Informatiewijzer Internetvoorzieningen
Inhoudsopgave Inleiding... 3 1. Breedband internet - de techniek... 4 1.1 Wat is breedband?... 4 1.2 Welke breedbandtechnieken zijn er?... 4 1.3 Welke verbinding nemen we?... 6 1.4 Als het op glas aankomt... 7 2. Het kiezen van een ISP, de stappen... 9 2.1 Doelen stellen... 9 2.2 Specificeren... 10 2.3 Selecteren... 10 2.4 Contracteren... 11 2.5 Migreren... 11 2.6 Beheren... 12 3. Internet in het onderwijs... 13 Versie 28-08-2008 2
Inleiding Bijna iedere onderwijsinstelling in Nederland is inmiddels aangesloten op het internet. Veel scholen kunnen niet meer zonder: communicatie via e-mail, informatie zoeken op internet en de schoolwebsite keurig bijhouden. De opkomst van digitale schoolborden heeft gezorgd voor meer gebruik van streaming video van bijvoorbeeld Teleblik (www.teleblik.nl) en programma s zoals Google Earth. Om dit te kunnen doen heeft de school op elk moment een snelle internetverbinding nodig. Voor deze snelle internetverbinding wordt ook wel de term breedband gebruikt. In deze informatiewijzer zullen eerst de verschillende breedbandverbindingen worden beschreven. Vervolgens wordt ingegaan op het keuzeproces: welke stappen doorlopen bij de keuze van een Internet Service Provider (ISP)? Tenslotte beschrijft deze informatiewijzer hoe breedbandinternet in het onderwijs kan worden ingezet en komen een aantal good practices aan de orde. Bent u zich aan het heroriënteren op uw provider, bent u zoekend hoe internet in het onderwijs een plaats kan krijgen? Gebruik dan deze informatiewijzer. TIP! In deze informatiewijzer worden heel wat termen en afkortingen gebruikt. Kijk voor uitleg over deze termen op www.internetwoordenboek.nl Versie 28-08-2008 3
1. Breedband internet - de techniek 1.1 Wat is breedband? Internet via een breedbandverbinding is meestal snel en er kan 24 uur per dag tegen een vast bedrag gebruik van worden gemaakt. Experts noemen een internetverbinding pas breedbandig als downloadsnelheden van 10 Mb/s worden gehaald. Breedband is een breed begrip waarvoor meerdere definities worden gehanteerd. Deze definities zijn te vinden op o.a.: www.nederlandbreedbandland.nl http://nl.wikipedia.org/wiki/breedband www.ez.nl/content.jsp?objectid=141849 De meeste scholen maken gebruik van een ADSL-, kabel- of glasvezelverbinding. Dit maakt het mogelijk om in elke klas een continue internetverbinding te hebben. Mede hierdoor is internet een onmisbaar middel geworden om het onderwijs te ondersteunen. 1.2 Welke breedbandtechnieken zijn er? Er zijn veel verschillende breedbandtechnieken: ADSL, kabel en glasvezel zijn de meest bekende. Dit zijn vaste verbindingen. Ook zijn er draadloze breedbandverbindingen, daarbij is satelliet bedoeld voor gebruik op eenzelfde locatie en zijn technieken als Wifi, GPRS, UMTS en HSDPA voor mobiel gebruik. Kabel Bijna alle scholen zijn in het verleden door nl.tree via de kabel aangesloten op internet. Via het koperdraad van de coaxkabel, waar ook de televisie gebruik van maakt, is het mogelijk om een verbinding met internet te maken. Veel scholen bleven in eerste instantie trouw aan de kabel, maar toen het aanbod van KPN kwam om voor een periode van drie jaar alle scholen gratis op internet aan te sluiten, zijn veel scholen overgestapt naar ADSL van KPN. De opvolger van het huidige kabelinternet is in ontwikkeling,:etth, Ethernet To The Home. Er kunnen op deze manier snelheden van 100 Mb/s worden bereikt. ADSL ADSL is een asymmetrische verbinding waarbij sneller kan worden gedownload dan geupload. De verbinding loopt over een telefoonlijn. Deze telefoonlijn moet hiervoor geschikt worden gemaakt. Als de download- en uploadsnelheid gelijk zijn dan is het een SDSL-verbinding. KPN bood de afgelopen jaren aan scholen een ADSL internetverbinding aan via XS4ALL. Veel scholen maakten hier gebruik van. Versie 28-08-2008 4
