Stand van de Industrie industrieel bedrijfsleven in economisch perspectief

Stand van de Industrie industrieel bedrijfsleven in economisch perspectief Sentiment ondernemers hersteld van zomerdipje Albert Jan Swart Sectoreconoom Industrie Oktober 18

Stand van de Industrie Sentiment ondernemers hersteld van zomerdipje oktober 18 Inhoudsopgave sheet 1 Macro-economie Mondiaal, eurozone, Nederland, 3 en 4 Sectorbeeld Totaaloverzicht sector Industrie 3 Vertrouwensindicatoren PMI, producenten- en consumentenvertrouwen, sentiment 6 en 7 4 Industriële productie Trends in productie 8 Omzetontwikkelingen Trends in omzet 9 6 Afzetprijzen Afzetprijzen per industriële branche 1 7 Grondstoffen en valuta Richting van grondstofprijzen en belangrijkste valuta 11 8 Exportontwikkelingen Ontwikkelingen in de export van goederen 1 9 Bezettingsgraad Capaciteitsbenutting industrie in Nederland en Europa 13 1 Arbeidsmarkt Vacatures, uitzenduren, werkgelegenheid en personeelssterkte 14 11 Bedrijfsdemografie Faillissementen, oprichtingen, opheffingen, fusies & overnames 1 A Appendix Contactgegevens, disclaimer en extra informatie 16 Stand is positief (groen), neutraal (oranje) of negatief (rood) 1

1 Macro-economie - Mondiaal Wereldeconomie laat gemengd beeld zien BBP groei 19 () 8% 7% 6% % 4% 3% % 1% Latijns-Amerika Brazilie Japan VK Rusland VS eurozone Opkomend Azië Wereld economie Opkomend Europa Wereldhandel India China % % % 4% 6% 8% BBP groei 18 () De VS laten een sterke groei zien, met een werkloosheid van 3,7%, het laagste niveau sinds 1969. Niets wijst nog op versnellende loongroei die de inflatie kan opdrijven. In de eurozone zijn de economische omstandigheden verzwakt, wat te zien is aan de Duitse export. Orders voor kapitaalgoederen vanuit landen buiten de eurozone houden de Duitse industrie op de been. Buiten de eurozone wordt nog flink geïnvesteerd. Azië staat er niet echt sterk voor, met wisselende cijfers voor ondernemersvertrouwen. Trumps conflict met China blijft een zorgenpuntje, maar omdat de Chinese export naar de VS maar een paar procent van de economie bedraagt, moeten we ons niet al te druk maken. Dichter bij huis laat Italië het begrotingstekort oplopen. Het brexit-proces lijkt een chaos en blijft dus spannend. 1 China industrieel vertrouwen 1 1 8 Japan macro-economische indicator 6 6 VS PMI sentiment inkoopmanagers 6 6 VK PMI sentiment inkoopmanagers 99 6 index (1=neutraal) 98 13 14 1 16 17 18 4 index (1=neutraal) 13 14 1 16 17 18 index (=neutraal) 4 13 14 1 16 17 18 index (=neutraal) 4 13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contactinformatie.

1 Macro-economie - eurozone Zwakke internationale handel in de eurozone, risico s rond Italië en brexit BBP % groei 19 4% 3% % 1% Griekenland Frankrijk Belgie Italie Spanje Ierland Finland Nederland Oostenrijk EUROZONE Duitsland % % 1% % 3% 4% % 6% 7% BBP % groei 18 De economische omstandigheden in de eurozone zijn zwakker geworden. De index van de Europese Commissie voor het economisch sentiment laat al sinds begin dit jaar een dalende lijn zien. De internationale handel is de boosdoener. De groei van de Duitse industrie is vertraagd, wat te wijten is aan een afname van binnenlandse orders en orders uit de rest van de eurozone. De Italiaanse regering laat het begrotingstekort oplopen tot,4%, tot onvrede van de rest van de EU. Ook de markten reageerden onaangenaam verrast, de rente op Italiaanse staatsobligaties liep flink op. Op 3 oktober eiste de Europese Commissie een nieuwe begroting van Italië. De situatie rond de brexit lijkt een chaos. Het is onduidelijk of de schermutselingen bij het onderhandelingsspel horen, of dat we toch afstevenen op een snoeiharde brexit. 1-1 eurozone industrieel vertrouwen netto balans - 13 14 1 16 17 18 11 1 Duitsland IFO, index (1=neutraal) 9 13 14 1 16 17 18 1-1 België ondernemersactiviteit, netto balans - 13 14 1 16 17 18 4 3 1-1 - -3-4 - -6 Frankrijk industrieel vertrouwen, netto balans 13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contactinformatie. 3

