LEVENDE LANDGOEDEREN natuurlijke partners voor een welvarende verbinding van ecologie en economie Landgoederen zijn de parels van Overijssel. Ze dragen bij aan het karakteristieke en het gevarieerde landschap, waardoor het fijn is in Overijssel te wonen, werken en recreëren. AANLEIDING blz. 2 & 3 Eigenaren van landgoederen realiseren vaak al generaties lang bijzondere meerwaarde voor hun omgeving. Hun aanpak is divers en legt effectief verbindingen tussen ecologie, economie en sociaal-culturele waarden. Dankzij deze aanpak kunnen landgoederen een grote bijdrage leveren aan bestaande en nieuwe maatschappelijke opgaven. AANPAK blz. 4 & 5 AANBOD blz. 6 & 7 De aanpak werkt als eigenaren maatschappelijk kunnen ondernemen. In goede samenwerking met burgers, gemeenten en de provincie kan de maatschappelijke potentie van levende landgoederen worden benut. VOORWAARDEN blz. 8 t/m 11
Speel in op de behoefte van de omgeving. Overijssel is het Toscane tussen IJssel en Dinkel: steden met cultuur en daar tussen een fantastisch landschap waar mensen graag verblijven, aldus Ralph Keuning, directeur van museum de Fundatie in Zwolle. Bezoekersaantallen van het museum groeiden de afgelopen jaren sterk. Dat komt volgens Keuning mede doordat het museum inspeelt op de behoefte van de stad Zwolle om zich sterker te profileren in Nederland. De stad heeft veel te bieden, maar is in de rest van het land relatief onbekend. Door in te spelen op die behoefte kon het museum snel meerwaarde creëren. Ook landgoederen kunnen op deze manier inspelen op de behoeften van hun omgeving. Volgens Keuning zou het museum samen met landgoederen de branding van de provincie sterk kunnen verbeteren.
DE PARELS VAN OVERIJSSEL Op (historische) landgoederen en buitenplaatsen is eeuwenlang geïnvesteerd in natuurschoon. Eigenaren waren nauw verbonden met hun eigendommen en voelden zich verantwoordelijk voor pachters en hun families. Bij investeringen respecteerden zij de keuzen van hun voorouders en werd rekening gehouden met toekomstige generaties. Een aanpak die tot op de dag van vandaag door eigenaren wordt toegepast. De hieruit voortgekomen dynamiek van langzame verandering heeft ervoor gezorgd dat landgoederen nu zijn wat ze zijn: de parels van Overijssel. Landgoederen zijn belangrijke dragers van de identiteit van de provincie. Eigenaren beheren ruim 30.000 hectare grond, bijna 10% van de provincie. Een groot gedeelte van de ecologische hoofdstructuur (26%), bossen (40%), landbouwgronden (8%) en rijksmonumenten (20%) ligt op landgoederen. Landgoederen zijn belangrijke dragers van natuur, landschap, cultuur(historie) en kunst. Mede daardoor zijn ze hotspots geworden voor recreatie en toerisme. Doordat landgoederen zoveel waarden leveren aan de maatschappij dragen ze direct en indirect bij aan werkgelegenheid en leefbaarheid van de provincie. Het zijn parels waar we trots op kunnen zijn en die vele partijen benutten. Een welvarende motor: landgoederen leveren maatschappelijk-economisch voordeel Uit het door de provincies Gelderland, Overijssel en Utrecht uitgevoerde onderzoek In stand houden loont van Witteveen+Bos (http://tinyurl.com/instandhoudenloont) blijkt dat landgoederen en buitenplaatsen de maatschappij meer opleveren dan ze kosten. Een overheidsinvestering van 1,00 levert de maatschappij tussen de 2,50 en 4,40 euro op. Uit het onderzoek blijkt dat de baten vooral ten gunste komen van de omgeving en niet terugvloeien naar de eigenaren. Dat legitimeert volgens de onderzoekers ondersteuning vanuit de overheid. Opgave Eigenaren van landgoederen en buitenplaatsen proberen de waarden die ze nu realiseren te blijven leveren. Tegelijkertijd willen ze inspringen op nieuwe opgaven. Een nieuwe werkwijze tussen eigenaren en partijen waarmee ze samenwerken moet instandhouding en ontwikkeling beter mogelijk maken.