De opvolger van ADSL is ADSL2+. Hiermee kunnen snelheden van 25 Mb/s worden bereikt. Toch blijkt dit in de praktijk nauwelijks haalbaar. De snelheid is namelijk afhankelijk van de afstand tot aan de wijkcentrale. Hoe verder de school van de wijkcentrale af ligt, hoe minder snelheid wordt gegarandeerd. Glasvezel Ook glasvezel is een vaste verbinding die nu al door sommige scholen wordt gebruikt. Hiermee kunnen snelheden van 100 Mb/s worden bereikt. Bij een glasvezelverbinding wordt de digitale informatie door een glasvezel gestuurd. Dit gaat niet door middel van elektrische signalen, maar door middel van licht. Daarom is de informatie sneller te transporteren dan bij bijvoorbeeld ADSL of kabel. In Nederland ligt er al veel glasvezelkabel onder de grond. Toch is de aanleg van glasvezel erg duur. De kabel ligt namelijk meestal niet tot aan de schoolinstelling zelf. Er moet dus een verbinding naar de glasvezelring worden gemaakt. Vaak wordt bij de aanleg van glasvezel gekozen voor samenwerking (bijvoorbeeld tussen scholen, gemeenten en commerciële partijen), waarbij zij gezamenlijk een glasvezelring in gebruik nemen en de kosten van aanleg en exploitatie delen. Samen Snel op Glas, een SURFnet/Kennisnet-project, helpt scholen bij de inkoop van een hoogwaardige glasvezelverbinding. De stichting wil bereiken dat overal in Nederland aan alle scholen betaalbare glasvezelaansluitingen worden aangeboden. Meer informatie is te vinden op www.samensnelopglas.nl. Satelliet Op sommige plaatsen in Nederland is het niet mogelijk om een ADSL- of kabelverbinding te krijgen. In deze gebieden kozen veel scholen in het verleden voor een verbinding via een satelliet. Het voordeel van een draadloze verbinding via de satelliet is dat deze overal dekking heeft. Nadelen zijn dat de verbindingen duur zijn en de prestaties soms tegenvallen als de weersomstandigheden tegenzitten. Wifi Wifi is een techniek om internet draadloos beschikbaar te stellen. In steeds meer scholen en huishoudens is draadloos internet beschikbaar. Met een laptop kan men dan ook internetten in de tuin en op school hoeven geen kabels meer door de school getrokken te worden om te internetten. Wel moeten deze verbindingen goed worden beveiligd om misbruik te voorkomen. Er zijn ook open Wifi-verbindingen waar gebruikers op kunnen inloggen. Deze worden ook wel Hotspots genoemd. Aanbieders van mobiele telefonie bieden vaak een eigen hotspot aan. Bij het afnemen van internet op de mobiele telefoon is vaak een hotspot-abonnement inbegrepen. Versie 28-08-2008 5
Mobiel internet Om onderweg te kunnen internetten zijn veel mogelijkheden. Ook leerlingen maken voor schooldoeleinden steeds meer gebruik van mobiel internet. Denk bijvoorbeeld aan het project Frequentie 1550 (www.frequentie1550.nl), waarbij leerlingen met mobieltjes al lopend door de stad zich de geschiedenis van de stad eigen maken. Een school die voor het onderwijs op afstand gebruik maakt van mobiel internet, een UMTSverbinding, is de Rijdende School. Zij verzorgen onderwijs voor kinderen van kermisexploitanten en circusmedewerkers. De kinderen krijgen een laptop met een UMTSkaart en hebben contact met hun juf of meester via MSN en een videoverbinding. Ook wordt in toenemende mate een mobiele verbinding gebruikt voor onderwijs aan zieke kinderen. De eerste mobiele verbindingen werden mogelijk gemaakt met GSM, daarna volgde GPRS. De snelle variant van GPRS is UMTS. Met een UMTS-verbinding is het theoretisch mogelijk om snelheden tot 2 Mb/s te halen. De UMTS-antennes hebben een groot bereik. Het is zelfs mogelijk om in een rijdende trein verbinding te houden. Het mobiele internet zal naar verwachting in de toekomst steeds sneller worden. 1.3 Welke verbinding nemen we? Veel scholen hebben genoeg aan een reguliere ADSL- of kabelverbinding. Wanneer meerdere gebruikers veel bandbreedte vragen kan dit onvoldoende zijn. In onderstaand schema staat hoeveel bandbreedte de toepassingen (per pc!) nodig hebben. Benodigde bandbreedte voor enkele toepassingen Surfen, mailen, e-commerce, IP-telefonie Streaming MP3, online spelletjes Consolegaming, downloaden Downloaden, streaming video (bijna VHS-kwaliteit) Streaming video (VHS-kwaliteit) Streaming audio (bijna DVD-kwaliteit) Streaming video (bijna DVD-kwaliteit) Streaming video (DVD-kwaliteit) Multichannel TV KPN ADSL scholenaanbod 0 2 4 6 8 10 12 Mbps Als scholen video gaan gebruiken dan is de verbinding al snel niet meer toereikend, zeker wanneer meerdere gebruikers tegelijk bewegende beelden gaan opvragen. In de toekomst zullen steeds meer scholen video(conferencing) gaan toepassen, zeker nu het gebruik van Versie 28-08-2008 6