1 Macro-economie - Nederland Nederlandse economie verrast met sterke cijfers in vertragende eurozone 16 17 18 19 BBP,1 3,,9, Particuliere consumptie 1, 1,9,8,3 Overheidsconsumptie 1,1 1,1 1,9,9 Investeringen, 6,,6 4, Uitvoer 4,1,6 3, 4,3 Invoer 3,9,1 3, 4,9 Consumentenprijzen (CPI),3 1,4 1,6,6 Werkloosheid (% ber. bev.),1 4,9 3,8 3, % 4% 3% % 1% % -1% -% -3% -4% -% 8 9 1 11 1 13 14 1 16 17 18 Economische groei (l.as, BBP % j-o-j) Economisch sentiment indicator (r.as, index) 14 13 1 11 1 9 8 7 6 Opnieuw sterke groei dit jaar De Nederlandse economie groeit dit jaar opnieuw sterk met bijna 3%. Dat is vergelijkbaar met de groei in 17. Onze bbp-raming is ongewijzigd. Voor 19 verwachten we een wat lagere, maar nog steeds stevige groei van zo n,%. Nederland presteert beter dan rest eurozone De groei in de eurozone vertraagt, maar de Nederlandse economie lijkt zich daar verrassend genoeg aan te onttrekken. Terwijl in de eurozone de stijging van het bruto binnenlands product (bbp) in de eerste twee kwartalen duidelijk achterbleef bij de gemiddelde kwartaalgroei in 17, was daar in Nederland amper sprake van. Ook in ons land zagen we een lagere bbpgroei in het eerste kwartaal, maar in het voorjaar veerde deze weer op. Zowel de binnenlandse bestedingen als de uitvoer blijven stijgen. De krimp van de uitvoer in het eerste kwartaal lijkt eenmalig te zijn geweest. Nederlands ondernemersvertrouwen verbetert De Nederlandse vertrouwensindicatoren hebben vanaf hun zeer hoge niveaus in februari een daling laten zien, maar ze liggen nog steeds op een hoog niveau. We verwachten dan ook dat de economische groei aanhoudt. Wel kan de groei wat afzwakken. De Nederlandse economie is open en heel gevoelig voor de internationale handel. Bronnen: CBS, Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau Voor meer informatie over macro-economische trends, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contactinformatie. 4

Sectorbeeld Minder positief over economie, maar ondernemers blijven optimistisch over eigen productie Periode in de grafieken: 1--17 t/m 1-9-18 Nog altijd overheerst het optimisme, met name over de productie in de komende drie maanden. Oordeel van ondernemers in sectoren over omzet, prijs, personeel en economisch klimaat (> = meer positief gestemde ondernemers) Wat betreft het economisch klimaat zijn sommige branches, zoals de metaalproductenbranche, minder optimistisch. Wellicht heeft dit te maken met zorgen over eventuele handelsbeperkingen. Ook ondernemers in de transportmiddelenindustrie zijn minder positief geworden over het economisch klimaat. Het sentiment zal waarschijnlijk verder afnemen door het bericht dat VDL Nedcar 1. van de 7. banen schrapt door een afname van bestellingen van BMW in 19. Een tekort aan arbeidskrachten vormt een steeds grotere belemmering. Aandeel industriële branches in totale sector industrie (% van toegevoegde waarde; K1-18) Transport-middelen 8% Machines 13% Elektrisch/elektronisch 8% Bron: CBS Overige industrie/reparatie 11% Basismetaal, metaalproducten 1% Voedings-, genotmiddelen 1% Kunststof- /bouwmateriaal 6% Textiel-, kleding-, leder % Hout-, papier-, grafisch % Aardolie 1% Chemie/farma 13% % van het aantal industriële ondernemers dat belemmeringen ervaren 1% 8% 6% 4% % % 16,9,6 4,6 49,6 18 april 18 juli Andere oorzaken Weersomstandigheden Financiële beperkingen Productiemiddelen, materiaal, ruimte Tekort aan arbeidskrachten Onvoldoende vraag Geen belemmeringen

