiënten 76 3.7.4 Zepen en ontsmettingsmiddelen 76 3.7.5 Borstels 77 3.7.6 Handdoeken 77 3.7.7 Handschoenen 78 3.7.8 Voedende crèmes 79 3.8 Slotbeschouwing 80 4 Reiniging, ontsmetting en sterilisatie van oppervlakken, materiaal, instrumenten en levende weefsels 83 4.1 Reiniging, ontsmetting, sterilisatie 85 4.1.1 Begripsomschrijving 85 4.1.2 Factoren die het ontsmettings- of sterilisatieproces beïnvloeden 86 4.1.2.1 Soorten micro-organismen 87 4.1.2.2 Aanvangsbesmetting 87 4.1.2.3 Aard van het proces 88 4.1.2.4 Milieu 88 4.2 Reiniging en ontsmetting van oppervlakken 89 4.2.1 Besmetting 89 4.2.1.1 Bronnen van besmetting 89 4.2.1.2 Lokalisatie van kiemen 89
INHOUD 7 4.2.2 Beperking van de besmetting 90 4.2.3 Werkzaamheid van reiniging en ontsmetting 91 4.2.4 Keuze van reinigings- en ontsmettingsmiddelen 92 4.2.5 Basisprincipes van schoonmaak 93 4.2.6 Reiniging of ontsmetting 94 4.2.6.1 Hospitalisatie-eenheid en ambulante eenheden 95 4.2.6.2 Verpleegeenheid voor infectieziekten of met hoog risico op bevuiling of besmetting 95 4.2.6.3 Verpleegeenheid voor protectieve isolatie 96 4.2.6.4 Operatiekwartier 96 4.2.6.5 Andere diensten 96 4.2.7 Evaluatie van de kwaliteit van reiniging en ontsmetting 97 4.3 Reiniging, ontsmetting en sterilisatie van materiaal en instrumenten 98 4.3.1 Reiniging, ontsmetting of sterilisatie 98 4.3.2 Reiniging 99 4.3.3 Ontsmetting 100 4.3.3.1 Thermische ontsmetting 101 4.3.3.2 Chemische ontsmetting 104 4.3.4 Sterilisatie 104 4.3.4.1 Sterilisatie door middel van vochtige warmte 105 4.3.4.2 Sterilisatie door middel van chemische middelen 107 4.3.4.3 Sterilisatie door middel van filtratie 110 4.3.5 Reiniging, ontsmetting en sterilisatie van endoscopen 111 4.4 Reiniging en ontsmetting van levende weefsels 113 4.4.1 Reiniging van levende weefsels 113 4.4.2 Ontsmetting van levende weefsels 113 4.4.2.1 Ontsmetting van de intacte huid 114 4.4.2.2 Ontsmetting van wonden 115 4.4.2.3 Ontsmetting van slijmvliezen 115 4.5 Ontsmettingsmiddelen 116 4.5.1 Werkingsmechanismen 116 4.5.2 Soorten ontsmettingsmiddelen 117 4.5.2.1 Alcoholen 117 4.5.2.2 Aldehyden 118 4.5.2.3 Chloorhexidine 119 4.5.2.4 Chloorverbindingen 120 4.5.2.5 Fenolverbindingen 120 4.5.2.6 Jodium en jodoforen 121 4.5.2.7 Oppervlaktespanningsverlagende middelen 121 4.5.2.8 Perazijnzuur 122 4.5.2.9 Peroxiden 122 4.5.2.10 Glucoprotaminen 122 4.5.2.11 Minder gebruikte ontsmettingsmiddelen 123
8 VAN HYGIËNE TOT INFECTIEPREVENTIE 5 Algemene voorzorgs maatregelen en isolatie maatregelen 125 5.1 Omschrijving 127 5.2 Historische ontwikkeling van de isolatiesystemen 128 5.3 Algemene voorzorgsmaatregelen 129 5.3.1 Handhygiëne 129 5.3.2 Persoonlijke beschermingsmiddelen 130 5.3.3 Hoesthygiëne 132 5.3.4 Patiëntenkamer 132 5.3.5 Verzorgingsmateriaal 132 5.3.6 Omgevingscontrole 132 5.3.7 Linnen 133 5.3.8 Veilige injectiepraktijken 133 5.3.9 Algemene voorzorgsmaatregelen in de chronische zorg of thuiszorg 134 5.4 Specifieke voorzorgsmaatregelen ter preventie van overdracht via lucht, vochtpartikels, direct of indirect contact (bronisolatie) 134 5.4.1 Specifieke voorzorgsmaatregelen in geval van overdracht via contact 135 5.4.2 Specifieke voorzorgsmaatregelen in geval van overdracht via vochtpartikels 136 5.4.3 Specifieke voorzorgsmaatregelen in geval van overdracht via de lucht 