Kennismaking met schilderijen

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III. Hanteren & Inpakken IV. Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III. Hanteren & Inpakken IV. Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

I.Materiaal & Techniek Wat is een schilderij? Zelfstandig kunstwerk aan de muur Met of zonder lijst Bestaat uit Drager Grondering Verflaag Vernis

I.Materiaal & Techniek Drager Vormt de basis van een schilderij, ondergrond voor alle volgende lagen traditionele materialen oude kunst Hout Doek Metaal Moderne materialen 20 ste eeuw Hardboard Karton Glas etc.

I.Materiaal & Techniek Paneelschilderij Houten drager Een of meerdere planken Middeleeuwen tot 17de eeuw Vooral eiken Tempera en olieverf 5

I.Materiaal & Techniek Plank Radiaal gezaagd Nerf volgt voorstelling Achterkant afgedund Randen afgeschaafd Speciale handwerktak met eigen paneelmakermerken Standaardformaten

I.Materiaal & Techniek Parkettering Typische behandeling van panelen 19e en 1ste helft 20ste eeuw Poging om kromtrekken van panelen tegen te werken. Heeft vaak negatieve gevolgen voor conditie schilderijen Moet gecontroleerd en mogelijk behandeld om schade te voorkomen

I.Materiaal & Techniek Schilderij op doek Textiele drager Doek opgespannen op span of spieraam Grote formaten met naad Verdringt in 16e /17e eeuw meer en meer het paneel Vooral linnen Overwegend olieverf Moderne kunst, vanaf 19e eeuw, ook katoen, jute, synthetische vezels

I.Materiaal & Techniek Beter foto zoeken Bedoeking / Doublering Typische behandeling van schilderijen op doek 19e en 20ste eeuw Stijfsel, was-hars mengsel, synthetische harsen Alleen gedeeltelijk reversibel Gebruik van warmte heeft vaak verflaag beschadigd Originele achterkant niet meer in zicht, randen vaak afgeknipt. Verflaag verdonkerd door was hars

I.Materiaal & Techniek Duck eerste keer zoeken Schilderij op koper Dunne koperplaat Vrij klein formaat, voor op reis Vooral 17de en 18 de eeuw Meestal geen grondering Heldere kleuren Nauwelijks craquelé Kopermerken op de achterkant

I.Materiaal & Techniek Foto maken Moderne drager Vaak op zoek naar goedkope oplossingen bv. oorlogskunst, grote formaten Experimenteerlust Academieopleiding zonder techniekonderwijs Ontraditionele materiaalkeuzes en combinaties Vaak materiaaltechnische problemen

I.Materiaal & Techniek Foto maken Grondering Onderlaag voor de verf Oneffenheden drager opgevuld Egale zuigkracht Krijt lijm grondering Olie grondering Voorprepareerde (kant en klaar) grondering Moderne kunst veel experimenten en goedkope oplossingen

I.Materiaal & Techniek Foto maken Verflaag Een of meerdere lagen Opaak of glacis Dun of impasto Kleuren droog achter elkaar of nat in nat aangebracht (alaprima) Verschillende verven Ei tempera Olie Acryl Was Moderne synthetische (industrie) verven

I.Materiaal & Techniek Foto maken Tempera Middeleeuwse techniek Ei als bindmiddel Relatief matte verf Sneldrogend Kleurvlakken naast elkaar Vooral religieuze kunst Vaak gecombineerd met bladgoud, stenenimitaties en pastiglia techniek

I.Materiaal & Techniek Foto maken Olieverf Drogend olie als bindmiddel Mixtechniek met tempera als overgang Tot na de 2de wereldoorlog Langzaam drogend Verzadiging verschilt van pigment tot pigment Glacis mogelijk

I.Materiaal & Techniek Foto maken Acrylverf Kunststofdispersie Wateroplossend sneldrogend Opgedroogde film niet meer watergevoelig Dunne verf Matte glans Temperatuurgevoelig Vooral vanaf 50iger jaren

I.Materiaal & Techniek Foto maken Vernis Afsluitend transparante laklaag Bevat tot 1950 uitsluitend natuurlijke harsen Wordt na opdrogen olieverf aangebracht Geeft glans en verzadiging aan de verf Bescherming van het oppervlak Verkleurd

I.Materiaal & Techniek Foto maken Geverniste oppervlakken Glanzend Verzadigd Vernis als beschermlaag Beïnvloed bij verkleuring gehele tonaliteit Aangetast vernis vertroebeld de voorstelling

