1 Veghel afzettingen 1.1 Algemeen De Veghel afzettingen zijn voor het eerst door Zonneveld (Zonneveld, 1947, 1957, 1958) beschreven. Door Doppert (Doppert et.al 1975) is een aantal Maasterrassen toegewezen aan de Veghel afzettingen. Westerhof (Westerhof, 2003) heeft de oudste terrassen die door Doppert nog aan de Kiezeloolietformatie waren toegewezen bij de Veghel afzettingen gevoegd. 1.2 Lithologie De klassieke Veghel afzettingen zijn Maas-afzettingen die ontstaan zijn na de afzetting van de Mineraalzone van Budel (S4, zie de S5-tijdschaal op deze website) in de Centrale Slenk. Vandaag de dag worden alle als zodanig herkenbare Maasafzettingen tot de Veghel afzettingen gerekend. De afzettingen zijn voorts hernoemd in de Beegden afzettingen (Westerhof, 2003). De Veghel afzettingen bestaan over het algemeen uit een grofzandige tot grindige afzetting. Ze is over het algemeen kalkloos in de grovere delen. De kleiige delen kunnen nog wel kalkhoudend zijn. Ze bevat weinig glimmers. Onderin de afzetting komen lokaal zeer grove (tot blokken aan toe) grinden voor. De hogere delen bevatten over het algemeen weinig klei- of veenlagen. Basislagen bestaan vaak uit grindbanken, naar boven toe komt lokaal een meer fijnzandige component voor. Een goed voorbeeld van een dergelijke sequentie is beschreven te Belvedère (Vandenberghe, 1993) in een van de Cabergterrassen. Hier volgde op een grove grindlaag met blokken en cryoturbaties een klei/moeraskalk laag met warme fauna-elementen. Onderin de Veghelafzettingen is sprake van Rijn-invloeden in de zware-mineralen en het grind, naar boven toe is er meer sprake van een volledige Maas-invloed.(Bisschops, 1985). In Rijn-Maas vermengingen onderin komen lokaal nog een paar klei- en veenlagen voor. Bovenin de klassieke Veghel afzetting komt lokaal de klei van Liessel voor. Dit is een fijnzandige klei met een monotoon te noemen zware mineralen associatie en weinig pollen. Info@rvde.nl 1 van 9 10-2-2010
De dikte van de afzetting loopt op tot 25 meter (zie figuur dikte Veghel afzettingen). De afzetting is terug te vinden van Zuid-Limburg tot aan het rivierengebied. Ze komt lokaal voor tot op de Peelhorst. Na een tektonische fase (mogelijk te correleren met de opheffing van de Ardennen en het Rijnlands Massief tussen ongeveer 1,0 Ma en 0,5 Ma) stroomde de Rijn niet meer volledig (er is nog een verzwakte rivierarm die de S4 afzet, de Mineraalzone van Weert in de Sterksel afzettingen) door de Centrale Slenk. De belangrijkste afvoer vond plaast aan de oostzijde van de Peelhorst naar Noord- Nederland waar de Rijn de Urk afzettingen neerlegde. Na enige tijd volgde de Maas deze verplaatsing. Hierdoor zijn de Veghel afzettingen aan de westzijde van de Peelhorst ouder (MIS 14 tot 12). Bovenop en ten oosten van de Peelhorst ligt er lokaal een jonger deel van de Veghel (Van den Toorn, 1967). 1.3 Standaardboring en sequenties In de Veghel afzettingen is een tweetal grote fine-up sequenties onderkend. De totale sequentie (Vg) is maximaal 20-25 meter dik nabij Helmond (51H-137). Ze bestaat in het zuidoosten lokaal uit grind en/of grindhoudend grof zand, meer naar het noordwesten zijn er kleiige inschakelingen De onderzijde is lokaal tot 20 meter ingesneden in de onderliggende Sterksel afzettingen. Hierdoor zijn de jongere delen van de Sterksel (S4, MIS 16/15) mogelijk geërodeerd. Op het profiel Esbeek-Helmond (WE 380, zie profielen op deze website) is te zien dat de Veghel afzettingen het meest in de ondergrond zijn ingesneden naast de Peelrandbreuk. Bij Helmond