Masterplan voor de beveiliging en renovatie van de wegtunnels beheerd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Masterplan voor de beveiliging en renovatie van de wegtunnels beheerd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Datum: 07/08/2013 Zaakreferentie: Versie: Opgesteld door: Controle: Goedkeuring: T0209 A J. BLANCHARD F. WALET / F. JACQUIN J. BLANCHARD Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 1/ 15

INHOUDSOPGAVE 1 OVERZICHT VAN DE CONTEXT VOORWERP VAN DE STUDIE... 3 1.1 DIAGNOSE VAN DE TOESTAND VAN DE TUNNELS EN DE KOSTPRIJS VAN DE RENOVATIEWERKEN... 3 1.2 VOORWERP VAN DE STUDIE: NOODZAKELIJKE SPREIDING VAN DE INVESTERINGEN... 3 1.3 INHOUD VAN DE STUDIE... 4 2 SYNTHESE VAN DE VOORGESTELDE INGREPEN... 5 3 PLANNING OP LANGE TERMIJN... 7 4 IMPLEMENTATIE VAN EEN INVESTERINGSPROGRAMMA... 14 Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 2/ 15

1 OVERZICHT VAN DE CONTEXT VOORWERP VAN DE STUDIE 1.1 DIAGNOSE VAN DE TOESTAND VAN DE TUNNELS EN DE KOSTPRIJS VAN DE RENOVATIEWERKEN Tussen juli 2009 en december 2010 onderwierp Mobiel Brussel de veiligheidsvoorzieningen van 25 wegtunnels in zijn netwerk aan een diagnose. Uit deze diagnose is gebleken dat de meeste tunnels niet beantwoorden aan de veiligheidseisen die vandaag de dag worden gesteld, met name op het gebied van brandveiligheid. Bovendien zijn veel tunnels sterk verouderd, waardoor het steeds moeilijker wordt om ze in dienst te houden. Het risico op ernstige problemen, waarvoor de tunnel moet worden afgesloten zonder dat er een snelle oplossing voorhanden is, kan niet worden uitgesloten. Naar aanleiding van deze diagnose werd voor elke tunnel een renovatieprogramma opgesteld, met de inhoud en prijs van de werken die nodig zijn om: de veiligheid te verhogen tot een niveau dat vergelijkbaar is met het niveau dat de wetgever in andere Europese landen oplegt (Duitse, Engelse en Franse wetgeving bijvoorbeeld). verouderde materialen te vervangen Het investeringsbedrag dat daarmee gepaard gaat, ligt erg hoog: Tunnels van meer dan 300 meter (*) Waaronder Leopold II-tunnel Tunnels van minder dan 300 meter (*) Ongeveer 360 miljoen euro excl. btw, waarde 2010 Ongeveer 100 miljoen euro excl. btw, waarde 2010 Behoeften behandeld in het kader van Groot Onderhoud en Vernieuwing (*) : de grens van 300 meter is uiteraard een willekeurig te kiezen drempel. Het gaat echter wel om een waarde die in verscheidene internationale referentieteksten wordt gehanteerd. In het kader van deze studie gaan we ervan uit dat de noodzakelijke renovatiewerken worden uitgevoerd in het kader (en met het budget) van Groot Onderhoud en Vernieuwing. De betreffende werken zijn immers eerder te beschouwen als een vernieuwing of vervanging dan als een toevoeging van veiligheidsfuncties waarvoor de volledige tunneluitrusting moet worden herzien. 1.2 VOORWERP VAN DE STUDIE: NOODZAKELIJKE SPREIDING VAN DE INVESTERINGEN Gezien de omvang van de noodzakelijke renovatiewerken (in financiële termen maar ook qua overlast bij de uitvoering van de werken, enz.) heeft Mobiel Brussel aan Egis Tunnels gevraagd om na te gaan hoe deze werken in de tijd kunnen worden gespreid om ook de kostprijs ervan te spreiden. Belangrijk om weten is wel dat de volledige uitvoering van de renovatiewerken op korte termijn de enige oplossing is waarmee men de voornoemde risico s snel kan beperken. De gespreide oplossingen die in het kader van het Masterplan werden bestudeerd, kunnen de huidige risico s nooit even snel terugdringen. Om rekening te houden met de problematiek van het beheer van het huidige risiconiveau: Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 3/ 15