I.Materiaal & Techniek Foto maken Ongeverniste oppervlakken Glanzend Verzadigd Vernis als beschermlaag Beïnvloed bij verkleuring gehele tonaliteit Aangetast vernis vertroebeld de voorstelling

I.Materiaal & Techniek Foto maken Lijsten Technische en esthetische functie Bescherming van de randen Ophanging Rond het geheel af Kan in interactie met het schilderij staan Origineel lijst als bestanddeel van het schilderij

I.Materiaal & Techniek Foto maken Lijsten oude schilderkunst Hout gesneden of pâte Gebeitst of verguld Strakke of uitstekende ornamenten Vrij zwaar en dominant Ook zelfstandig kunstobject

I.Materiaal & Techniek Foto maken Lijsten moderne schilderkunst Vaak door kunstenaar aangebracht Ook vaak beschilderd door kunstenaar Origineel onderdeel van het schilderij Bij beschadigingen vroeger vaak verwijderd

I.Materiaal & Techniek Foto maken Kenmerken en consequenties Oude kunst Doek / paneel Olieverf Gevernist Met lijst Verflaag beschermt Lijst maakt hanteren makkelijker Lijst zelfstandig object Moderne kunst Doek / moderne drager Acryl Geen vernis Minimale of geen lijst Verflaag erg kwetsbaar Hanteren is risico voor origineel Lijst origineel bestanddeel van object

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III. Hanteren & Inpakken IV. Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

II.Klimaat & Veroudering Klimaat Het klimaat in de omgeving van een schilderij heeft grote invloed op de conditie. Verouderingsproces vooral bepaald door temperatuur Een grote deel van de beschadigingen die in de loop van de tijd aan een schilderij ontstaan, worden veroorzaakt door slechte klimaatomstandigheden. Temperatuur en luchtvochtigheid, maar ook straling spelen een belangrijke rol. Er wordt gestreefd de klimaatomstandigheden zo stabiel mogelijk te houden.

II.Klimaat & Veroudering Klimaat: hoe werkt dat? Verschillende factoren hebben direct invloed op klimaat Temperatuur RH Licht Verwarmingsbronnen Wisselwerking tussen de verschillende factoren vindt plaats Belangrijk om alle aspecten binnen een tentoonstellingsruimte of depot in de gaten te houden.

II.Klimaat & Veroudering Foto maken Temperatuur Celsius Materiaal reageert afhankelijk van omgevingstemperatuur Kan verouderingsproces versnellen Koude temperaturen vertragen in het algemeen natuurlijke verval

II.Klimaat & Veroudering Foto maken rh Relatieve luchtvochtigheid 0% - 100% < 35% = droog/> 65% = vochtig Vooral organisch materiaal reageert op veranderingen, streeft naar evenwicht met omgeving Afhankelijk van temperatuur Warme lucht bevat meer vocht als koude Buffermateriaal om fluctuaties te reguleren

II.Klimaat & Veroudering lichtspectrum < 380 nm Röntgen 380 nm UV 400-780 nm zichtbaar licht Violet/indigo/blauw/groen/geel/oranje/rood 780 nm IR 780 nm radiogolven Licht Invloed door UV straling en temperatuur Zowel zonlicht als kunstlicht Versneld veroudering verflaag / vernis en alle andere organische materialen Spots in vitrine aanzienlijke warmtebron

II.Klimaat & Veroudering Aanbevolen klimaatcondities Verschillen van object tot object Het meest kwetsbare materiaal bij gecombineerde kunstobjecten bepaalt de grenswaarde. Voor schilderijen geldt in het algemeen Temperatuur = 19 C, +/- 2 C/24 uur RH = 50%, =/- 5% /24 uur Lux = max.150 lux UV = max. 75microw/lumen Overschrijding van grenswaardes voor beperkte tijd mogelijk als met een extra rustperiode onder ideale omstandigheden rekening wordt gehouden

II.Klimaat & Veroudering Acclimatisatie Bij wisseling van klimaatomstandigheden moet object langzaam aan nieuwe condities wennen Plotselinge, grote veranderingen veroorzaken de grootste schades Bij extreme contrasten zelfs condensvorming mogelijk

