Translating science into better healthcare Slagaderverkalking in de hals: onschuldig of gevaarlijk?
In deze folder leest u de resultaten van een groot onderzoek naar slagaderverkalking in de bloedvaten in de hals. Onderzoekers, bedrijven en de Hartstichting ontwikkelden nieuwe technieken om het scheuren van deze slagaderverkalking te zien aankomen. Het doel is om herseninfarcten te voorkomen, en mensen met onschuldige slagaderverkalking een overbodige operatie te besparen. Prof. dr. Mat Daemen Projectleider en hoogleraar Pathologie van atherosclerose aan het AMC in Amsterdam Herseninfarct: grote gevolgen en moeilijk te voorspellen Een herseninfarct ontstaat altijd plotseling. Uit het niets spreekt de patiënt opeens wartaal, de mond hangt scheef of een arm hangt slap langs het lichaam. Een deel van de hersenen heeft onvoldoende zuurstof, doordat een bloedpropje een bloedvat afsluit. Vaak komt dat propje van een gescheurd stukje slagaderverkalking in de linker- of rechter slagader in de hals. Waarom scheurt het ene stukje slagaderverkalking in de halsslagader sneller dan het andere? Een zeer relevante vraag, die we dankzij dit grote project beter kunnen beantwoorden. De gevolgen van zo n herseninfarct zijn vaak ingrijpend: de patiënt kan blijvende klachten overhouden, zoals verlamming of moeite met concentreren, of zelfs overlijden. Wie eenmaal een herseninfarct of tijdelijk zuurstoftekort in de hersenen (TIA) heeft gehad, loopt extra veel risico op een tweede herseninfarct. Om de kans hierop te verkleinen, krijgen patiënten medicijnen, zoals cholesterolverlagers. Henk, de vader van Jacqueline, kreeg op zijn 61 e een herseninfarct Na zijn herseninfarct is hij geopereerd aan de vernauwing van zijn hals- slagader. Maar toen was een zesde deel van zijn hersenen al afgestorven. Ik ben blij dat hij er nog is, maar hij wordt nooit meer helemaal de oude. 2 3
Als een patiënt heel veel slagaderverkalking heeft in een of beide halsslagaders, kunnen artsen dit weghalen om de bloeddoorstroom naar de hersenen te verbeteren en het risico op een tweede herseninfarct te verkleinen. Maar deze ingreep veroorzaakt soms juist een herseninfarct, en is dus niet onder risico s. Er zijn nieuwe technieken nodig die niet alleen kijken naar de hoeveelheid slagaderverkalking, maar ook naar andere factoren die de kans op scheuren beïnvloeden. Bijvoorbeeld de samenstelling van de slagaderverkalking (aantal ontstekingscellen, vet, bloedvaatjes) en de lokale stromingen in het bloed. Daarmee kan de arts nog preciezer inschatten of een bepaalde patiënt een operatie nodig heeft of niet. DOEL VAN HET ONDERZOEK: Herseninfarcten voorkomen. De wetenschappers en bedrijven in dit project willen herseninfarcten voorkomen en overbodige operaties van de halsslagader tegengaan. Het doel is om artsen betere technieken in handen te geven om te beslissen of het operatief weghalen van slagaderverkalking in de halsslagader zinvol is. Op dit moment is de mate van vernauwing meestal doorslaggevend hiervoor. Maar dat is niet ideaal, want ook als er slechts een klein beetje slagaderverkalking zit, kan deze plotseling scheuren. DE AANPAK: Scans en bloedonderzoek verbeteren. De bedrijven en onderzoekers ontwikkelden nieuwe beeldvormende technieken om meer details over de slagaderverkalking in beeld te brengen, zoals betere echo, MRI- en CT-scans. Ook onderzochten ze of bepaalde stofjes in het bloed verraden dat slagaderverkalking bijna scheurt. Ze testten hun technieken bij mensen die een herseninfarct hebben gehad en een operatie ondergingen om de slagaderverkalking in de halsslagaders weg te halen. Ze onderzochten de verwijderde slagaderverkalking, en vergeleken deze met de beelden op de CTen MRI-scans. Bovendien vergeleken ze de halsslagader aan de zijde van het herseninfarct met de halsslagader aan de andere zijde. 4 5