3 Vertrouwensindicatoren industrieel vertrouwen internationaal In aantal landen veel nieuwe orders verwacht, eurozone en China minder optimistisch. > = expansiefase (groei in bedrijfsactiviteit) precies is neutraal < = krimpfase (krimp in bedrijfsactiviteit) Na lang getob over een dreigende handelsoorlog is het sentiment over de bedrijfsactiviteit weer wat hersteld. In grote economieën zoals de VS, het VK, India, Japan, Frankrijk en Brazilië worden veel nieuwe orders verwacht. Tussen China en de VS is de discussie over handelstarieven geëscaleerd. China scoort inmiddels een PMI van, precies op de grens tussen groei en krimp. In de eurozone is de groei vertraagd door minder internationale handel. Dat is ook te zien aan de verder gedaalde PMI s. Nederland vormt een positieve uitzondering, net als Ierland. In Polen en Italië wordt een kleine krimp verwacht. De Deense industrie had een opvallend slechte zomer met flinke krimp. De PMI voor nieuwe orders tikt nu weer bijna de aan, dus het ergste leed lijkt geleden. 8 PMI output - september Output neutraal 7 (index, = neutraal) 6 4 3 1 6 8 6 4 48 46 44 PMI nieuwe orders - september (index, = neutraal) Nieuwe orders neutraal Bronnen: Markit, NEVI, Thomson Reuters Datastream 6

3 Vertrouwensindicatoren industrieel vertrouwen Nederland Bedrijfsactiviteit veert wat op na zomerdipje 6 6 4 > = groei in bedrijfsactiviteit PMI Neutraal < = krimp in bedrijfsactiviteit lange termijn gemiddelde =,4 4 1 13 14 1 16 17 18 9,8 De PMI in Nederland lijkt een zomerdipje achter de rug te hebben. Vanaf juni zwakte de PMI af, maar in september zag het plaatje er alweer zonniger uit. Ook het sentiment over de orderportefeuille lijkt hersteld. In augustus schoot de netto balans omhoog naar 1,6, na een min van 1,9 in juni, het laagste cijfer in jaren. Dit zomerdipje had vermoedelijk te maken met zorgen over een mogelijke escalatie van het handelsconflict dat was aangezwengeld door de Amerikaanse president Trump. Inmiddels lijken de verhoudingen tussen de VS en Europa wat genormaliseerd en dat zou het opveren van het sentiment over de orderportefeuille kunnen verklaren. Toch zijn de overige vertrouwensindicatoren nog niet hersteld. Ook het consumentenvertrouwen daalde sinds augustus licht. 1 11 1 Economisch sentiment index (1=neutraal) 1 1 Producentenvertrouwen netto balans 3 1-1 - Consumentenvertrouwen netto balans 6 4 Sentiment orderportefeuille netto balans 9 - -3-4 8 13 14 1 16 17 18-1 13 14 1 16 17 18-13 14 1 16 17 18-13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, NEVI, Thomson Reuters Datastream 7

4 Industriële productie Groei industriële productie vlakt af 1 Chemie 1 Rubber/kunststof 1 Basismetaal - -1 17 18 17 18-1 17 18 Groei gemiddelde dagproductie industriële branches (in % op jaarbasis) 1 Metaalproducten - 17 18 4 Elektrotechnisch - 17 18 Elektrische apparaten 1-1 17 18 3 Machines 3 Transportmiddelen 1 Meubels Legenda: - = productie ontwikkeling - = 3-mnd voortschr. gem. - = lange termijn gemiddelde 1 17 18 1 17 18-1 17 18 In 17 groeide in de meeste branches de productie fors, met percentages flink boven het langjarig gemiddelde. Maar dit jaar lijkt de groei af te vlakken. De meeste branches groeien nog wel, maar niet meer boven het langjarig gemiddelde. De metaalproducten- en transportmiddelenindustrie beleefden een mooie augustusmaand, na een relatief slappe zomer. Opvallend is de krimp van de elektrotechnische industrie, die over de eerste helft van 18 nog zo mooi groeide. In de basismetaal- en elektrische apparatenindustrie is het nog steeds kommer en kwel, een gevolg van dalende vraag uit het buitenland. Bronnen: CBS 8