digitale schoolborden toeneemt. Scholen kunnen de instructie verrijken met een filmpje van Teleblik (www.teleblik.nl) of een expert op afstand in de klas halen met videoconferencing (www.expertopafstand.nl). 1.4 Als het op glas aankomt Als de verbinding niet meer toereikend is dan is het goed om te overwegen of de overstap op glas verstandig is. Daarbij is het wel van belang een goede en doordachte beslissing te nemen, er zijn namelijk aan een glasverbinding hoge instapkosten verbonden. Ook is het steeds vaker mogelijk om via een ISP een glasvezelverbinding in te kopen. Dit loont zeker, want het zelf organiseren van een samenwerkingsverband om gezamenlijk een glasvezelring in gebruik te nemen is zeer arbeidsintensief. Ook ligt het er aan of er al een bestaande glasvezelring in de buurt kan worden gebruikt. Daar waar de bestaande glasvezelring al dicht bij de school ligt, is het een stuk eenvoudiger te organiseren. De scholen die nu op glas zijn aangesloten, zijn hier meestal gekomen door vraagbundeling te organiseren. Zij koppelden de behoeften van meerdere partijen aan elkaar en kwamen zo tot een behoorlijke omvang waardoor het voor aanbieders interessant was om hen een betaalbaar aanbod te doen. Zij doorliepen de volgende stappen. 1. Organiseren van de samenwerking voor vraagbundeling Dit kan door aan te sluiten bij bestaande initiatieven of zelf een samenwerkingsverband te organiseren. Dit kan bijvoorbeeld met andere onderwijsinstellingen, gemeentelijke- of overheidsorganisaties, bibliotheken, musea, ziekenhuizen /zorgcentra of het bedrijfsleven. Gezamenlijk moet vervolgens een analyse van haalbaarheid worden uitgevoerd, waarbij toch minimaal 20 locaties deel moeten nemen voor tenminste vijf jaar. 2. Formaliseren van de samenwerking De volgende stap is het vastleggen van het gezamenlijk te bereiken doel. Doorloop voor het goed specificeren ook hoofdstuk 2 van deze informatiewijzer. In deze fase is het vooral van belang om een goed aanbod te krijgen van een aantal partijen, de samenwerking te formaliseren (rechtsvorm) en een projectorganisatie in te richten. Huur desgewenst in deze fase externe deskundigen in. Het goed vastleggen van afspraken is van groot belang! 3. Het specificeren van de vraag Bepaal wat er allemaal nodig is binnen het netwerk en welke diensten moeten worden afgenomen. Het is bij glas noodzakelijk dat er iemand zorg draagt voor het onderhouden van de glasvezel (managed dark fiber), dat uw ISP de glasvezel belicht (transmissie waardoor verkeer over de vezel mogelijk wordt door switches en bijbehorende software) en dat een ISP diensten op het netwerk levert zoals digital TV, Voice over IP, etc. Voor diensten, zoals e-mail en webhosting, kan een apart abonnement worden afgesloten. Leg Versie 28-08-2008 7
in deze fase vast wie de eigenaar (en dus verantwoordelijke) is per onderdeel van het netwerk. Onderschat het beheer van het netwerk niet en organiseer dit goed! 4. Inrichten van het project Beschrijf in een projectplan de te nemen stappen voor de aanleg van het glasnetwerk. Denk daarbij aan de volgende onderdelen: Aanbestedingsprocedure; uitrol en planning (mijlpalen, producten per fase, projectadministratie, rapportage, bewaking en evaluatie); acceptatie van de diensten; aanpassing van lokale infrastructuren; contractmanagement en verantwoordelijkheden; wijze van communicatie tussen partijen; financieelplan; risicomatrix; evaluatieplan. 5. Offertes aanvragen en leverancier kiezen Meestal ligt de grens van de opdracht boven het bedrag van Europees aanbesteden ( 236.945,- excl. BTW) en moeten dus de aanbestedingsrichtlijnen worden gevolgd. Scholen kunnen kiezen tussen een openbare procedure en een niet-openbare procedure. Het is verstandig om deskundigen in te huren die voor u de aanbesteding begeleiden. Meer informatie is te vinden op www.ovia.nl. Versie 28-08-2008 8
