Inhud Marktntwikkelingen Terugblik nderzek 2011 Verliezen in 2011 en ng te verwachten verliezen Reginale samenwerking Aandachtspunten van grndexplitaties 1 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Marktntwikkelingen (1/2) Planning - Daling verkchte aantal nieuwbuwwningen stabiliseert in 2011; - Naar verwachting aantal pgeleverde wningen in 2012 lager; Herstel buwprductie niet eerder dan 2014; - Dieptepunt in 2013 bv vergunningen. Gereedgekmen wningen +3% 12 0.0 0 0-32% 90.000 82.932 57.703 60.000 55.999 30.000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gereedgekmen huurwningen Ttaal wningen buwvergunning verleend Gereedgekmen eigen wningen 200 Prijs Ok de prijzen van nieuwbuwwningen dalen 175 150-14% -16% verder en de verwachting is dat deze daling 12 5 verder drzet. 10 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 H1 2012 Gemiddelde verkpprijs nieuwbuw eengezinskpwningen Gemiddelde verkpprijs nieuwbuw meergezinskpwningen 2 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Marktntwikkelingen (2/2) Prgramma De segmentering van verkchte nieuwbuwwningen is veranderd. Het aandeel gedkpe kpwningen neemt te, ten kste van het aandeel dure kpwningen. De ttale mvang van ng te realiseren ruimtelijke plannen is grter dan de verwachte vraag. Overprgrammering: 800.000 wningen in de vrraadkast Plaats De markt vr nieuwbuwwningen is.a. afhankelijk van ecnmische grei(ptentie) en demgrafische ntwikkelingen. De vastged(prijs)- ntwikkeling en vraag naar nieuwbuwwningen hangt daarmee samen. In het rmpertje wrden betere prestaties verwacht. Dit is ng beperkt waargenmen. 3 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Terugblik nderzek 2011: Ttaalverlies lpt p tt 2,9 miljard Update p basis van jaarrekeningen 2010 Nieuw beeld: 2009 2010 Ttale bekwaarde grnden 12,0 13,1 Geïnvesteerd vermgen is gegreid: Risicprfiel gemeenten neemt te Gemeenten hebben 760 miljen extra vrziening genmen vr negatieve plannen Gemeenten hebben slechts 130 miljen lager resultaat p psitieve plannen (winstverdamping) Verwachte financiële effecten nemen te: Verslechtering negatieve plannen grter dan gedacht Winstverdamping van psitieve plannen minder dan verwacht BIE 8,4 9,6 NIEGG 3,6 3,5 Financiële verliezen 2,4 2,9 Direct verlies 1,0 1,8 - Waarvan in 2010 genmen - 0,7 Winstverdamping 1,4 1,1 - Waarvan in 2010 genmen - 0,1 * BIE: Buwgrnd in explitatie ** NIEGG: Niet in explitatie genmen grnden Cnclusie: circa 900 miljen verlies genmen, ng 2 miljard verwacht. 4 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Verliezen in 2011 en ng te verwachten verliezen (1/2) Extraplatie gegevens jaarrekeningen van 151 gemeenten wijst uit dat gemeenten in 2011 vr 2,0 miljard extra aan verliezen hebben genmen. Dit is nder te verdelen in directe verliezen en winstverdamping: De directe (aanvullende) verliezen ver 2011 bedragen circa 1,5 miljard en bestaan uit twee nderdelen: De vrziening grndbedrijf is tegenmen met 27%, een verslechtering van 890 miljen; De grnden waarvr ng geen cncrete plannen zijn (de pst NIEGG) zijn afgenmen met 21%, een verslechtering van 770 miljen. De winstverdamping bedraagt 0,5 miljard, zichtbaar dr een daling van het verwachte sald p psitieve grndexplitaties. Dit is een afname van de geraamde winst en betekent lagere tekmstige inkmsten en dus minder beschikbare middelen vr tekmstige (maatschappelijke) investeringen. Per sald verwachten gemeenten verigens ng steeds vr circa 3 miljard aan tekmstige winsten uit grndexplitaties. In de huidige marktmstandigheden is het de vraag in welke mate en wanneer deze winsten wrden gerealiseerd. 5 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Verliezen in 2011 en ng te verwachten verliezen (2/2) Gemeenten hebben de afgelpen jaren plannen aangepast en versberd. Daarbij richtten zij zich primair p: Tempriseren van de planning; Bijstellen van de grndprijs en geraamde grndprijsntwikkeling; Bijstellen kwaliteit penbare ruimte; Verplaatsing van ksten naar de Algemene Dienst (bijv. rente- en apparaatsksten). Indien rekening wrdt gehuden met het verder uitstellen van de prgrammering en een beperkte verdere daling van grndprijzen, vlgt vr gemeenten naar verwachting een ng te nemen verlies van circa 1,0 tt 1,5 miljard. 