Omzetontwikkelingen Ook de omzetgroei vlakt af, maar niet in alle branches 3 Chemie Rubber/kunststof Basismetaal 1 1-1 17 18-1 17 18-17 18 Groei totale omzet industriële branches (in % op jaarbasis) Metaalproducten 1-1 17 18 Elektrotechnisch Tijdelijk geen nieuwe CBS-cijfers beschikbaar - 17 18 Elektrische apparaten 1-1 17 18 4 Machines 4 Transportmiddelen Meubels Legenda: - = omzet ontwikkeling - = 3-mnd voortschr. gem. - = lange termijn gemiddelde 3 1 17 18-17 18 1-1 17 18 In de eerste zeven maanden van 18 is de omzet in de industrie met gemiddeld 6,9% toegenomen op jaarbasis. De omzet uit binnenlandse activiteiten nam in deze periode toe met 7,7%, de omzet uit buitenlandse activiteiten groeide met 6,%. De omzet in de transportmiddelenindustrie groeide in augustus met maar liefst 3,6%. Dat was geheel te danken aan de vraag uit het buitenland. De buitenlandse omzet nam in augustus namelijk met 3,% toe ten opzichte van augustus vorig jaar. De gemiddelde groei dit jaar tot en met augustus is 13,8%. Dat is flink boven het langetermijngemiddelde van 7%. De omzetgroei van de machine-industrie is onder het langetermijngemiddelde gedoken. Dat komt vooral door een afname van de binnenlandse vraag. De omzetgroei van de elektrische apparatenbranche bleef juist op de been dankzij binnenlandse vraag. Bronnen: CBS 9

6 Trends in afzetprijzen Afzetprijzen industrie zijn aan het stijgen. Chemie 1-1 - 16 17 18 3 Rubber/kunststof 1-1 - -3 16 17 18 4 - Basismetaal 16 17 18 Afzetprijs ontwikkeling industriële branches (in % op jaarbasis) 6 Metaalproducten 4-16 17 18 Elektrotechnisch - 16 17 18 1 Elektrische apparaten - 16 17 18 Machines Transportmiddelen 6 Meubels 4 1 1 16 17 18 16 17 18 16 17 18 In veel industriële branches is de afzetprijs afgelopen zomer gestegen. In de chemische industrie, de basismetaal- en metaalproductenindustrie, maar ook in de rubber- & kunststofindustrie is de trend in de afzetprijs met name van belang voor de omzetontwikkeling. Daar is de relatie tussen deze twee erg hoog. De afzetprijzen in deze branches zijn op hun beurt weer sterk afhankelijk van de trends in grondstofprijzen. Deze worden internationaal bepaald en daar heeft de ondernemer weinig grip op. Na een jaar dalen zijn de afzetprijzen in de elektrotechnische branche sinds juli weer aan het stijgen. Bronnen: CBS 1

7 Grondstofprijs- en valutaontwikkelingen Olie, gas en metalen worden duurder Euro kan in 19 weer sterker worden 9 Crude Oil-Brent (USD/bbl) 8 7 6 4 17 18 8 7 6 4 3 EU/NL aardgasprijs (TTF, Euro/KwH) 1 17 18 16 Kunststofprijzen HDPE PP LDPE PVC 14 PET 1 1 8 17 18,88,84,8,76,7 ❶ EUR/GBP,88 1,43 1,38 1,33 1,8 1,3 1,18 1,13 1,8 EUR/USD 8,6 EUR/YUAN 8,1 1, 7,6 7,1 ❸ ❷ 6,7 6,6 73 Mondiale staalprijs (USD/t).6 LME-Aluminium (USD/Mt) 7.8 LME-Copper (USD/Mt) 4, EUR/ZLOT 1.4 EUR/WON 8 EUR/RBL 68.4 7.3 4,4 1.49 7 7 63. 6.8 4,3 4, 1.44 1.39 6 8 3 48 17 18. 1.8 1.6 17 18 6.3.8.3 17 18 4,1 4, 3,9 ❹ 4 1.34 1.9 1.4 ❺ 13 4 3 ❻ Figuur kunststofprijzen in index (1 januari 1 = 1) (top 6 niet-eurolanden in exportwaarde: 1) VK, ) VS, 3) China, 4) Polen, ) Zuid Korea, 6) Rusland) De energieprijzen zijn de afgelopen maanden sterk gestegen. Het positieve sentiment bij energie werd grotendeels teniet gedaan door prijsdalingen bij de meeste basis- en edelmetalen. Dit ondanks het recente herstel van deze metaalprijzen en diverse agrarische grondstoffen. Aanbodproblemen en sterke vraag blijven naar verwachting zorgen voor hogere prijzen voor olie en gas. Voor koper en nikkel denken wij dat er tekorten kunnen ontstaan als gevolg van sterke vraag. Aangezien de LME-voorraden toch al onder druk staan, lijken de prijzen van deze metalen verder te kunnen stijgen. Bronnen: Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO, ABN AMRO Economisch Bureau De euro is de laatste maanden wat verzwakt. Voorlopig verwachten we geen sterkere euro, maar volgend jaar kan de munt stijgen. De markten gaan er namelijk rekening mee houden dat de renteverschillen tussen de VS en de eurozone zullen afnemen. De Fed stopt naar waarschijnlijk in het tweede kwartaal met het verhogen van de rente. De ECB schat in dat de kerninflatie tegen het einde van dit jaar zal oplopen. Wij gaan uit van een lagere inflatie dan de ECB en daarom verwachten wij een eerste renteverhoging niet na de zomer, maar pas in december 19. Voor meer informatie over trends in valuta, neem contact op met de macro-economen van ABN AMRO. Meer informatie via deze link: contactinformatie. 11