2. Het kiezen van een ISP, de stappen Het kiezen van een ISP kan heel eenvoudig zijn, risico bij een niet-doordachte keuze is dat het hele traject (met alle technische problemen) een jaar later opnieuw moet omdat de verbinding of diensten niet toereikend blijken te zijn. Daarom raden wij u aan bij het kiezen van een ISP een aantal stappen zorgvuldig te doorlopen. 2.1 Doelen stellen Welke internetverbinding en diensten heb ik nodig? Dan is het eerst belangrijk om de vraag te stellen: wat willen wij met internet in ons onderwijs? Afhankelijk van de onderwijswensen kan pas bepaald worden welke bandbreedte en diensten ingekocht moeten worden bij de ISP. Het bepalen van de visie op onderwijs en de bijgehorende doelen is geen eenvoudige opgave. Doelen formuleren, plannen en SMART formuleren (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden) kan een ictcoördinator niet alleen doen. Het draagvlak bij het team is erg belangrijk. Dit draagvlak kan bereikt worden door een workshop te organiseren met het hele team, waarin iedereen kan meedenken en er gezamenlijke doelen kunnen worden geformuleerd. Vervolgens moet nog bepaald worden welke doelen eerst in de praktijk worden gebracht en welke doelen voor de lange termijn belangrijk zijn. Maak tenslotte de korte termijndoelen zo concreet mogelijk: wie doet wat, wanneer en waarom? Op deze manier kan goed bepaald worden op welk moment op welke manier van internet gebruik gemaakt gaat worden. Het organiseren van een dergelijke workshop kan met de workshopgenerator, in deze tool zitten een presentatie, agenda, stellingen met voorbeelddoelstellingen en een format om een actieplan te schrijven. Kijk voor de workshopgenerator op www.onderwijstools.nl. Versie 28-08-2008 9
2.2 Specificeren Als de doelstellingen ten aanzien van internet zijn geformuleerd, is het tijd om deze te vertalen in behoefte aan internetproducten en diensten. Hoeveel bandbreedte heeft u nodig (op de korte termijn en op de lange termijn) voor de dingen die we willen doen en welke andere diensten moet u afnemen bij de ISP? Denk bij specificeren aan: type verbinding en capaciteit; e-mail en toegangsmethode tot mail; webhosting en domeinnaam; beveiliging. Uitgangspunt van de specificatie is de huidige situatie. Voldoet deze nog en welke diensten worden goed gebruikt? Hebben we doelstellingen geformuleerd waarvoor we meer bandbreedte of andere diensten nodig hebben? Wat hebben we minimaal nodig en wat hebben we voor de lange termijn nodig? Stel een lijst met eisen en wensen samen en ga op zoek naar potentiële ISP s. 2.3 Selecteren Nu duidelijk is welke bandbreedte en diensten er moeten worden afgenomen, is het zaak om een lijst van ISP s te maken die deze diensten kunnen aanbieden in de schoolregio. Vraag bij deze ISP s offertes aan en zet deze offertes naast elkaar in een schema. In dit schema komen diensten en de kosten van deze diensten op een rij te staan. TIP! Een manier om een goede keuze te maken is het toekennen van weegfactoren. Deze weegfactoren kent u toe aan onderdelen die voor de school het meest belangrijk zijn. Dus een weegfactor 4 aan het meest belangrijke onderdeel, een 3 voor het iets minder belangrijke onderdeel, een 2 voor een onderdeel dat een beetje belangrijk is en een 1 voor de rest van de onderdelen. Vermenigvuldig vervolgens de score per onderdeel en de weegfactor en de keuze is te maken. Onderhandel wel met de ISP voordat u een contract afsluit, zeker wanneer er een contract wordt afgesloten met een grote groep scholen kan de ISP vaak nog wel iets aan prijs of dienstverlening doen. Geef tijdens het onderhandelen niet te veel prijs over uw budget. Versie 28-08-2008 10