II.Klimaat & Veroudering Foto maken Meetapparatuur Thermo Hygro meter Meet temperatuur en RH Moet bijgehouden worden Regelmatig kalibreren Lux meter Digitaal meetapparatuur Precieze positionering belangrijk Dataloggers Volautomatische registratie van temperatuur, RH en /of shock Meet over langere periodes (intervalafhankelijk) Via pc downloaden / grafiek printen

II.Klimaat & Veroudering schade Warmte ( C) Uitdrogen van organisch materiaal Niet reparabele deformaties Krimpreactie in laagparket veroorzaakt problemen tussen de lagen onderling Vocht (rh) Waterschade rechts onder Schimmel Aan de voorkant waarschijnlijk verfverlies Direct zonlicht (UV en Lux/Lumen) Verkleurd verflaag Verfverlies door UV invloed

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III.Hanteren & Inpakken IV. Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

III. Hanteren & Inpakken Schaderisico Nr. 1 Het hanteren van schilderijen vormt het grootste risico voor schilderijen. Vrijwel de meeste schades ontstaan tijdens transport, op-, om- en afhangen en inpakken van de schilderijen. Duidelijke routine / werkwijze voor het hanteren van schilderijen van groot belang om schade te voorkomen Voordat het schilderij aangeraakt wordt moet er een duidelijk plan zijn wat met het schilderij zal gebeuren.

III. Hanteren & Inpakken Hanteren: Waneer? Schilderij pas van zijn standplaats verwijderen als duidelijk is Waar het naartoe gaat Wanneer het op de nieuwe locatie veilig geplaatst kan worden (zonder voor andere werkzaamheden in de weg te staan / liggen) Of de weg vrij is Of op de nieuwe locatie mogelijkheid voor tijdelijke plaatsing ( op tafel / aan of langs muur) voorbereid is.

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Hanteren: Hoe? Uitsluitend kleinere en lichtere formaten met een persoon dragen. Altijd twee handen gebruiken, een aan de zijkant, een aan de onderkant van het schilderij. Handschoenen dragen. Voorkant altijd naar je toe dragen ( in het zicht). Af- en ophangen met twee personen, een draagt het schilderij, een verzorgt de ophanging. Langere afstanden met hondje of rijdende ezel / transportwagen overbruggen.

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Tijdelijke plaatsing Foam kussens / kapaline / zandzakken gebruiken Objecten niet stapelen Op deuren etc letten Ook klimaatomstandig-heden in de gaten houden ( zon / verwarming / luchtrooster)

III. Hanteren & Inpakken Hulpmiddelen Handschoenen Plasticfolie / dekens mm Antistatisch Wegglijden vermijden Handvaten Voor grote / onhandige formaten Kan direct op spieraam gemonteerd Hondjes Speciale transportkarretjes voor intern transport Transport van meerdere schilderijen Handen vrij voor deuren etc Tijdelijke plaatsing niet nodig

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Schade Tijdelijke plaatsing op hoeken schilderij Geen bescherming voor origineel rand Vuil en beschadiging doek

III. Hanteren & Inpakken Tentoonstellingscyclus Schilderijen worden vaker en langer uitgeleend Reizen over de hele wereld Betekend extra stress, risico s en belastingen Veel hanteren, transport en wisselend klimaat Bruikleenperiodes moeten per schilderij in de gaten gehouden worden Tijden van intensieve tentoonstelling moeten afwisselen met rustperiodes

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Verpakkingsmaterialen Moeten zuurvrij, schoon en zonder beschadigingen zijn Melinex / PE folie / zijdepapier ter directe bescherming van de oppervlakte. Bobbeltjesplastiek als kussen Tape om de verpakking luchtdicht af te sluiten

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Bubbleplastic Ter directe bescherming van schilderij en lijst Bubbeltjes altijd naar de buitenkant van de verpakking Luchtdicht aftapen Naden altijd aan de achterkant plaatsen Op de plastiek belangrijke informatie aangeven

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Transport/tentoonstellingslijsten Voor schilderijen zonder lijst, oorspronkelijk bedoelt zonder lijst Maakt hanteren makkelijker Zorgt voor afstand tussen oppervlakte en verpakkingsmateriaal Beschermt tegen krassen langs de oppervlakte

III. Hanteren & Inpakken Transportkisten Transporten, vooral langere, liefst altijd in transportkist Klimaatbuffer Makkelijker hanteren Belangrijke informatie op deksel Meerdere schilderijen in een kist turtles = Kist in een kist Vangt trillingen op Binnenklimaat reduceert klimaatschommelingen optimaal