8 Trends in export Export bleef groeien tijdens onzekere zomer exportwaarde, x1. euro % 4 % 4 3 1% 3 1% % 1 % 1 -% -1% 16 17 18 Overig (o.a. voeding, grondstoffen) Divers fabrikaat (meubels, kleding, schoeisel) Machines en vervoermaterieel Fabrikaten (leder, rubber, kurk, papier, metaal) Chemische producten Groei totale exportwaarde goederen (r.as) Export is belangrijk voor de Nederlandse industrie. De groei van de export kwam in juli en augustus uit op 1%. Dat is het hoogste tempo sinds oktober vorig jaar. De eerste helft van 18 was niet zo goed als dezelfde periode in 17, maar de zomer was redelijk. Vooral de export van transportmiddelen groeide sterk (zie ook pagina 1). De export van de machine-industrie was in augustus veel hoger dan in dezelfde periode vorig jaar. Bij andere exportgoederen (chemische producten en diverse fabrikaten) ligt het groeitempo aanzienlijk lager ten opzichte van de groei uit 17. De PMI export orders daalde van januari tot en met april stevig. Het vertrouwen werd flink geraakt door het handelsconflict. Vanaf mei is het sentiment weer wat aangetrokken. De index voor nieuwe export orders herstelde zich in september enigszins van een zomerdipje. 7% 6% % 4% 3% % 1% % Groei wereldhandel % j-o-j -1% 13 14 1 16 17 18 1 1 - Groei export % j-o-j -1 13 14 1 16 17 18 6 6 Nieuwe export orders index (>=groei) 4 13 14 1 16 17 18 16 14 1 1 8 6 4 Export orders komende 3 mndn, netto balans 13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, NEVI, Thomson Reuters Datastream 1

9 Bezettingsgraad Bezettingsgraad in de industrie nog verder toegenomen 88 bezettingsgraad in % 87 86 84, 84 8 8 8 78 76 74 74,4 7 1979 1981 1983 198 1987 1989 1991 1993 199 1997 1999 1 3 7 9 11 13 1 17 Bezettingsgraad LT-gemiddelde hoog laag De bezettingsgraad in de industrie was in april terug op het niveau van voor de crisis van begin 8. Het cijfer lag daarmee al boven het langetermijngemiddelde. Sinds april is de bezettingsgraad nog verder toegenomen naar 84,%, een niveau dat sinds 1 niet is voorgekomen. Ook in andere landen geeft de PMI wat betreft de bezettingsgraad nog altijd groei aan, maar in Duitsland en in de eurozone is die groei wel aan het vertragen, waarschijnlijk vanwege de zwakke internationale handel in de eurozone en de onzekerheid rond het handelsconflict met de VS. De bezettingsgraad is het hoogst in de meubelindustrie (91,4%), de elektrotechnische industrie (88,9%) en de elektrische apparatenindustrie (87,%). In de machineindustrie bleef de bezettingsgraad ongeveer gelijk (86,%). 7 6 Eurozone PMI bezettingsgraad, > = groei 7 6 Duitsland PMI bezettingsgraad, > = groei 7 6 Frankrijk PMI bezettingsgraad, > = groei 7 6 VK PMI bezettingsgraad, > = groei 6 6 6 6 4 4 4 4 4 13 14 1 16 17 18 4 13 14 1 16 17 18 4 13 14 1 16 17 18 4 13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, Markit Economics, Thomson Reuters Datastream 13

