Kerstavond in het Kruispunt 24 december 2016 21 uur Lezing Oude Testament Jesaja 9, 1-7 Lied Liedboek 96 a Zing een nieuw lied, alle landen... Lezing Epistel Titus 2, 11-14 Lied Zingend Geloven 8.5: Een nieuw begin... Lezing Evangelie Lukas 2, 1-14 Lied Liedboek 503 Wij staan aan een kribbe Overdenking Gemeente, mensen van Jezus. ---reductie--- Er gebeurt heel veel in Lukas 2.
De grote namen van de mensen die toen de wereldgeschiedenis bepaalden komen langs. En de camera zoomt in op twee mensen onderweg naar het stadje Betlehem. Dan komt de herbergier in beeld, de stal, de voederbak, de geboorte. Herders, engelen, licht vanuit de hemel, lofzangen tot in de hemel, de tocht naar Bethlehem. Waar herders zijn zijn ook schapen. Er is dus heel veel dat in een beeld kan worden gezet, of in een kerststal. En dan komen daar de os en de ezel nog bij, maar die komen eigenlijk uit Jesaja. En de drie wijzen met hun geschenken, maar die komen uit het Matteusevangelie. Heel veel dingen die je een plek kunt geven, en zo is dat ook vaak gedaan, met kerststallen vooral, in navolging van Franciscus. Wat kunnen we er nog bij zetten zodat het een nog levensechtere indruk maakt? Maar je zou ook het omgekeerde pad kunnen bewandelen. Je zou je af kunnen vragen: wat kan er weg? En wat is onmisbaar? Hoe kun je het verhaal van de geboorte van Jezus vertellen met zo min mogelijk? ---Albin Egger-Lienz--- Een van die pogingen is het schilderij wat u vooraan op de liturgie aantreft in zwart-wit, maar we hebben het ook in kleur.
"Madonna mit Kind" heet het schilderij en het is van Albin Egger-Lienz. Het hangt in Museum Schloss Bruck in Lienz, Oostenrijk. "Madonna mit Kind" kent vele versies, hij heeft er meerdere malen - dat deed hij met andere van zijn werken ook - een nieuwe van gemaakt. En bij elke versie die hij maakte, heeft hij steeds gereduceerd, elke versie was weer soberder dan de vorige. Vijf jaar lang heeft hij aan verschillende versies gewerkt, wat u ziet is de laatste versie. Eerst was deze Madonna mit Kind een deel van een groter geheel, getiteld: Heilige Nacht. Er was ook eerst nog de aanduiding van een stoep, zij leek dan bij een trapje te zitten. Er was ook nog een lichtkrans boven haar hoofd, een heel erg dunne, bijna niet te zien. Er was nog de groene kleur van de Mantel van de vrouw, Hij liet het weg en dit hield hij over. Dit is de laatste versie. Hier komt het op aan. Hij maakte de laatste versie en paar maanden voor zijn dood in 1926. De moeder, het kind, en het licht.
---moeder--- We komen allen ergens vandaan, beter: van iemand vandaan. We hebben een moeder en een vader. Dat laatste minstens lichamelijk, biologisch, maar dat zegt niet alles. De moeder zorgt voor je aan het begin van je leven. Dat hebben we nodig, te weten: er is iemand die wil dat je er bent op deze aarde, en die je met liefde omgeeft er is iemand bij wie je hoort, in wiens lijn je gaat leven. Voordat je later je eigen weg gaat. Jezus had - laten we maar zeggen - twee vaders. Lucas speelt bewust met het vaderschap in lichamelijke zin, want de biologie zegt niet alles. En Jezus had een vader in de hemel, in wiens roeping zijn levenslijn zou liggen. Als je het biologisch wil zien, dan doe je dit kind al bij zijn geboorte te kort, wil Lucas zeggen. Albin Egger laat het bij de moeder. Geen Jozef te zien. Geen vader nodig. Of niet essentieel. Ook bij Lucas staat hij er trouwens een beetje verloren bij. Albin Egger-Lienz was zelf een buitenechtelijk kind. In onze tijd niet zo'n groot probleem, maar in de tijd wel, in 1868. Daar hoorden toen vragen bij over wie je heeft gewild, waarom je er bent, of je er wel mag zijn, en in wiens lijn je leven zou moeten verlopen. En, zo zeggen velen, het gevoel op het verkeerde tijdstip geboren te zijn. Zou Jezus ook zoiets hebben gevoeld? Albin was - net als Jezus - een buitenechtelijk kind en zijn moeder heette ook Maria.