moeten bepaalde maatregelen (in termen van verkeersbeheer, werken, exploitatieprocedures en organisatie van de hulpdiensten) op erg korte termijn worden geïmplementeerd om het risiconiveau snel te verlagen in afwachting van de uitvoering van de renovatiewerken. besliste de Brusselse regering op 29 maart 2012 prioriteit te geven aan de renovatie van de Leopold II-tunnel aangezien die tunnel het grootste risico stelt. 1.3 INHOUD VAN DE STUDIE De studie is opgesplitst in vier fasen: Fase 1: bepaling van de dringende maatregelen Fase 2: opstelling van een langetermijnplanning Fase 3: mogelijke uitvoeringsstrategieën Fase 4: synthese Alle resultaten van de studies worden samengebracht in één en hetzelfde dossier, georganiseerd in vier opleveringen, één voor elke fase. Dit document is het syntheseverslag van de studie (fase 4). Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 4/ 15

2 SYNTHESE VAN DE VOORGESTELDE INGREPEN Het document Diagnose van de 25 tunnels in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Synthese heeft het mogelijk gemaakt om de risico s voor de veiligheid van personen en goederen gedetailleerd in kaart te brengen. Deze analyse werd geconsolideerd op basis van ongevalgegevens afkomstig van het feedbackprogramma van MOBIRIS. Het verslag van Fase 1 van het Masterplan bestudeert de maatregelen die enerzijds het best geschikt zijn om het risiconiveau naar beneden te halen en anderzijds relatief weinig resources vergen, om zo tot een snelle implementatie te komen (notie van dringende maatregelen ). Aangezien de veiligheid in tunnels rust op vier grote families van factoren, werden de voorgestelde maatregelen eveneens opgesplitst volgens die vier thema s: Verbeteringsas Voornaamste voorgestelde maatregelen Punten met een hoog vastgesteld ongevalsrisico beveiligen De videodekking vervolledigen Werken AID toevoegen om de operator te helpen (prioriteit: Belliard) Volledig afsluitingssysteem (prioriteit: Belliard) Profielen plaatsen om vrachtwagens de toegang te verbieden Verkeersbeheer Organisatie van interventies bij incidenten en voor hulpdiensten Preventieve of curatieve middelen zoeken om files in de tunnel zo veel mogelijk te vermijden De implementatie van Interventie- en veiligheidsplannen afwerken, de hulpdiensten informeren over de werkelijke beschikbaarheid van de uitrusting die ze nodig hebben voor interventies (rookafzuiging, watertoevoer, enz.) Veiligheidsoefeningen realiseren (prioriteit: lange tunnels en moeilijk toegankelijke sectoren) De patrouillediensten versterken door ze de middelen te geven om interventies op het terrein uit te voeren Organisatie van de exploitatie (toezicht, onderhoud, enz.) Het feedbacksysteem voeden en analyseren Vervolgens werd aan de hand van een vereenvoudigde benadering nagegaan welke impact deze maatregelen zullen hebben op het veiligheidsniveau. Daaruit is gebleken dat de toepassing ervan de veiligheid sterk zou verhogen. De totale kostprijs van de voorgestelde werken bedraagt ongeveer 5 miljoen euro excl. btw, zonder de kostprijs van de patrouilles (geschat op ongeveer 0,5 miljoen euro excl. btw per jaar). Bepaalde acties werden reeds gestart door Mobiel Brussel / AED (bv.: het afsluitsysteem en de automatische incidentdetectie in de Belliard-tunnel). Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 5/ 15

Toch blijven er ook na uitvoering van de voorgestelde dringende maatregelen grote risico s bestaan (bv.: volledig verlies van de bedieningscontrole bij brand). Om die risico s terug te brengen tot een aanvaardbaar niveau, moeten alle renovatie- en veiligheidswerken worden uitgevoerd. Gezien de verouderde toestand van diverse voorzieningen moet men bovendien uiterst grondig te werk gaan bij het onderhoudsbeheer: slapende defecten aanpakken, losse onderdelen beheren, anticiperen op het einde van opvolgingscontracten met de bouwer, enz.). Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 6/ 15