1 Arbeidsmarkt Tekort aan personeel is groot, maar werkgelegenheid groeit wel langzamer 3 1-1 - (max. is 3 en min is -3) -3 7 8 9 1 11 1 13 14 1 16 17 18 Totaal Bouwnijverheid ondernemers optimistisch ondernemers pessimistisch Industrie Commerciële dienstverlening Ondernemers in de industrie waren de laatste maanden iets minder optimistisch over de ontwikkeling van het aantal vacatures. De vraag naar arbeid is nog steeds hoog, maar wat minder hoog dan op het hoogtepunt begin dit jaar. De jaar-op-jaar groei van het aantal uitzenduren in de industrie viel terug naar % in juni en slechts 1% in september. De index PMI voor werkgelegenheid maakte in september wel weer een licht opwaartse beweging. Nog steeds geldt echter dat vrijwel alle industriële branches het personeelstekort als de voornaamste belemmering zien, vooral de metaalproductenbranche (3,7%). 1 1 - Uitzenduren industrie % j-o-j -1 13 14 1 16 17 18 PMI - werkgelegenheid 64 index (=neutraal: oranje lijn) 6 6 8 6 4 48 LT-gemiddelde 46 44 13 14 1 16 17 18 Personeelssterkte netto balans, komende 3 maanden 1 1 - -1-1 (saldo % ondernemers positief vs. negatief) 14 1 16 17 18 1 1 Ontstane banen industrie x 1. 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS, ABU, NEVI, Thomson Reuters Datastream 14

11 Bedrijvendemografie aantal Daling aantal faillissementen in de industrie zet door 4 Industrie, totaal (september 18): - maandbasis: -% 3 - jaarbasis: -14% - jan. t/m sep. 18 (joj): -6% 3 1 1 17 18 Overig Meubels Overige transportmiddelen Transportmiddelen Machines Elektrische apparaten Elektrotechnisch Metaalproducten Basismetaal Rubber-/kunststof Chemie Voedingsmiddelen Tot en met september 18 gingen in totaal 179 industriële bedrijven failliet en dat is 11 minder in dezelfde periode vorig jaar. Dit komt neer op een afname van 6%. Sinds juni is het aantal faillissementen fors lager. Tot en met mei dit jaar was er juist een toename van 8% op jaarbasis. Dat kwam vooral door een sterkere groei van het aantal faillissementen in de machine- en elektrische apparatenindustrie. Het gaat nog steeds goed met de industrie, wat te zien is aan de neerwaartse trend van het aantal faillissementen. In de metaalproducten- en machine-industrie zijn tot dusver de meeste faillissementen geregistreerd. 16 14 1 1 8 Groei bedrijven industrie index (7=1l) 7 8 9 1 11 1 13 14 1 16 17 18 tot 1 werkzame personen 1 werkzame personen of meer tot werkzame personen 16 1 8 4 Oprichtingen aantal 16 1 De oranje lijn in bovenstaande figuren is het voortschrijdende gemiddelde (4 perioden) 8 4 Opheffingen aantal 16 1 8 4 7 8 Fusies en overnames aantal 9 1 11 1 13 14 1 16 17 18 Bronnen: CBS 1

A Appendix Contactgegevens en disclaimer Over de auteur Albert Jan Swart is sectoreconoom bij ABN AMRO. Binnen de afdeling richt hij zich op de sectoren Industrie en Transport & Logistiek. Hij doet onderzoek naar nieuwe ontwikkelingen, bijvoorbeeld op het gebied van technologie of de arbeidsmarkt. Zijn aandacht gaat ook uit naar de manier waarop ondernemers op deze ontwikkelingen proberen in te spelen bij het bepalen van hun strategie. Hij gaat graag bij bedrijven langs om daarover in gesprek te gaan. Voorheen werkte Albert Jan als financieel journalist, onder meer bij De Telegraaf, en als data-analist op de afdeling Strategie bij informatieleverancier Elsevier, onderdeel van RELX Group. Studeren deed hij ook: Duits (in Berlijn), Nederlands (in Nederland) en Bedrijfskunde (aan Nyenrode). Albert Jan Swart Sectoreconoom Industrie, Transport & Logistiek ABN AMRO Voor meer sectorkennis, zie insights.abnamro.nl Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on the sector developments in the Netherlands. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material. ABN AMRO, 18 Teksten zijn afgesloten op 4 oktober 18