Pas toen hij 9 jaar was kreeg hij het recht de naam van zijn vader te gebruiken. Die vader was ook kunstschilder. In zijn spoor ging hij verder, dat was zijn roeping. Zijn levenslijn. ---kind--- Het kind is waar alles om draait. Heeft de plek in het centrum van het schilderij. Het gaat om het kind, de blik van de moeder is op dat kind gericht, de straal van het licht is ook op dat kind gericht. Alles wat de moeder het kind geeft is contact en blik. Albin Egger-Lienz laat in zijn schilderijen de mensen vaak in hun armoede zien. Ze hebben eigenlijk niets, en ze zijn overgeleverd aan de feiten. In zijn tijd was het de Eerste Wereldoorlog die de mensen aan de rand van het bestaan bracht. Mensen hebben weinig om aan elkaar te geven. Staan woordloos naar het onheilspellende gebeuren te kijken. Dus op dit schilderij geen geschenken, ook geen eten, ook geen comfort. Geen kussens, hooi, stro, doeken, geen kribbe of voederbak ook. Mensen kunnen elkaar niet veel geven. Ze zijn eigenlijk arm voor elkaar en met elkaar. En hoewel in veel van zijn schilderijen de oorlog aanwezig is, en dat ook heel goed gepast had, want toen Jezus geboren werd was het ook, zeg maar, oorlog, het gebied was door de Romeinen bezet - is de oorlog hier afwezig. Niet essentieel. En toch is daar een kind, en daar draait het geheel om. In tegenstelling tot de hulpeloze mensen met de sporen van de oorlog heeft een kind geen verleden. Een kind heeft nog niets verkeerd gedaan, nog niemand teleurgesteld, het is er alleen maar en alles moet nog komen.
Een kind heeft alleen maar toekomst. Een kind roept daarom de goede dingen in de mensen wakker. Niet het knokken maar het knuffelen. Geen grote gebaren boodschappen op tv welke kant het uit moet, maar alles met het oog op een kind dat nu zorg nodig heeft. En steeds opnieuw de blik waarmee je de ander in het gezicht ziet, waardoor je herinnerd wordt aan het leven. Dat zijn de daden tegen het kwaad dat de wereld verziekt. Buig je over het kind heen. Zei Jezus, veel later, niet, dat wij het rijk van God alleen konden ontvangen zoals we een kind ontvangen? ---licht--- In de loop van de verschillende versies van de Madonna gebruikt Albin Egger steeds minder kleur. Eerst had Maria nog groene kleding, en een roodachtige hoofdbedekking. Maar de kleuren worden steeds donkerder. De penseelstreken grover. Terwijl het licht dat er op het kind en op het gezicht van de moeder valt steeds helderder wordt. In deze laatste versie is er heel veel licht op het gezicht van de moeder. Het lijkt bijna alsof het licht van het kind uit gaat en niet van de lantaarn. Of gaat het licht van de moeder naar het kind, ook? Licht dat van buiten onze wereld op ons valt, of althans zichtbaar is, misschien zien we niet eens ons eigen licht, maar zien we licht alleen bij de ander.
Licht is, zoals hier, niet eens aanwijsbaar in zijn herkomst, maar wel in zijn uitwerking. Licht dat aanwezig is in het donker. licht dat - nee, niet schijnt in het donker, maar opvalt waar het donker is. Geen licht in de hemel dus bij hem, geen engelen die omhoog zweven of herders die omhoog wijzen naar het felle licht uit de hemel. Maar licht dat aanwezig is als mensen naar elkaar kijken, elkaar liefde geven. En misschien toch niet minder: hemels licht. ---sober--- Alleen mensen die iets met elkaar hebben, en het licht dat aanwezig is. Niets wat het leven comfortabel maakt. Kerst is voor de meeste mensen tijd van familiegezelligheid en culinaire overdaad. Daar is ook niets mis mee. Maar misschien doet het ons wel goed om ons af te vragen: waar komt het op aan? Waar wordt de wereld beter van? In veel schilderijen van Egger is het onheilspellende van de oorlog te zien. Je had bij de laarzen uit de Jesaja-lezing zo een paar kunnen pakken. Maar geen schilderij van hem heeft zoveel licht dan dit!!! De moeder, het kind, het licht. De moeder en het kind reageren op elkaar. Het licht is datgene waar zij niet uit zichzelf over beschikken. Maar hoe meer ze op elkaar betrokken zijn hoe helderder schijnt het licht, lijkt het wel. Laten we elkaar aanzien in het licht van God. Licht van God.
Natuurlijk denken wij met kerst aan al die grote woorden en verwachtingen: vrede op aarde, recht bij de volken, hoop voor de mensen, maar we moeten het hebben van de wezenlijke dingen, de essentie: lief te hebben, licht te delen. Licht van God.. Amen. Jan-Hendrik Kip