137 5.4.4 Specifieke voorzorgsmaatregelen buiten de ziekenhuisomgeving 139 5.4.5 Materiële en organisatorische voorzieningen bij specifieke voorzorgsmaatregelen 140 5.4.6 MRSA, Clostridium difficile en BRMO 141 5.4.6.1 MRSA: Methicilline-Resistente Staphylococcus Aureus 141 5.4.6.2 Clostridium difficile 146 5.4.6.3 BRMO: Bijzonder Resistente Micro-Organismen 151 5.5 Protectieve isolatie 152 5.5.1 Toepassingsgebied 152 5.5.2 Overzicht van de isolatiesystemen 152 5.5.2.1 (Strenge) protectieve isolatie 153 5.5.2.2 Protectieve maatregelen 154 5.5.3 Materiële en organisatorische voorzieningen 154 5.5.3.1 Handhygiëne 155 5.5.3.2 Masker 155 5.5.3.3 Beschermschort, muts en overschoenen 155 5.5.3.4 Verzorgings- en ander materiaal 156 5.5.3.5 Afval en linnen 156 5.5.3.6 Patiëntenkamer 156 5.5.3.7 Bezoekregeling 156 5.5.3.8 Patiëntenvervoer 156 5.5.3.9 Voeding 157
INHOUD 9 5.6 Isolatiekamers en isolatieafdelingen 157 5.6.1 Kiezen voor een isolatiekamer of een isolatieafdeling 157 5.6.1.1 Voordelen van een isolatiekamer op een gewone verpleegeenheid 157 5.6.1.2 Nadelen van een isolatiekamer op een gewone verpleegeenheid 157 5.6.2 Architectonische voorzieningen 158 5.6.2.1 Ventilatie 158 5.6.2.2 Sas 158 5.6.2.3 Afzonderlijke in- en uitgang 159 5.6.2.4 Plastieken isolator 159 5.6.2.5 UV-lampen 159 5.6.2.6 Materiaalkeuze 159 5.6.2.7 Ligging 159 5.7 Samenstelling en invoering van een isolatiebeleid 160 5.8 Effectiviteit van isolatiemaatregelen 160 5.8.1 Bronisolatie 160 5.8.2 Protectieve isolatie 162 6 Urineweginfecties 165 6.1 Probleemstelling en begripsomschrijving 167 6.2 Bepalende factoren voor het ontstaan van katheterverwante urineweginfecties 169 6.2.1 Interacties tussen patiënt, katheter en kiemen 169 6.2.1.1 Algemene risicofactoren 169 6.2.1.2 Geslachtsgebonden factoren 169 6.2.1.3 Bacteriële factoren 169 6.2.1.4 Afweermechanismen bij de patiënt 170 6.2.2 Besmettingswegen 171 6.3 Preventie van urineweginfecties 172 6.3.1 Katheterisatiebeleid 172 6.3.2 Katheterzorg 173 6.3.2.1 Materiaal 173 6.3.2.2 Handelingen 177 6.3.2.3 Algemene aandachtspunten 181 7 Wondinfecties 183 7.1 Probleemstelling en begripsomschrijving 185 7.2 Bepalende factoren voor het ontstaan van (postoperatieve) wondinfecties 190 7.3 Preventie van (postoperatieve) wondinfecties 191 7.3.1 Intrinsieke factoren 191 7.3.1.1 Type chirurgie 191 7.3.1.2 Aanwezigheid van een infectie 193
10 VAN HYGIËNE TOT INFECTIEPREVENTIE 7.3.1.3 Leeftijd en geslacht van de patiënt 193 7.3.1.4 Algemene gezondheid van de patiënt 194 7.3.2 Preoperatieve factoren 195 7.3.2.1 Verblijfsduur preoperatief 195 7.3.2.2 Algemene graad van besmetting van de huid 195 7.3.2.3 Decontaminatie 196 7.3.2.4 Scheren of ontharen 196 7.3.3 Peroperatieve factoren 198 7.3.3.1 Tijdstip van de ingreep 198 7.3.3.2 Duur van de ingreep 198 7.3.3.3 Besmetting van lucht en oppervlakken 199 7.3.3.4 Steriliteit van het gebruikte materiaal 200 7.3.3.5 Operatiekamerkleding 200 7.3.3.6 Handhygiëne 202 7.3.3.7 Ontsmetting van het operatieveld 202 7.3.3.8 Operatielinnen 203 7.3.3.9 Heelkundige techniek 203 7.3.3.10 Hechtingsmateriaal 203 7.3.3.11 Drainagesysteem 204 7.3.3.12 Endoscopische toegangsweg 204 7.3.3.13 Weefseloxygenatie 205 7.3.3.14 Verbandmateriaal 205 7.3.3.15 Antibioticatherapie 205 7.3.3.16 Normothermie 205 7.3.3.17 