3 PLANNING OP LANGE TERMIJN In het verslag van Fase 2 worden drie scenario s bestudeerd: Scenario 1: renovatie van alle tunnels langer dan 300 meter op ongeveer 12 jaar (exclusief Leopold II, die wordt behandeld in DBFM) Scenario 2: renovatie van alle tunnels langer dan 300 meter op ongeveer 21 jaar (exclusief Leopold II, die wordt behandeld in DBFM) Scenario 3: renovatie van alle tunnels langer dan 300 meter op 12 jaar (exclusief Leopold II en Gulden Vlies, die worden behandeld in DBFM) + bouw van Meisertunnels. De conclusies zien er als volgt uit: Ten eerste, ongeacht het uitgewerkte scenario: De zware renovatie (beveiliging) van de tunnels houdt in dat de werking van de verschillende veiligheidsvoorzieningen in de tunnel wordt verbeterd. Aangezien deze systemen onderling verbonden zijn, is een volledige en gecoördineerde aanpak noodzakelijk. In tegenstelling tot de onderhouds- en vernieuwingswerken die momenteel worden verzorgd door Mobiel Brussel en die systeem per systeem kunnen worden uitgevoerd, vergt de beveiliging een totaalconcept en een bijna gelijktijdige uitvoering van de werken aan de verschillende systemen. Daardoor is het moeilijk (en economisch gezien weinig interessant) om de werken in een bepaalde tunnel op te splitsen in verschillende fasen om de kosten te spreiden. De renovatiewerken bieden dan ook weinig mogelijkheden om de uitvoering en de bijhorende kosten te spreiden. Wanneer de uitgaven te hoog liggen in verhouding tot de budgettaire mogelijkheden, zal men dus een financiering moeten afsluiten om de kosten te spreiden. Het financieringscontract in kwestie kan natuurlijk door het Gewest zelf worden afgesloten maar kan ook worden uitbesteed in het kader van een PPP. Ten tweede: Om het ritme van de renovaties te bepalen, moet men een evenwicht vinden tussen: o enerzijds het streven naar een zo snel en substantieel mogelijke daling van de operationele risico s die door de huidige toestand van de tunnels wegen op het Gewest: Veiligheidsrisico s voor de gebruikers, met name bij brand, als gevolg van het ondermaatse niveau van de huidige veiligheidsvoorzieningen in het licht van de hedendaagse normen Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 7/ 15

Continuïteitsrisico s bij ernstige defecten die gezien de verouderde staat van de tunnels niet onmiddellijk kunnen worden hersteld o anderzijds een zo vlak mogelijke uitgavencurve De eerder vermelde dringende maatregelen kunnen de renovatie van tunnels in geen geval vervangen. Ze zijn voorzien omwille van de tijd die nodig is om deze grote werken uit te voeren. Ter vergelijking: de Europese richtlijn 2004/54/CE van 29/04/2004 betreffende de veiligheid in de wegtunnels van het trans-europese netwerk (RTE-T) bepaalde een renovatietermijn van tien jaar voor alle bestaande tunnels. Bovendien zijn de meeste tunnels van het RTE-T-netwerk interstedelijke tunnels die heel wat minder verkeer moeten verwerken en dus ook minder risico s en continuïteitseisen met zich meebrengen dan die van het Gewest. De doelstelling om alle tunnels langer dan 300 meter in ongeveer 12 jaar te renoveren, zoals beschreven in scenario s 1 en 3 van het verslag van Fase 2, lijkt dus een redelijke termijn om de risico s terug te dringen. Ten derde moet de coördinatie van de verschillende renovaties uiteraard in de eerste plaats rekening houden met de omvang van de risico s die elke tunnel in zijn huidige toestand stelt. Toch is er een zekere soepelheid mogelijk, met name om de overlast voor bewoners en weggebruikers te beperken. Behalve de Leopold II-tunnel (waarvoor de regering de renovatie heeft goedgekeurd), moet het complex van de Belliard- en Wettunnel als sterk prioritair worden beschouwd gezien de risico s die ze inhouden, in het bijzonder door hun verbinding met de parkings van de Europese Instellingen. Door de technische beperkingen moeten beide tunnels gelijktijdig worden gerenoveerd, werken die bovendien samen met de aanverwante werken aan de tunnel onder de Kortenberglaan moeten worden uitgevoerd. Dat genereert een uitgavenpiek die zonder financiering onmogelijk kan worden gespreid (het totaalbedrag van de studies en werken wordt geschat op ongeveer 95 miljoen euro excl. btw). Hieronder vindt u de planning van de werken en de uitgaven voor scenario s 1 en 3:. Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 8/ 15