is de onderzijde van de Veghel afzettingen te vinden op 36 [m-nap]. Hierboven liggen twee fine-up sequenties van 14-18 meter dik. Geheel bovenin, nadat de insnijding de geul gevuld heeft, lijkt het er op dat de Maas zich nog een keer over de grotere breedte van de Centrale Slenk uitbreidt. Schokker (Schokker, 2003) vindt lokaal nog een vermenging van de eolische dekzanden met fluviatiele (Maas) afzettingen die hij met behulp van OSL dateert op MIS 11 (Holsteinien). De Veghel-afzettingen blijken vooral vlak naast de Peelrandbreuk te liggen in een geulvormige depressie, lokaal op een tectonisch hoger gelegen blok. Dat zou kunnen betekenen dat tijdens de afzetting van de Veghelsequenties de daling van de Centrale Slenk (bijna) ten einde was. Waar de Sterksel afzettingen nog hun dikste en diepste voorkomen hebben, in het meest weggezakte deel van de Slenk lijkt, het er op dat de Veghel zich vel minder laat sturen door de tectoniek. Na de afzetting van de Boxtelmember steekt de Maas zelfs de Peelhorst over naar de Venloslenk. Daar ligt ze nu nog steeds. Info@rvde.nl 2 van 9 10-2-2010
In een beschrijving van de in de Veghel gevonden Mineraalzone van Rosmalen (de Ridder, 1962) wordt nog een deel van de Sterkselafzettingen, te weten de Mineraalzone van Weert (S4), aangetroffen onder de Mineraalzone van Rosmalen welke zelf (cf. de Ridder) een Holsteinien gedateerd pollendiagram kent. Opvallend is in de bijgevoegde zware mineraaldiagrammen de afwezigheid van augiet en andere vulkanische mineralen (dit kan wijzen op Maas-afzettingen) en de aanwezigheid van Vogezen-hoornblende. De Vogezen-hoornblende verdwijnt zelf uit de Maas-afzettingen na de captatie van de Moezel door de Rijn bij Toul. Deze zou te dateren zijn op 0,33 Ma (zie het Belvedère artikel). Het bovenste deel van de sequentie is gevarieerder in korrelgrootte dan het onderste deel. Schokker (Schokker, 2003) geeft een aantal OSL dateringen voor deze sequentie. De leeftijd zou kunnen vallen tussen de MIS 12 en de MIS 10. MIS 9 is de oudste datering van de boven deze sequentie gelegen dekzanden. Bovenin sequentie komt een vermenging voor (Bestmember) van de laatste fluviatiele Maas-invloed in de Centrale Slenk en eolische zanden (Schokker). Op de grens van MIS 10 naar MIS 9 zou dan in mogelijk equivalente afzettingen in de Groeve Belvedere de Toul-captatie van de Moezel door de Rijn gevonden zijn. Deze captatie verdeelt de Maasafzettingen naar een deel met Vogezenhoornblende (van voor de captatie) en een hoger deel zonder. Of in de zware mineraalbeelden van de Rijn deze captatie (een verschijnen of toename van de Vogezenhoornblende) ook is geconstateerd is onduidelijk. Het zou een correlatiepunt kunnen zijn tussen de Rijn- en Maasterrassen. Het Caberg-II terras in de groeve Belvedère is hierdoor te dateren op MIS 12. Te Belvedère zijn in deze afzettingen tot 1 meter hoge cryoturbaties teruggevonden. De afzettingen in Belvedère met de warme fauna elementen zouden dan mogelijk op MIS 9 gedateerd kunnen worden. Info@rvde.nl 3 van 9 10-2-2010