Vertel het verhaal van het landgoed, er is genoeg om trots op te zijn. Landgoederen zouden veel beter hun eigen verhaal kunnen vertellen, zowel aan de overheid als aan het brede publiek. Er is genoeg om trots op te zijn! Op Landgoed Singraven is men, na een aarzelend begin, enthousiast geworden over de inzet van social media en een website. Ze leiden tot meer (betalende) bezoekers en meer draagvlak in de omgeving.
DE EEN WELVARENDE VERBINDING VAN ECOLOGIE EN ECONOMIE LANDGOEDAANPAK De aanpak van landgoedeigenaren is zeer divers en toch relatief eenvoudig te typeren. De belangrijkste kenmerken van de landgoedaanpak zijn: Passie voor instandhouding van het landgoed en de diensten en producten die ze levert. Centrale eigenzinnige regie op ontwikkeling en beheer. Visie op integrale en duurzame ontwikkeling van ecologische, economische en sociale-culturele waarden (people, planet, profit/ prosperity). Instandhouding voor lange termijn / volgende generaties is het doel. Landgoed is als eenheid zichtbaar en beleefbaar en levert daardoor maatschappelijke meerwaarde. Samenspel van (maatschappelijke) functies staat centraal; geen maximalisatie van inkomen of van één functie zoals natuur, maar optimalisatie van de combinatie van functies. Het samenspel is continu aan verandering onderhevig. Exploitatie is gericht op het optimaliseren van het lange termijn rendement, zowel economisch, ecologisch als sociaal en cultureel. Baten worden geherinvesteerd in het landgoed - met beperkt rendement voor eigenaren in euro s of diensten. Gebiedsgerichte verevening van kosten en baten. Verbinding van mens en omgeving met het landgoed. Toepassing door de andere sectoren De landgoedaanpak is niet voorbehouden aan alleen landgoederen. Ook andere partijen kunnen het als kosteneffectief beheer- en ontwikkelmodel inzetten. Recreatieondernemers, groene bedrijventerreinen, nationale parken of Twentse boerenbedrijven kunnen met dezelfde aanpak (of elementen ervan) ook aantoonbaar maatschappelijke meerwaarde leveren. Het kan ook een manier zijn om burgerinitiatieven collectief ruimte te bieden om maatschappelijke doelen te verwezenlijken. Geheel door en voor burgers.
DE KANSEN voor de komende jaren Maatschappelijke vragen en behoeften veranderen continu. Om ontwikkelingen zoals bevoldingskrimp, klimaatverandering, energietransitie en de betaalbaarheid van natuur het hoofd te bieden zijn nieuwe werkwijzen nodig. De landgoedaanpak kan oplossingen creëren voor nieuwe maatschappelijke opgaven. Door hun schaal, integrale karakter, zelforganiserend vermogen en inventiviteit zijn landgoederen een interessante partner voor het maken van nieuwe (dwars)verbindingen. Klimaatbestendig landgoed Water speelt historisch op veel landgoederen een belangrijke rol. Uitgebreide systemen van vijvers, grachten, beken en vloeivelden voeren het water af of zorgen voor tijdelijke waterberging. Door klimaatverandering zullen er in de toekomst grotere neerslagpieken en langere droge perioden zijn. Historische watersystemen kunnen inspiratie bieden om nieuwe robuuste watersystemen te ontwikkelen waarin water opgeslagen en eventueel ook gezuiverd kan worden. Doordat landgoederen niet vanuit maximalisatie van één functie beheerd worden, maar vanuit de optimalisatie van meerdere functies, liggen combinaties tussen bijvoorbeeld waterberging, landbouw, natuur en recreatie voor de hand. Natuur en landschap als bron en basis De basis van een landgoed is natuur en landschap. Dit natuurschoon is ontstaan door een gebalanceerde groei van het landgoed, waarbij