Planning voor scenario 1 (renovatie in 12 jaar) Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 9/ 15

Planning van de uitgaven voor scenario 1 (renovatie in 12 jaar) Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 10/ 15

Planning voor scenario 3 (renovatie in 12 jaar) Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 11/ 15

Planning van de uitgaven voor scenario 3 (renovatie in 12 jaar) Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 12/ 15

Tot slot is er nog de kwestie van de aanbestedings- en organisatie-instrumenten die men dient te implementeren voor een investeringsprogramma en werken van deze omvang. Dit aspect wordt behandeld in een afzonderlijk verslag (verslag van Fase 3, zie Erreur! Source du renvoi introuvable.). De benadering van deze kwestie steunt op het streven naar een coherente oplossing voor de volgende parameters: De mogelijkheid om binnen de administratie op grote schaal beroep te doen op hoogstaande vaardigheden inzake coördinatie van de werken (planning, opvolging van deadlines en budgetten, goedkeuring van aanbestedingen of juridisch erg complexe contracten, opvolging van de procedures voor vergunningsaanvragen, coördinatie tussen de diverse intellectuele dienstverleners, beheer van het overleg en de communicatie, enz.) Beperkingen met betrekking tot de financiering van de werken (verzekerd/gecontracteerd door het Gewest of uitbesteed) Planning van de werken Langetermijnbeleid op het gebied van de exploitatie van de werken (met name het beheer van het onderhoud) Technische aspecten betreffende de aanpassing van de toezichtsinstrumenten van MOBIRIS op het moment van de renovatie van de tunnels Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 13/ 15

4 IMPLEMENTATIE VAN EEN INVESTERINGSPROGRAMMA De implementatie van het programma voegt voor het Gewest een extra taak toe aan de taken die het reeds uitvoert op het gebied van tunnelbeheer (voornamelijk het onderhoud, het beheer en het verkeerstoezicht). Kort samengevat vergt dit van het Gewest: een specifieke organisatie en specifieke middelen om het beheer van de renovatiewerken tot een goed einde te brengen. een analyse van verschillende contractualiseringsmogelijkheden en de ideale opsplitsing van de verschillende onderdelen van de werken om de werken en hun uitwerking tot een goed einde te brengen. Behalve de juridische aspecten (die buiten het bestek van deze studie vallen), moeten ook bepaalde technische beperkingen en criteria op het gebied van planning, beheer/spreiding van de risico s, evolutievermogen, enz. in rekening worden gebracht. Voor elk thema identificeert het verslag van Fase 3 de voornaamste technische en operationele uitdagingen die daarmee gepaard gaan. Het verslag vergelijkt verscheidene organisatiestrategieën (beheermethoden) aan de hand van hun respectievelijke voor- en nadelen. Deze elementen zijn afkomstig uit de feedback die EGIS Tunnels vergaarde in zijn jarenlange samenwerking met verscheidene grote beheerders, die met dezelfde problemen kampen als het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De conclusies van die evaluatie zien er als volgt uit: In de eerste plaats moet het Gewest een specifieke organisatie en specifieke middelen implementeren om het beheer van de renovatiewerken tot een goed einde te brengen. Inderdaad: enerzijds moeten de agenten van Mobiel Brussel gelast met de tunnels hun huidige taken blijven verzekeren (toezicht, onderhoud: globaal gesproken constante werklast voor/tijdens/na de werken, of zelfs hoger tijdens de werken). Zij kunnen dus geen grote bijkomende taken op zich nemen zoals het beheer van de renovatiewerken. anderzijds vereisen deze activiteiten een bijzondere expertise. Gezien de omvang en het erg technische karakter van de werken, lijkt het noodzakelijk om een specifiek team voor Tunnelrenovatie samen te stellen, bestaande uit (bijvoorbeeld) een Directeur met een grondige kennis op het gebied van het verloop van de werken, een administratieve en financiële adjunct-directeur, 3 tot 5 werkleiders en eventueel 2 tot 4 technische medewerkers en een assistente. Dit team zal enerzijds steunen op de administratieve diensten van Mobiel Brussel en anderzijds op een pool van gespecialiseerde externe dienstverleners (juridisch, technisch, stedenbouwkundig advies, administratieve vergunningen, mobiliteitsexperts, communicatie, enz.). Totaalstrategieën die de implementatie van het renovatieprogramma aan één en dezelfde dienstverlener toewijzen, lijken ons niet opportuun: dergelijke organisaties zijn erg complex om te implementeren en missen de nodige flexibiliteit om zich aan te passen aan de talloze onvoorziene omstandigheden die onlosmakelijk verbonden zijn met werken van deze omvang (technische problemen, planning, budgetten, werken). Bovendien moet het Gewest verplicht een deel van de risico s op zich nemen (met name de politieke risico s) en moet het hoe dan ook een opvolgingsteam samenstellen en de nodige middelen geven. Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 14/ 15