Resultaat 1: Nieuwe techniek toont ontstekingscellen in slagaderverkalking Resultaat 2: Luchtbelletjes tonen bloedvaatjes in slagaderverkalking Maastrichtse wetenschappers hebben een techniek ontwikkeld die zicht geeft op de hoeveelheid ontstekingscellen in slagaderverkalking. Hoe meer ontstekingscellen, hoe groter de kans op scheuren. Hoe meer bloedvaatjes in de slagaderverkalking, hoe hoger het risico op scheuren. Maar hoe meet je of een patiënt veel van deze piepkleine bloedvaatjes heeft in zijn of haar slagaderverkalking? Rotterdamse en Maastrichtse onderzoekers hebben hier samen met het internationale bedrijf VisualSonics een techniek voor ontwikkeld. Het werkt zo: via een infuus worden kleine luchtbelletjes ingespoten. Deze belletjes hebben bepaalde eiwitten aan hun buitenkant, die blijven Ze plakten een radioactief vlaggetje aan een molecuul dat ontstekingscellen eten. De (zeer lage dosis) radioactiviteit die de cellen vervolgens uitstralen, maakten ze zichtbaar met een bepaalde scanner (PETscan). De onderzoekers testten deze techniek bij elf mensen bij wie de slagaderverkalking in de hals werd verwijderd. Vlak voor de operatie kregen deze patiënten een infuus met de radioactieve moleculen. De techniek maakte inderdaad de ontstekingscellen zichtbaar. De onderzoekers willen dit nu in een grotere groep mensen verder uittesten. plakken aan cellen aan de binnenkant van bloedvaten. De luchtbelletjes verspreiden zich in alle bloedvaten, dus ook in de hele kleine vaatjes binnenin slagaderverkalking. Met een echoapparaat zie je waar de bubbeltjes en dus de bloedvaatjes aanwezig zijn. De eerste tests zijn positief, maar voordat de nieuwe techniek in mensen toepasbaar is, is meer onderzoek nodig. Resultaat 3: De druk op slagaderverkalking in beeld Hoe hoger de druk op slagaderverkalking, hoe groter de kans op scheuren. Want een scheur ontstaat als de buitenste beschermlaag van de slagaderverkalking de druk van binnenuit of buitenaf niet meer aankan. Maar hoe meet je die druk? Dat is niet eenvoudig, want de druk is zelfs binnen een stukje slagaderverkalking niet overal gelijk. Bovendien is de druk aan het begin van een hartslag hoger dan aan het einde. Maastrichtse wetenschappers hebben samen met het internationale bedrijf Esaote een heel gevoelige echotechniek ontwikkeld. Deze techniek analyseert de lokale vervormingen van de slagaderverkalking die ontstaan door drukverschillen. Ze testten deze techniek bij vijftien mensen met een herseninfarct en bij zeven gezonde mensen. De resultaten laten zien dat dit inderdaad een geschikte methode lijkt om inzicht te krijgen in de druk op de slagaderverkalking. 6 7
Resultaat 4: Vernauwing in bloedvat beter te beoordelen met MRI Een MRI levert mooie 3-dimensionale beelden op van de halsslagader en andere bloedvaten. Toch valt het goed beoordelen van die beelden nog niet mee. Artsen blijken de gegevens niet altijd op eenzelfde manier te beoordelen. Onderzoekers van het Maastrichtse bedrijf PIE Medical hebben software ontwikkeld die de gegevens uit MRI beelden analyseert. Ze hebben getest of de software tot een goede beoordeling leidt van de vernauwing van een bloedvat bij enkele tientallen patiënten. Dit blijkt inderdaad zo te zijn. Het onderzoek wordt uitgebreid in een grotere groep patiënten. Resultaat 5: Bloedvaten in hersenen beter in beeld Resultaat 6: Computermodel combineert en analyseert meetresultaten Sinds een paar jaar staat in enkele Nederlandse ziekenhuizen een zogeheten 7 Tesla MRIscanner. Dat is een MRI-apparaat met een veel krachtiger magneet dan de veelgebruikte MRI-scanners. In theorie kun je met de nieuwe scanners veel scherpere beelden maken. Maar dat is in de praktijk