Glycaemiecontrole 206 7.3.3.18 Samenvoeging van infectiereducerende maatregelen 206 7.3.4 Hygiëneprincipes bij (postoperatieve) wondverzorging 208 7.3.4.1 Materiaal 208 7.3.4.2 Omgeving 209 7.3.4.3 Kleding en werkwijze van de zorgverstrekker 210 7.3.4.4 Uitvoering van de wondverzorging 210 8 Bloedbaan infecties 213 8.1 Probleemstelling en begripsomschrijving 215 8.1.1 Lokale bloedbaaninfecties 215 8.1.2 Algemene bloedbaaninfecties 216 8.2 Bepalende factoren voor het ontstaan van bloedbaaninfecties 217 8.3 Preventie van bloedbaaninfecties 220 8.3.1 Algemene factoren 220 8.3.1.1 Algemene toestand van de patiënt 220 8.3.1.2 Profylactisch gebruik van antibiotica, antiseptica en anticoagulantia 220 8.3.1.3 Plaatsing en verzorging van de katheter door IV-teams 221
INHOUD 11 8.3.2 Katheterverwante factoren 221 8.3.2.1 Keuze van de punctieplaats 221 8.3.2.2 Voorbereiding van de punctieplaats 222 8.3.2.3 Type naald of katheter 223 8.3.2.4 Verblijfsduur van naald of katheter 225 8.3.2.5 Verzorging van het insteekpunt 226 8.3.3 Infuusverwante factoren 227 8.3.3.1 Samenstelling van het toedieningssysteem 227 8.3.3.2 Vervanging van het toedieningssysteem 228 8.3.3.3 Gebruik van een intraveneuze filter 228 8.3.3.4 Soort infuusvloeistof (en toevoegingen) 229 8.3.3.5 Bereiding van de infuusvloeistof 229 8.3.3.6 Inloopsnelheid van de infuusvloeistof 230 8.3.3.7 Vervanging van de infuusvloeistof 230 8.3.3.8 Gebruik van een intermitterende toegangsweg 230 8.3.3.9 Gebruik van een naaldloos toedieningssysteem 231 8.3.3.10 Drukmonitoringsysteem 231 9 Luchtweginfecties 233 9.1 Probleemstelling en begripsomschrijving 235 9.2 Bepalende factoren voor het ontstaan van luchtweginfecties 237 9.3 Preventie van luchtweginfecties en beademingsverwante pneumonie in het bijzonder 238 9.3.1 Thoracale en abdominale ingrepen 240 9.3.2 Kolonisatie van de maag 240 9.3.3 Aspiratie van flora van de orofarynx en de maag 240 9.3.4 Materiaal gebruikt ter hoogte van de luchtweg 241 9.3.5 Handhygiëne 241 9.3.6 Andere profylactische maatregelen 241 9.4 Inhalatietherapie en luchtbevochtiging 242 9.4.1 Omschrijving 242 9.4.1.1 Inhalatietherapie 242 9.4.1.2 Luchtbevochtiging 244 9.4.2 Materiaal 245 9.4.2.1 Vloeistof- of medicatiereservoir 245 9.4.2.2 Verbindingsslang 246 9.4.2.3 Vloeistof 246 9.4.2.4 Toestel 246 9.5 Aspiratie 246 9.5.1 Omschrijving 246 9.5.2 Materiaal 248 9.5.2.1 Vacuümzuiginstallatie 248 9.5.2.2 Verbindingsslang 249
12 VAN HYGIËNE TOT INFECTIEPREVENTIE 9.5.2.3 Aspiratiekatheter 249 9.5.2.4 Staalnamerecipiënt 249 9.5.2.5 (Steriele) wegwerphandschoenen 249 9.5.2.6 Y-stuk of tussenzetstuk met duimcontrole 249 9.5.2.7 Fysiologische oplossing 250 9.5.2.8 Spoelvloeistof 250 9.5.2.9 Beschermende kleding 250 9.6 Anesthesie en beademingstherapie 250 9.6.1 Omschrijving 250 9.6.2 Materiaal 251 9.6.2.1 Anesthesie- of beademingstoestel 251 9.6.2.2 Beademingsbuizen 251 9.6.2.3 Bacteriefilter 252 9.7 Mondhygiëne 253 10 Voeding 255 10.1 Algemene voeding 257 10.1.1 Voedselbederf, -infectie, -vergiftiging en -besmetting 257 10.1.1.1 Definities 257 10.1.1.2 Voorkomen 259 10.1.2 Factoren die het ontstaan van voedselbederf beïnvloeden 259 10.1.2.1 Intrinsieke factoren 260 10.1.2.2 Extrinsieke factoren 260 10.1.2.3 Impliciete factoren 262 10.1.2.4 Processingfactoren 262 10.1.3 