Ten tweede zal het Gewest een reeks aanbestedingen moeten goedkeuren voor de realisatie van de studies en de werken. Behalve de juridische aspecten (die buiten het bestek van deze studie vallen), moeten ook bepaalde technische beperkingen en criteria op het gebied van planning, beheer/spreiding van de risico s, evolutievermogen, enz. in rekening worden gebracht. De analyse uitgevoerd in het verslag van Fase 3 bewijst naar onze mening het volgende: Heel wat tunnels kunnen onafhankelijk van elkaar worden behandeld. Uitzonderingen op die regel zijn voornamelijk de complexen van de Louiza- en Stefaniatunnel en van de Belliard- en Wettunnel (in mindere mate). Zowel voor de uitwerking van de werken als voor de realisatie ervan zijn de totale coherentie en het beheer van de interfaces tussen de systemen die de veiligheid in de tunnel moeten verzekeren essentiële factoren. Om die reden is een opsplitsing per project (aanbestedingen toegespitst op één tunnel, eventueel over diverse overheidsniveaus heen) beter aangepast dan transversale benaderingen (per overheidsniveau en over diverse projecten heen). De organisatie van transversale aanbestedingen die bedoeld zijn om de materialen te standaardiseren, stellen implementatieproblemen en gaan ten koste van de onafhankelijkheid ten opzichte van de leveranciers. Dergelijke aanbestedingen mogen slechts in heel gerichte gevallen worden overwogen. Om de concurrentie tussen leveranciers te bevorderen, kunnen de uitdagingen op het vlak van de rationalisering van het onderhoud worden omgezet in normen (functies, architecturen), die vervolgens worden opgelegd in de lastenboeken voor de renovaties. De klassieke opsplitsing van de activiteiten (1 aanbesteding projectauteur / opvolging van de werken + 1 of meer werkaanbestedingen) blijft te verkiezen boven globale organisaties van het type Design-Build. De traditionele organisatie is ideaal om de flexibiliteit in het verloop van de werken te verzekeren, onvoorziene omstandigheden en constructierisico s beter te beheren en de bedrijfskosten na de werken beter te beheren. Toch kan een organisatie van het type Design-Build in bepaalde contexten (bijzonder technische werken, goed beheerde interfaces, erg strikte planningen) nuttig zijn, zeker wanneer ook het onderhoud van de gerenoveerde tunnel erin wordt opgenomen. Ten derde is de evolutie van PC MOBIRIS een belangrijke uitdaging, die aan een specifieke analyse moet worden onderworpen: snelle implementatie van een overkoepelend systeem om de beveiliging te verbeteren, de deelname van MOBIRIS aan het renovatieproces te versterken, enz. Masterplan voor de tunnels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 15/ 15