2 Veghelprofielen De profielen op de volgende pagina s geven een beeld van de sequenties in de Veghel en Sterkselafzettingen. Het eerste profiel, Veghelprofiel-1, loopt van de Groeve Belvedère (Maastricht) naar Lith nabij Den Bosch. De Veghel-afzettingen zijn in twee sequenties herkenbaar. In de Groeve Belvedère is onderzoek gedaan naar het voorkomen van artefacten in de grinden en de fijnkorrelige afzettingen van het Caberg-II terras. Voor een meer gedetaillerde beschrijving zie lokaties: Belvedere op deze website. Hier is de captatie bij Toul te vinden. Onder deze captatie komen in de Maasafzettingen nog Vogezenhoornblendes voor met een karakteristieke groene kleur. Deze hoornblendes zijn tevens aangetroffen nabij Liessel (Van den Toorn, 1967), Geldrop en Someren. Schokker geeft ze aan bij Boxtel. Schokker dateert deze afzettingen op MIS 9-12 waarbij MIS 9 de top van de Veghel afzettingen vormt. Dit zou overeenkomen met de dateringen uit de Groeve Belvedère. Holsteinien/MIS 11 kleien zijn tevens aangetroffen nabij Rosmalen (de Ridder, 1962). De sequentie (Vg1) die in Limburg (Sittard) onder de Caberg-II grinden ligt en die kan worden toegerekend aan de Veghel-afzettingen zou dan een oudere datering kennen dan de MIS-12 grinden. Deze wordt derhalve op MIS-14 gedateerd. De verbreiding van deze sequentie is op dit profiel beperkter dan die van Vg2. Het detailprofiel (Veghelprofiel-2) geeft een inzicht in de Veghel afzettingen op een wat meer detaillistische schaal. Met name het voorkomen van klei, veen of stenen (>63 mm) blijkt richtinggevend te zijn voor de indeling van de sequenties. Het waterwingebied Lieshout biedt de mogelijkheid om op nog kleinere schaal naar deze afzettingen te kijken. Info@rvde.nl 4 van 9 10-2-2010
Groeve Belvedere 60C-682 60D-1033 60A-368 58GH-135 58D-687 58A-87 51H-171 51H-137 51F-93 51E-p405 45G-166 45B-WP1 45B-109 Stein Sittard Echt Herkenbosch Haelen Ospel Someren Helmond Lieshout Den Bosch Lith Liessel Hoogdonk Geleenbreuk Feldbissbreuk Boxtel-Breede Heide 90 ZO 88 86 84 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64 l 62 o 60 s 58 s 56 MIS 9 oo 54 o oo Toul 52 oo oo 50 oo 48 oo MIS 12? 46 oo 44 oo 42 40 38 oo 36 oo 34 oo 32 30 o oo 28 o 26 o oo 24 oo oo Vg2 22 o oo oo 20 oo oo MIS 5e 18 oo oo 16 oo Sae 14 oo 12 oo 10 oo Vg1 8 oo interstadiaal 6 oo oo 4 oo o MIS 5e o 2 oo ο o Bestmember o o Veghelprofiel 1 oo ο o o o -2 oo οο o o o o -4 oo οο o o o o -6 S4 o oo o Bestmember MIS 9 o -8 oo oo o o o o Kr -10 o o oo oo MIS 10 o o o -12 o oo o MIS 11 o o o -14 oo Westerhoven oo o Holsteinien o -16 oo oo o MIS 12 o kr o -18 oo oo vg o o o -20 oo o st o o o oo -22 oo o o ξ oo vg o u oo -24 oo o o o oo o st o Vg2-26 oo ο o o oo o o st o -28 ψ oo o o o -30 Waardenburg ψ oo o o -32 ο oo oo oo o o Westerhoven warme -34 ο oo oo oo o o o Top Interglaciaal II -36 ο oo oo oo oo o o -38 T S3 oo oo o oo o o -40 o oo o oo o o -42 o oo o o o -44 o oo oo oo oo o Waardenburg warm -46 oo oo o oo Interglaciaal I S2-48 oo o oo o -50 o o oo -52 o oo oo o -54 o oo o o Leerdam warme tijd -56 0 oo o Interglaciaal I -58 T S1 oo o -60 oo -62 oo o -64 o oo -66 N oo o -68 oo -70 oo -72-74 o -76 T -78 o -80 oo -82 30 % Tsuga bij Son -84-86 ξ o -88 o O -90 ξ O -92-94 -96-98 o -100 o -102-104 52-106 -108-110 4 4-112 -114 oo Grind -116 o Grof zand, grindig -118 Matig fijn-matig grof zand -120 Fijn zand -122 Klei -124 Veen -126 Bruinkool -128 Loss -130-132 -134-136 -138-140 -142-144 Voorkomen Vogezenhoornblende -146 Ligging profiel -148-150 -152-154 -156-158 -160 Saf NW