Preventie van voedselbederf en voedselbesmetting 265 10.1.3.1 Voorkomen van voedselverontreiniging 266 10.1.3.2 Voorkomen van besmetting door mensen 270 10.1.3.3 Voorkomen van besmetting door dieren 271 10.1.3.4 Aangepaste hygiënische inrichting van het keukencomplex 271 10.1.3.5 Reiniging en onderhoud van het materiaal 272 10.1.3.6 Verwijdering van afval en overschotten 273 10.1.4 Controle van voedings- en keukenhygiëne 273 10.1.4.1 Personeel 274 10.1.4.2 Bereidingskeuken en kookgerei 275 10.1.4.3 Verdeel- en afwaskeuken 275 10.1.4.4 Voeding 276 10.2 Melkvoeding 276 10.2.1 Poedermelk 276 10.2.1.1 Melkkeuken 277 10.2.1.2 Transport, bewaring en verdeling naar en op de verpleegeenheden 279 10.2.1.3 Toediening 280
INHOUD 13 10.2.2 Moedermelk 280 10.2.2.1 Afname 280 10.2.2.2 Bewaring 281 10.2.2.3 Toediening 282 10.3 Sondevoeding 282 10.3.1 Infecties ten gevolge van sondevoeding 282 10.3.2 Maatregelen ter voorkoming van besmetting 283 10.3.2.1 Bereiding en bewaring van de sondevoeding 283 10.3.2.2 Toediening van de sondevoeding 284 11 Linnen 287 11.1 Eigenschappen van de verschillende weefsels 289 11.2 Werkkleding 289 11.2.1 Gewone afdelingen 290 11.2.2 Risicoafdelingen 290 11.3 Operatielinnen 291 11.4 Cyclus van de linnenvoorziening 292 11.4.1 Verzamelen van vuil linnen 292 11.4.2 Intern vervoer en opslag 293 11.4.3 Extern vervoer van linnen 293 11.4.4 Opslag in de wasserij 293 11.4.5 Wassen van het linnen 294 11.4.6 Vervoer en opslag van zuiver linnen 294 11.5 Wasproces 295 11.5.1 Ontsmetting van het linnen 295 11.5.2 Kwaliteitscriteria voor gewassen linnen 296 11.6 Matrassen en kussens 297 11.7 Vervanging(sfrequentie) van linnen 297 12 Afval 299 12.1 Wetgeving en soorten afvalstoffen 301 12.2 Samenstelling en verzamelen van afval 303 12.2.1 Huishoudelijke afvalstoffen 303 12.2.2 Bijzondere bedrijfsafvalstoffen: niet-risicohoudend medisch afval 303 12.2.3 Bijzondere bedrijfsafvalstoffen: risicohoudend medisch afval 304 12.2.4 Gevaarlijke bedrijfsafvalstoffen 307 12.3 Verwijderen van afval 308 12.4 Verwerken van afval 310 12.4.1 Facultatieve voorverwerking van afval 310 12.4.2 Definitieve verwerking van afval 310 12.5 Slotbeschouwing 311
14 VAN HYGIËNE TOT INFECTIEPREVENTIE 13 Registratie van ziekenhuisinfecties en infectie preventie maat regelen, patiënt veiligheid en FONA 313 13.1 Registratie van ziekenhuisinfecties 315 13.1.1 Inleiding 315 13.1.2 Doel van een registratie 317 13.1.3 Bepaling van de doelgroep 318 13.1.4 Gegevensverzameling 319 13.1.4.1 Methodiek van gegevensverzameling 319 13.1.4.2 Bronnen voor gegevensverzameling 321 13.1.4.3 Verwerking van de gegevens 322 13.1.4.4 Analyse en interpretatie van de gegevens 323 13.1.4.5 Rapportering van de gegevens 324 13.2 Registratie van infectiepreventiemaatregelen aan de hand van zorgbundels 324 13.3 Patiëntveiligheid en FONA 326 13.3.1 Inleiding 326 13.3.2 Omschrijving van incidenten 327 13.3.3 Oorzaken van incidenten 328 13.3.3.1 Menselijke fouten 328 13.3.3.2 Ketenincidenten 329 13.3.3.3 Gebreken in de organisatie 329 13.3.4 Registratie van incidenten 330 14 Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk en de Dienst Ziekenhuishygiëne 331 14.1 Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk 333 14.2 Dienst Ziekenhuishygiëne 337 Bibliografie 341 Open vragen 351