de eigenaar constant zoekt naar het optimum tussen kosten en baten, wensen en beperkingen. De balans wordt bedreigd door sectorale beschermingen vanuit overheden en kortlopende of weggevallen subsidies. Daarnaast zijn er diverse trends die voor de nabije toekomst kansen bieden. Mensen willen actiever en zinvol bijdragen en minder eenrichting consumeren (vergelijk passief tv kijken met interactieve tv). Bovendien levert de technologische en maatschappelijke ontwikkeling mensen veel keuzestress. Landgoederen en in het bijzonder de natuur op landgoederen, bieden een plek waar iedereen tot rust kan komen en zich thuis kan voelen. Energiebesparing en opwekking Landgoederen beheren ruim 10% van het oppervlak van de provincie Overijssel. Daarmee zijn ze een interessante partner om energiedoelstellingen te halen. Ze kunnen CO 2 en fijnstof compensatieprojecten starten of duurzame energie opwekken. Op landgoederen zelf is ook veel winst te behalen. Energiekosten van waardevolle en monumentale panden zijn erg hoog. Quick-wins zoals het aanbrengen van thermostaatkranen, kierdichting of gebruik van LED verlichting kunnen tot grote besparingen leiden voor bewoners en eigenaren. Kennis over passende oplossingen in monumenten is echter schaars. Eigenaren, professionals en overheden zouden praktijkervaringen en kennis beter kunnen delen. Verbinding van stad met achterland De landgoedzone rondom Deventer is een schitterend voorbeeld van een uitloopgebied voor de stad waar de verbinding tussen stad en achterland op diverse manieren gelegd wordt. Burgers kunnen er natuur, cultuur en geschiedenis laagdrempelig beleven. Landgoederen kunnen deze verbindende rol verder ontwikkelen. Duurzame landbouw en lokale productie Landgoederen kunnen een belangrijke rol spelen bij de vermarkting van regionale producten. Zo wordt bijvoorbeeld op Landgoed Vilsteren verkend of een eigen merk meerwaarde biedt voor agrariërs op het landgoed. Lokale productie kan een alternatief bieden voor verdere schaalvergroting, draagt direct bij aan de lokale economie en houdt het karakteristieke Overijsselse landschap in stand.
Verantwoord vertrouwen werkt! Voor de landgoedaanpak is flexibiliteit nodig. Eigenaren moeten immers mee kunnen bewegen met nieuwe maatschappelijk opgaven en vragen. Sectoraal beschermende regels en wetten hebben de afgelopen decennia landgoederen vastgezet. De succesvolle werkwijze van de Nationale Postcodeloterij biedt inspiratie voor een nieuwe, eigentijdse aanpak. Bij de postcodeloterij is vertrouwen het belangrijkste selectiecriterium om jaarlijks honderden miljoenen aan goede doelen gelden te verdelen. Een klein team is in staat een groot bedrag verantwoord te besteden. De transactiekosten zijn vele malen lager dan bij subsidies. Vertrouwen is de essentie in strategische samenwerking tussen organisaties. Het is geen vaag begrip waar iedereen een eigen invulling aan kan geven, maar een wederzijdse erkenning van elkaars toegevoegde waarde. Belangrijke elementen voor verantwoord vertrouwen zijn: Een gedeelde ambitie van alle partners ontstaat door gezamenlijk de doelen / het raamwerk te formuleren. Tijdens de implementatiefase ligt de verantwoordelijkheid voor kwaliteit, doelmatigheid en benodigde bijsturing bij alle partners. Naast tellen is vertellen net zo belangrijk. Accepteer bovendien dat er altijd risico s zijn en dingen fout kunnen gaan in de implementatie. Samenvatting van Verantwoord Vertrouwen, een paper van dertien deskundigen aan minister Ploumen. Lees de hele paper via www.viceversaonline.nl.