45E-128 51E-WP30 51E-75 51E-74 51E-31 51E-Bavaria 51F-croy 51F-2 51H-Lierop 58A-188 Heesch Heythuysen 30 29 28 27 26 25 24 23 Pompstation Lieshout 22 21 H 20 H 19 H 18 1 KM H 17 16 H 15 H 14 H 13 O H 12 H O 11 O H 10 H O 9 O 8 O O Lomm 7 o H 6 O 5 O H OO O O o 4 O O O o 3 O OO oo o 2 H O OO oo o 1 H H O oo o o H H O OO oo o -1 o H H O H H OO o -2 oo H OO oo -3 oo MIS 9 H H OO oo o -4 oo H OO oo oo -5 oo H H O OO oo oo MIS 10-6 oo H H H O O O OO oo oo -7 H H H O O OO oo -8 oo O O O O -9 oo O OO O O oo -10 oo O H OO OO oo oo -11 oo O H OO OO OO oo oo -12 oo O O H OO OO O oo oo -13 oo O OO OO OO oo oo -14 oo O O OO OO O oo oo MIS 12-15 oo O OO OO OO OO oo oo -16 o O H OO OO OO OO oo oo -17 o OO O OO OO OO OO oo oo -18 oo O OO O OO OO OO OO oo oo MIS 11-19 oo OO O OO OO OO OO oo oo -20 oo OO OO O OO OO OO OO o -21 oo OO OO O OO OO OO -22 oo O OO OO O OO OO MIS 13/14 OO oo -23 oo OO OO OO O O O O oo -24 oo OO OO O O OO O O OO oo -25 o OO OO O O OO O OO oo -26 o OO OO H O O OO oo MIS 17/18-27 o OO OO H O O OO oo -28 OO O H O OO oo -29 OO O O O OO -30 OO O OO H OO O OO -31 O O O OO oo -32 OO O OO -33 OO O O O O OO -34 OO O OO O O o -35 OO O OO O OO o -36 OO OO O OO o -37 MIS 19/20 OO O O OO O H o -38 O H O OO O o -39 O OO OO O OO -40 O O O OO H OO O OO -41 O O O OO O O -42 OO O O OO O OO -43 OO O O OO OO -44 OO O OO OO O -45 H OO O O OO O -46 OO OO O O OO O -47 OO O O OO O -48 O OO OO O O O -49 OO OO H OO O O -50 OO O H H OO O -51 OO O H OO OO OO -52 OO O H OO OO -53 OO O H O -54 OO OO O OO -55 OO OO O OO -56 OO OO O -57 OO O O -58 O H O H -59 OO O H -60 O O O O -61 O O O -62 O O O -63 O O O -64 OO H O O H -65 OO O H OO -66 OO O -67 OO -68 OO O -69 OO H OO -70 OO H H O -71 OO H H O -72 OO H O -73 OO H H -74 OO H -75 OO H O -76 O H O -77 O -78 O -79 O O -80 O -81 O -82-83 -84-85 -86-87 -88-89 -90-91 -92-93 -94 Niveau met stenen in PS Lieshout -95-96 -97-98 -99-100 A BB Veghelprofiel 2 Sae Saf Vg2 Vg1 S3 S2 S1 MIS 21/22 T4 T3 A'
3 Regionale bijzonderheden Er is een aantal Maasterrassen die gecorreleerd kunnen worden met de Veghelafzettingen. In feite zijn alle terrassen die behoren bij de reeks die lager liggen dan de Pietersberg-terassen deel van de Veghelafzettingen. Zie voor een meer nauwkeurige indeling het hoofdstuk Maas. 4 Lithologie 4.1 Zware mineralen Onder de typische Maasafzettingen komen ook Rijn-Maas vermengingen voor, de zogenaamde Mineraalzone van Rosmalen (MvRo), gelegen bovenop de Sterkselafzettingen (Bisschops, 1985). Hierboven ligt de Mineraalzone van Grubbenvorst (MvGr), een typische Maas-associatie. Deze is gekenmerkt door het voorkomen van stabiele mineralen en instabiele mineralen waarbij geen van de beide groepen echt overheerst. Onderin de afzetting zou groene hoornblende karakteristiek zijn, bovenin is de aanwezigheid van chloritoid opvallend. Op de Peelhorst (Van den Toorn, 1967) valt op dat de zware-mineraal inhoud en de polleninhoud van o.a. de klei van Liesel monotoon te noemen is met de diepte. Vergelijk dit eens met de Peelo-afzettingen die ook gekenmerkt zijn door een monotoon verloop. En kijk met deze gedachte ook eens naar de "minst karakteristieke zone" in de Urkafzettingen (De Groot, 1988). De overeenkomsten zijn opvallend. 4.2 Grind Het grind heeft een Maas associatie met veel restgroep uit de Ardennen. Het is over het algemeen veel saaier van uiterlijk dan het bont ogende Sterksel grind. Uit de gegevens van Maarleveld (Maarleveld, 1956) blijkt dat de restcomponent overheerst en dat de de jongere delen van de afzetting (gelegen op de laagst gelegen terassen) tevens het laagste gehalte aan melkkwarts kennen. De grindgrafiek op de volgende pagina geeft de verschillende gehalten in het Maasgrind volgens Maarleveld. 4.3 Flora en Fauna In kleilagen onderin komen warme pollen voor (Van den Toorn, 1967), mogelijk gelieerd aan het Rosmalen-interglaciaal (MIS 15), volgende op een Cromerien-glaciaal. Deze kleilaag wordt mogelijk teruggevonden in Noord-Nederland als een klei-/veenlaag boven de Assenlagen in de Urkafzettingen. Info@rvde.nl 7 van 9 10-2-2010