nog lastig. Utrechtse onderzoekers hebben deze sterke MRI-techniek nu verder ontwikkeld. Ze kunnen met deze nieuwe MRI scanner slagaderverkalking in de halsslagader goed Dankzij onderzoek zoals beschreven in deze folder, weten artsen steeds meer details over de slagaderverkalking in hun patiënten. Maar wat moet je nu met een patiënt die veel bloedvaatjes heeft en veel ontstekingscellen, terwijl de vervorming van de slagaderverkalking wel meevalt? Moet je die nu wel of niet opereren om de slagaderverkalking te verwijderen? En omgekeerd, wat moet je als de slagaderverkalking sterk is vervormd, terwijl het aantal ontstekingscellen beperkt is? in beeld brengen. Ze kunnen bovendien nu ook kleine slagaders in de hersenen in beeld krijgen, en de aanwezigheid van slagaderverkalking daarin vaststellen. Tot nu toe konden onderzoekers deze slagaders pas goed bekijken nadat de patiënt was overleden. Dankzij deze stappen kunnen artsen verder met hun onderzoek om herseninfarcten nog beter tegen te gaan. Onderzoekers uit Leiden en Rotterdam hebben software ontwikkeld om beelden uit echo en MRI te analyseren en te combineren, zodat conclusies trekken eenvoudiger wordt. Het uiteindelijke doel is dat alle nieuwe technieken samen leiden tot betere beoordeling van de risico s van een bepaalde patiënt. Zodat artsen de behandeling hierop afstemmen, en zo meer herseninfarcten én overbodige operaties voorkomen. 8 9
Feiten en cijfers over het project Het hier beschreven onderzoek heet officieel: Parisk. Het was een samenwerking tussen zes Universitair Medische Centra, vier bedrijven en de Hartstichting. Het totale budget was 16 miljoen euro. De Hartstichting investeerde 1 miljoen euro. Het onderzoek liep tussen 2008 en 2015 en was onderdeel van CTMM (Center for Translational Molecular Medicine). CTMM omvatte meerdere onderzoeken naar onder meer infectieziekten, kanker en hart- en vaatziekten. Hoe gaat het onderzoek nu verder? De wetenschappers en bedrijven bouwen op meerdere manieren voort op de behaalde resultaten. Er lopen bijvoorbeeld meerdere onderzoeken om de ontwikkelde apparaten en software verder uit te testen. Ook het onderzoek naar slagaderverkalking gaat door, onder meer met een subsidie van de Hartstichting naar slagaderverkalking in de hersenen. Center for Translational Molecular Medicine www.ctmm.nl 10 11
Help mee in de strijd tegen hart- en vaatziekten Elke dag overlijden meer dan 100 mensen aan een hart- of vaatziekte en komen meer dan 1.000 mensen hierdoor in het ziekenhuis terecht. Er zijn nu meer dan één miljoen hart- en vaatpatiënten. Dat kunnen we niet alleen: we werken samen met vrijwilligers, patiënten, bedrijven, professionele zorgverleners, wetenschappers, beleidsmakers en leerkrachten. De Hartstichting wil dat minder mensen vroegtijdig hart- en vaatziekten krijgen of eraan overlijden. Ook willen we het ongemak en leed dat patiënten en hun naasten ervaren verminderen. Dankzij de belangrijke bijdragen van velen kunnen wij impactvol onderzoek financieren. Het doel: hart- en vaatziekten beter voorkomen, beter behandelen en echt genezen. Daarnaast gaat onze aandacht uit naar preventie, patiëntenzorg en het redden van levens door reanimatie. In de afgelopen jaren is al veel bereikt, maar we zijn er nog niet. Daarom gaat de strijd tegen hart- en vaatziekten door. Helpt u mee? Dat kan op allerlei manieren en op ieder moment: Meld u aan als vrijwilliger of collectant. Doneer eenmalig of met een maandelijks bedrag. Steun de Hartstichting op een bijzondere manier, door een schenking of door de Hartstichting in uw testament op te nemen. Organiseer een sponsoractie. Volg een reanimatiecursus, leer een AED bedienen en meld u aan als burgerhulpverlener. Kijk voor meer informatie op www.hartstichting.nl/doe-mee