VOORWAARDEN voor de landgoedaanpak 1 2 3 Creëer ruimte voor maatschappelijk ondernemen en verantwoord vertrouwen. Verantwoord vertrouwen is sterker en effectiever dan enkel regels en kaders stellen. Stel generieke regelgeving en beleid op met ruimte voor gebiedsspecifieke invulling. Maatwerk is altijd nodig. Onderscheidende maatschappelijke betekenis legitimeert maatwerk. Angst voor precedentwerking is niet nodig. Eigenaren zijn zelf verantwoordelijk voor het helder duiden van de maatschappelijke vraag en welk aanbod ze bieden. Dit is de basis voor steun van burgers, andere organisaties en overheden. 4 5 Overheden kunnen middels laagrentende leningen, lastenverlaging en vergoedingen partijen stimuleren om maatschappelijke baten te (blijven) realiseren. Faciliteer als overheid voorkantsamenwerking : een nieuwe werkwijze waarbij in een vroeg stadium met landgoederen en andere organisaties doelen geformuleerd en oplossingen verkend worden. 6 Overheden en initiatiefnemers zijn beide verantwoordelijk voor continue dialoog over ontwikkeling, voortgang en realisatie. Het toepassen van de landgoedaanpak als beheer- en ontwikkelmodel vraagt om nieuwe samenwerkingsvormen tussen eigenaren, gemeenten, provincie, maatschappelijke organisaties en andere partijen. Het advies aan eigenaren en overheden is deze nieuwe samenwerkingsvormen direct toe te passen in de dagelijkse praktijk. Ga themagewijs aan de slag en ontdek welke het beste werken. Vertaal die vervolgens naar eigen praktijk of nieuwe regelgeving en beleid.
In de prachtige uiterwaarden van de IJssel, in de landgoederenzone ten noorden van Deventer, is door IJssellandschap een uniek en innovatief project ontwikkeld onder de naam Natuurderij KeizersRande. Het is in hoofdzaak een modern biologisch dynamisch melkveebedrijf met een aantal belangrijke neventaken. De Natuurderij verenigt ecologie, economie en recreatie. Belangen die vaak als tegenstrijdig worden gezien. Het project is mede uniek door de locatie: buitendijks in de EHS en in een Europees Natura 2000-gebied. Door slimme combinaties tussen belangen en functies is het gelukt het project te realiseren. Het is een voorbeeld van de landgoedaanpak. Het risico van precendentwerking wordt regelmatig als argument gegeven om bijzondere ontwikkelingen zoals deze tegen te houden. Bij projecten op landgoederen is dat risico echter klein. Het gaat bijna altijd om complexe projecten die samenhangen en bijdragen aan diverse functies op een specifieke plek. Het is onmogelijk dat een volledig vergelijkbare situatie zich weer voordoet. Natuurderij KeizersRande - Een duurzaam verbond van natuur, landbouw en water in de uiterwaarden.