5 Voorkomen en dikte De verspreiding van de Vg beperkt zich vooralsnog tot de Centrale Slenk, de Venlo-Slenk en de Peelhorst. De grootste dikte bevindt zich net ten westen van de Peelrandbreuk. Hier is tevens het grootste deel van de Sterkselafzettingen geerodeerd. Een en ander zou kunnen wijzen op een verlaging van de erosiebasis (zeespiegelverlaging ten gevolge van de vorming van een landijskap?). Uit de profielen komt een westelijke begrenzing tevoorschijn die op breukwerking wijst, een breukwerking die dan minimaal doorging tot MIS 12 (zie profiel WE 370). Info@rvde.nl 8 van 9 10-2-2010
\ Leerdam 39D-221 40C-Marienberg Waardenburg 45A-550 45B-109 "45E-105 40C-236 0 10 45F-174 45B-7 46A-29 45B-WP1 45A-196 45B-407 45E-22 46BE-52 45C-190 45C-391 45G-60 45G-59 45C-390 45G-166 46C-3 45C-192,1 45H-55 45D-62 51A-98 51A-43,1 Boxtel-Breede Heide 51B-61 51E-p405 51A-2 51F-93 Best-Ekkerswijer Helmond 15 51C-70 51G-2 51H-137 51C-80 51D-199 51G-407 51H-125 Hoogdonk 52G-4 51D-195 51G-325 Heusden-broek 2 Liessel 51C-69 58B-154 Someren 51H-171 51C-41 51G-218 20 57E-76 25 57B-45 57B-47 58B-123 57A-42 57B-60 58A-96 58B-154 57F-34 58A-XII 57E-80 58A-87 57E-64 57A-43 Haelen 58D-687 58D-277 58D-688 Herkenbosch 58GH-135 Sittard 60D-1033 Schinveld 60D-1095 Rurich NB-05 Geulle- Groeve Belvedere Amby-2 Heer-3 Gronsveld-2 Eijsden-1
6 Referenties Bisschops J.H., Broertjes J.P, Dobma W. 1985 Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Eindhoven West (51W) Rijks Geologische Dienst, Haarlem De Groot, T.A.M. 1988 Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Heerenveen (11w en 11o) Rijks Geologische Dienst, Haarlem De Ridder N.A., Zagwijn W.H.. 1962 A mixed Rhine-Meuse deposit of Holsteinian age from the Souh-Eastern part of the Netherlands Geologie & Mijnbouw 41: pp. 125-130. Doppert, J.W.Chr. & J.I.S. Zonneveld 1955 Over de stratigrafie van het fluviatiele pleistoceen in west Nederland en Noord- Brabant. Meded. Geol. Stichting, N.S. 8: 13. Doppert, J.W.Chr., G.H.J. Ruegg, C.J. van Staalduinen, W.H. Zagwijn & J.G. Zandstra 1975 Formaties van het Kwartair en Boven-Tertiair in Nederland. In: Zagwijn, W.H. & C.J. van Staalduinen (red.), Toelichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland. Rijks Geologische Dienst, Haarlem: 11-56. Maarleveld, G.C. 1956 Grindhoudende midden-pleistocene sedimenten. Het onderzoek van deze afzettingen in Nederland en aangrenzende gebieden (Diss. Utrecht) Meded. Geol. Stichting, serie C-VI-No. 6:105 pp Schokker, J 2003 Patterns and processes in a Pleistocene fluvioaeolian environment. Roer Valley Graben, south-eastern Netherlands. Van den Toorn J.C. 1967 Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Venlo-west (52 w) Thesis, VU Amsterdam Geologische Stichting, Haarlem Vandenberghe, J. 1993 Maastricht-Belveder: startigraphy, palaeoenvironment and archeology of the Middle and Late Pleistocene deposits; part II Mededelingen RGD nr 47 Westerhoff, W.E., Weerts H.J.T. 2003 Beschrijving lithostratigrafische eenheid : Beegden Formatie Website TNO-NITG Zonneveld, J.I.S. 1947 Het kwartair van het Peelgebied en naaste omgeving. Een sedimentpetrologische studie. Mededelingen Geologische Stichting, Serie C-VI-3: 1-223. Zonneveld, J.I.S. 1957 River Terraces and Quaternary Chronology in the Netherlands. Zonneveld, J.I.S. 1958 Litho-stratigrafische eenheden in het Nederlandse Pleistoceen. Geologie & Mijnbouw N.S. 19: 277. Mededelingen van de Geologische Stichting, Nieuwe Serie 12: 31-64. Info@rvde.nl 9 van 9 10-2-2010