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Transportinformatie Zowel op de directe verpakking van elk schilderij als op de transportkist moeten een aantal gegevens vermeld worden. Voorkant van het schilderij Bovenkant van het schilderij Inventarisnummer / kunstenaar / titel Thuisadres Adres van bestemming

III. Hanteren & Inpakken Foto aken Koerieren Schilderij voor inpakken met conditierapport controleren Conditierapport gaat mee op transport Bij plaatsing in vrachtwagen of op paletten boven / onderkant en rijrichting controleren. Begeleiding van kist tot plaatsing in tentoonstellingsruimte ter acclimatisatie Tijdens uitpakken aanwezig zijn. Kist / verpakkingsmateriaal op beschadigingen controleren. Conditierapport samen met restaurator ter plekke doorlopen.

III. Hanteren & Inpakken Acclimatiesatie (normen 2000) Transportkisten verkleineren en vertragen klimaatschommelingen Om klimaatschok en condensvorming uit te sluiten wordt de kist 24 uur ongeopend in de tentoonstellingsruimte geplaatst. Pas na deze acclimatisatiefase wordt de kist geopend en het schilderij uitgepakt. Ook bij hernieuwd inpakken en transport na afloop van een tentoonstelling worden de kisten 24 uur geopend in dezelfde ruimte als de schilderijen geacclimatiseerd om klimaatverschillen te voorkomen.

III. Hanteren & Inpakken Foto maken Schade door verpakking Bubbeltjes aan de binnenkant Stoot tijdens transport van de voorkant Veroorzaakt deuk en inprint bubbeltjes

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III. Hanteren & Inpakken IV.Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Dagmaat Het dagmaat moet alle randen van het schilderij afdekken. Lijst en schilderij moeten overal goed aan elkaar aansluiten. De binnenkant van de lijst mag niet beschadigd zijn.

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Sponning Sponning moet met vilt bekleed zijn Tussenruimtes tussen sponning en schilderij met balsa of neopreen schuimblokjes opvullen Een te krappe sponning moet uitgefreesd worden Lijstachterkant verhogen als schilderij dikker dan de lijst is Kromme panelen moeten een contramal in de sponning krijgen

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Montage Schilderij moet goed gejusteerd zijn Onderkant moet goed ondersteund zijn Panelen hebben ruimte in de richting van de nerf nodig Schilderijen op doek moeten met achterkantbescherming afgesloten worden Bij voorkeur zo veel mogelijk lijstveren gebruiken

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Lijst Voor inlijsten schilderij lijst op beschadigingen controleren Verstekken / stabiliteit checken Behandelingen alleen in uitgelijste staat Dagmaat eventueel met binnenlat aanpassen

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Tentoonstellingslijst Beschermende lijst bij transport en tentoonstelling Voor moderne kunst zonder lijst Maakt hanteren en verpakken makkelijker Randen en oppervlakte schilderij worden beschermd

IV. Inlijsten & Ophangen Achterkantbescherming Kapaline / Lexaan Beschermt tegen stof stoot, trillingen, klimaat Montage op de lijst Belangrijke informatie over schilderij overzichtelijk aan achterkant aanbrengen Opslag in depot met achterkantbescherming mogelijk

IV. Inlijsten & Ophangen Foto maken Microklimaatdoos Voor panelen, lijmdoubleringen en extra kwetsbare schilderijen/ verfoppervlaktes Voor tentoonstelling in onstabiel klimaat / transport naar het buitenland Creëert binnenklimaat rond schilderij dat alleen beperkt door wisselende omgeving beïnvloed wordt

IV. Inlijsten & Ophangen Schade door foutieve inlijsting Beschermend vilt ontbreekt Schilderij niet goed gejusteerd > beweging Gedeformeerd schilderij zonder contramal

IV. Inlijsten & Ophangen Montage met spijkers Spijkers door spieraam in lijst geslagen Beschadiging van zowel spieraam als lijst Montage kan niet makkelijk geopend en opnieuw gejusteerd worden. Niet zeker, ouderwets Verbetering hoort bij preventieve conservering

IV. Inlijsten & Ophangen Ophangsystemen Adequaat aan gewicht object Makkelijk aan te passen (haken / ogen) Montage op lijst (als aanwezig) Roestvrij materiaal Ophanging op twee plaatsen aan de zijkanten