2009 2010 2011 Algemene reserve (exclusief Amsterdam) 7,1 7,0 5,9 Ttale bekwaarde grnden 12,8 13,0 12,9 BIE 9,0 9,3 9,9 NIEGG 3,8 3,7 2,9 Verwachte financiële verliezen (cumulatief) 2,4 2,9 3,9-4,4 Genmen directe verliezen (in het jaar) - 0,8 1,5 Genmen winstverdamping (in het jaar) - 0,1 0,5 Reeds genmen verlies (cumulatief) - 0,9 2,9 Ng verwacht te nemen verlies - - 1,0-1,5 Nt AR: Dit betreft de algemene reserve van Nederlandse gemeenten met uitzndering van de gemeente Amsterdam. De algemene reserve van de gemeente Amsterdam was in 2011 4,5 miljard en bestaat vr het vergrte deel uit de waarde van grnden uitgegeven in erfpacht. Dit is geen vrij besteedbare reserve. De in deze rapprtage gepresenteerde algemene reserve is derhalve exclusief de algemene reserve van de gemeente Amsterdam. 6 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Reginale samenwerking In tenemende mate reginale samenwerking rndm bedrijventerreinen (bijv. Land van Heusden en Altena): Reginale ntwikkelingsmaatschappij; Gezamenlijke acquisitie; Gezamenlijke afspraken grndprijsbeleid. Op wningbuw gebied is er meer inzicht in reginaal prgramma (bijv. Haaglanden) en wrden er afspraken gemaakt ver: Afstemming planning; Afstemming delgrepen; Identiteit lcaties; Wnmilieus. Reginale verevening vind ng slecht spradisch plaats vaak met een bijdrage van de prvincie (bijv. Assen-Grningen en Gelderland). 7 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Aandachtspunten van grndexplitaties Naarmate de crisis vrtduurt, nemen de verliezen bij grndexplitaties te. Gemeenten meten p zek naar ptimalisaties in de grndexplitaties. Belangrijke aandachtspunten zijn: 1. Herprgrammering en -verwegen bestaande afspraken - de afspraken die gemeenten en ntwikkelaars in de gede tijd hebben gemaakt ver gebiedsntwikkelingen staan nder druk. Herprgrammering f verkleining prgramma kan plaatsvinden p basis van marktvraag (bijv. Veghel). 2. Grnden tijdelijk anders bestemmen - een grt deel van de gemeentelijke grnden die bestemd waren vr wningbuw, wrden de kmende jaren niet ntwikkeld. Gemeenten kunnen deze grnden tijdelijk inzetten vr het realiseren van andere delen, zals stadstuinen, evenemententerreinen en hreca. (bijv. best practice: tijdelijk gebruik/tijdelijk anders bestemmen in Strijp S (zie vlgende sheet)). 3. Activeren van investeringen in infrastructuur - investeringen in infrastructuur kmen veelal ten laste van de grndexplitatie. Dit verslechtert het resultaat van de grndexplitatie, en kan in de huidige situatie een reden zijn dat deze negatief afgeslten wrdt. Als alternatief is het mgelijk investeringen in infrastructuur p te nemen in de investeringsbegrting van de Algemene Dienst (bijv. best practice: activeren infrastructuur Heerenveen). 4. Stedelijke herverkaveling - bij stedelijke herverkaveling maken eigenaren in een gebied afspraken ver (her)verdeling, gebruik en beheer. Gemeenten kunnen het mdel gebruiken bij ngunstige eigendmsverhudingen (bijv. best practice: stedelijke herverkaveling Cruquius Amsterdam). 8 Financiële effecten crisis bij gemeentelijke grndbedrijven actualisatie 2012 2012 Delitte The Netherlands
Delitte refers t ne r mre f Delitte Tuche Thmatsu Limited, a UK private cmpany limited by guarantee, and its netwrk f member firms, each f which is a legally separate and independent entity. Please see www.delitte.cm/abut fr a detailed descriptin f the legal structure f Delitte Tuche Thmatsu Limited and its member firms. Delitte prvides audit, tax, cnsulting, and financial advisry services t public and private clients spanning multiple industries. With a glbally cnnected netwrk f member firms in mre than 150 cuntries, Delitte brings wrld-class capabilities and deep lcal expertise t help clients succeed wherever they perate. Delitte's apprximately 170,000 prfessinals are cmmitted t becming the standard f excellence. This publicatin cntains general infrmatin nly, and nne f Delitte Tuche Thmatsu Limited, its member firms, r their related entities (cllectively, the Delitte Netwrk ) is, by means f this publicatin, rendering prfessinal advice r services. Befre making any decisin r taking any actin that may affect yur finances r yur business, yu shuld cnsult a qualified prfessinal adviser. N entity in the Delitte Netwrk shall be respnsible fr any lss whatsever sustained by any persn wh relies n this publicatin. 2012 Delitte The Netherlands