WERKWIJZEN, REGELS & INSTRUMENTEN Wetgeving wordt vaak gezien als een belemmering. Door de diversiteit van landgoederen is het belangrijk dat landelijke en provinciale kaders flexibel genoeg blijven voor maatwerk op gemeentelijk niveau. De provincie Overijssel heeft hier al een aantal goede instrumenten voor ontwikkeld, waar blijvend inzet op nodig is. In de Omgevingsvisie van de provincie Overijssel is verbinden van ecologie en economie belangrijk. Landgoederen zijn hiervoor een effectief en inspirerend voorbeeld. Ze worden dan ook bij veel onderwerpen in de Omgevingsvisie genoemd. Het gaat daarbij steeds om deelaspecten van het landgoed, zoals natuur, landbouw of cultuurhistorie. Het is wenselijk dat landgoederen een eigen positie krijgen in de Omgevingsvisie. Daarmee kan het beleid sturen op de meerwaarde van het ensemble, op de samenhang tussen functies en op de voorwaarden waaronder een landgoed goed kan functioneren. De Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving is een instrument voor ontwikkelingen in het buitengebied. Het basisprincipe is dat er ruimte is voor nieuwe ontwikkeling als dit samen gaat met een impuls in kwaliteit. Het instrument zou voor historische landgoederen ingezet kunnen worden voor het versterken, ontwikkelen en duurzaam beheren van het groen en gebouwd erfgoed. Momenteel kan het instrument hier niet voor gebruikt worden. De provincie Overijssel stimuleert landgoedeigenaren tot het opstellen van Landgoedversterkingsplannen. Een Landgoedversterkingsplan bevat een visie op de toekomstige ontwikkeling van het landgoed, de ambities en uitvoeringsprojecten om dit te realiseren. Via het Landgoedconsulentschap faciliteert de provincie Overijssel landgoederen en overheden bij vragen rondom nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, vaak gekoppeld aan nieuwe economische dragers. Op een vernieuwende manier wordt samengewerkt door al bij de start van het proces te kijken naar gezamenlijke belangen en kansen: de voorkantsamenwerking. Landgoederen hebben behoefte aan maatwerk. Het gemeentelijke bestemmingsplan is hierbij cruciaal. Niet alle gemeenten herkennen de maatschappelijke meerwaarde van landgoederen. Het is belangrijk dat Rijk en Provincie het belang blijven onderstrepen. Dat kan door het delen van ervaringen en kennis en door de landgoederen duidelijk te positioneren in de Omgevingsvisie. Dit geldt ook voor de regeling in het bestemmingsplan. Een dubbelbestemming Landgoed onderkent de bijzondere positie van landgoederen en maakt maatwerk eenvoudiger. Omgevingsvergunningen en wijzigingsbevoegdheden maken het mogelijk nieuwe projecten te realiseren en bestemmingen te wijzigen. Die flexibiliteit is bijvoorbeeld nodig bij de vaak karakteristieke en historisch waardevolle bebouwing op landgoederen. Om deze te kunnen behouden is het noodzakelijk dat de panden benut worden, ofwel een functie hebben. Medewerking van de gemeente bij eventuele functiewijzigingen is van groot belang. Naar verwachting wordt in 2018 de Omgevingswet ingevoerd. Dit biedt nieuwe kansen. Integrale afweging vervangt de huidige sectorale benadering. Sturen op doelen en kwaliteiten wordt belangrijker dan vastleggen van regels en maten. Dit sluit aan op de ontwikkelingsbehoefte van landgoederen waarbij integraal beheer en economische activiteit ten goede komt aan maatschappelijke doelen. Het is niet nodig te wachten op de nieuwe Omgevingswet. Met visie, zorgvuldig overleg en onderling vertrouwen is ook onder het bestaande regime veel mogelijk. Het faciliteren van deze ontwikkelingsgerichte dialoog, met voldoende menskracht en aandacht voor kennisuitwisseling, blijft nodig.
Colofon Deze brochure is een uitgave van de vereniging het Overijssels Particulier Grondbezit en adviesbureau Wing en is gefinancierd door de provincie Overijssel. Het is samengesteld in samenspraak met landgoedeigenaren, ondernemers in het buitengebied, terreinbeherende organisaties, gemeenten en de provincie. De Landgoedaanpak geeft aan hoe ecologie en economie een welvarende verbinding kunnen maken. Overheden kunnen deze manier van werken, gecombineerd met specifiek maatwerk, als voorbeeld benutten om ruimte te bieden aan partners die bewezen maatschappelijke meerwaarde leveren. Beeldmateriaal Omslag: Twickel Overig (in volgorde): Flickr (Joep Jacobs en johan Wieland), Wing, OPG en IJssellandschap / combinatie IJsselfront Meer weten? Neem dan contact op met Overijssels Particulier Grondbezit. 0570-605973 www.grondbezit.nl/opg