IV. Inlijsten & Ophangen Muren en materiaal Muren op stevigheid controleren Ophanging aan de muur / aan het plafond sterk genoeg voor gewicht object? Rails langs het plafond niet overbelast? Rekening houden met veroudering gebruikt materiaal Nylon = flow

IV. Inlijsten & Ophangen Plaatsing Buiten bereik van Direct zonlicht Verwarmingsbronnen Openslaande deuren / ramen / stoelen Goed zichtbaar zonder reflectie Zekere ophanging, adequaat voor gewicht van object

IV. Inlijsten & Ophangen Onvoldoende ophanging Roesten Scherpe randen Door labels Voor transport in en uitdraaien in het origineel

IV. Inlijsten & Ophangen Foutieve plaatsing in bereik van raam / deur Horizontale scheur midden in het schilderij Impact van voorkant Door raam geraakt In bereik van publiek Vuil en kras Tas / rugzak / stoel heeft oppervlakte geraakt

Kennismaking met schilderijen I. Materiaal & Techniek II. Klimaat & Veroudering III. Hanteren & Inpakken IV. Inlijsten & Ophangen V. Conditie & Onderhoud

V. Conditie & Onderhoud Beoordelingsomstandigheden Goede beoordelingsomstandigheden essentieel voor betrouwbare conditiebeoordeling Belangrijk zijn Rust Goede lichtomstandigheden Mogelijkheid voor en achterkant van dicht bij te kunnen bestuderen Vergelijk met eerdere conditiebeoordelingen ( als aanwezig) Als nodig mogelijkheid voor eenvoudige fotodocumentatie

V. Conditie & Onderhoud Beoordelingscriteria Materiaal technisch Preventieve maatregelen nodig? Beschadigingen in drager / grondering / verflaag/ vernis aanwezig? Esthetisch Vuil Verkleuringen

V. Conditie & Onderhoud Volgorde Begonnen wordt bij de achterkant van het schilderij (staand, op ezel). controle volgt opbouw schilderij Materiaaltechnische voor esthetische aspecten ( conservering voor restauratie) Kennismaking met schilderijen //24 november 2009 Restauratieatelier Stangier 68

V. Conditie & Onderhoud Achterkant Stoffig? Schimmel? Schades? Spieën aanwezig?, gezekerd? Spieraam beschadigd? Te ver uit elkaar? Belangrijke informatie op achterkant doek of spieraam? Achterkantbescherming aanwezig?

V. Conditie & Onderhoud Voorkant, materiaaltechnisch Oude beschadigingen zichtbaar? Hechting tussen lagen goed? Verfverlies / opstaande verf aanwezig?

V. Conditie & Onderhoud Voorkant, esthetisch Zijn verkleurde overschilderingen / retouches aanwezig? Is de oppervlaktevuil? Is de vernis vergeeld, beschadigd of verouderd? Zijn oude deformaties te zien?

V. Conditie & Onderhoud Inlijsting Dagmaat / sponning met het goede maat? Vilt in de sponning? Lijstveren ter bevestiging? Achterkantbescherming? Duidelijke identificatie van het object? Adequaat ophangsysteem? Conditie van de lijst

V. Conditie & Onderhoud Aanbevelingen Zijn er speciale maatregelen die getroffen moeten worden? Zoals Plaatsing in microklimaatbox Speciale licht- of klimaatcondities Regelmatige controles van probleempartijen Transportrestricties

V. Conditie & Onderhoud Standaardformulier Het is handig om een standaardformulier te handhaven. Zo is gegarandeerd dat bij elke beoordeling dezelfde punten gecontroleerd worden. Locatie van probleempartijen in een schilderij precies aangeven Verschil maken tussen mankementen die zonder problemen aanwezig zijn en mankementen die behandeld moeten worden.

V. Conditie & Onderhoud Foto aken Schades Kras in de vernis Vuil tussen spieraam en doek Kras of origineel techniek?

V. Conditie & Onderhoud Onderhoud Een van de basistaken binnen een collectie Geeft goede inzicht op conditie van de collectie Zorgt voor gebruiksklare collectie Vergroot kennis over de eigen collectie Vormt met foto- en tekstdocumentatie de geschiedenis van de collectie 76

V. Conditie & Onderhoud Jaarlijkse check Afhankelijk van de omvang van de collectie jaarlijkse (deel) check wenselijk. Standplaatsregistratie Conditiebeoordeling Lijst voor noodbehandelingen / prioriteiten bijwerken preventieve conservering