Onderhandelen heeft altijd zin! U kunt er alleen maar beter van worden, zowel wat betreft het te leveren productenaanbod als in financieel opzicht! 2.4 Contracteren Het afsluiten van een contract is geen eenvoudige zaak. Elke ISP heeft eigen voorwaarden die van te voren goed moeten worden bestudeerd. Wat is de opzegtermijn? Soms is het ook mogelijk om over de contractvoorwaarden te onderhandelen. Zeker wanneer u een contract opstelt met een grote groep scholen of bijvoorbeeld met een samenwerkingsverband op glas gaat. In een enkel geval is het zelfs mogelijk om zelf contractvoorwaarden op te stellen. De contractvoorwaarden heeft een ISP vastgelegd in een Service Level Agreement (SLA). Hierin staan opzegtermijn en mogelijkheid tot verlengen in stilte, reactietermijn van de ISP bij een storing, de regels en afspraken ( fair use policy of te gebruiken MB/GB s) en wat u wel of niet kunt veranderen aan uw router. 2.5 Migreren Als alle keuzes zijn gemaakt, dan is het tijd om afspraken te maken over de migratie. Blijft u bij dezelfde provider dan verandert er voor u waarschijnlijk weinig. Als u voor een andere ISP hebt gekozen of zelfs voor een ander type verbinding, dan kan dit technisch behoorlijk wat gevolgen hebben. De volgende stappen zijn relevant in deze fase: 1. inventarisatie huidige situatie; 2. in kaart brengen van de veranderingen; 3. takenverdeling en afspraken maken (o.a. systeembeheer en ISP); 4. plannen van de migratie; 5. infrastructuur voorbereiden op migratie; 6. de grote overstap! Ook uw domeinnaam zal worden gemigreerd, het is mogelijk dat e-mailadressen onder het domein tijdelijk niet beschikbaar zijn, informeer daarom de teamleden tijdig. Als u een eigen mailserver gebruikt, dan dient u op deze mailserver de instellingen te veranderen. Voor de rest veranderd er in feite weinig. Heeft u geen eigen mailserver, dan zal ook de manier van inloggen op de (web)mail veranderen. Op www.sidn.nl is op te zoeken wie de domeinnaam heeft geregistreerd. Deze persoon moet ook tekenen voor de migratie van de website naar de nieuwe ISP. Versie 28-08-2008 11
2.6 Beheren In de Service Level Agreement (SLA) van de ISP staat omschreven wat u op beheersniveau van hen kunt verwachten. Het is goed om deze activiteiten van de ISP regelmatig te evalueren. Ook het op zijn tijd meten van de aangeboden diensten kan geen kwaad. Dit wordt ook wel een leveringscontrole genoemd. Maar naast het beheer dat de ISP uitvoert, zal er ook beheer aan de schoolkant moeten plaatsvinden. Sommige scholen hebben een actieve ouderclub of ijverige (oud- )leerlingen. Toch is het uitbesteden van deze taken aan professionals geen slecht idee. U kunt er dan altijd van op aan dat uw infrastructuur zo snel mogelijk weer werkt na een storing en u kunt goede afspraken maken over storingsafhandeling. Nu het onderwijs steeds afhankelijker wordt van internet en techniek, is dit geen overbodige luxe. Mochten er problemen ontstaan of de ISP komt afgesproken contractvoorwaarden niet na, dan is het zaak om dit openlijk met de ISP te bespreken. Inventariseer de problemen, beoordeel wie verantwoordelijk is, zet alles op papier en start eventueel een klachtenproces wanneer de ISP geen actie onderneemt. Versie 28-08-2008 12
3. Internet in het onderwijs Inmiddels zijn veel scholen in Nederland op glas aangesloten, het betreft vooral de scholen in grotere gemeenten in Nederland. Niet geheel toevallig zijn deze scholen ook meer bezig met het integreren van internet in het onderwijs. Alvorens de leerlingen het internet op laten gaan, is het verstandig ze webwijs te maken. Dit heeft men ook gedaan op basisschool De Hooiberg. Op de projectsite (www.de-hooiberg.nl/webgeletterdheid/) staan een groot aantal lessen die kunnen worden gebruikt om leerlingen webwijs te maken. TIP! Meer lezen over webwijsheid: www.kenniswiki.nl/wiki/webwijsheid Zoals gezegd zijn de afgelopen jaren veel scholen en samenwerkingsverbanden over gestapt op glas. Vaak is op hun website alle informatie te vinden. Een aantal voorbeelden: www.schoolglas.nl www.digitaal-leren.nl www.digitalesleutel.nl www.edu.almere.nl www.samensnelopglas.nl Op deze scholen wordt nu veel meer gebruik gemaakt van digitale content, lesmateriaal dat vaak online benaderbaar is door leerlingen. In het voortgezet onderwijs gebruikt men vaak een elektronische leeromgeving (ELO) om de digitale content geordend aan de leerlingen aan te bieden. De bandbreedte die voor een ELO nodig is, hangt helemaal af van de wijze waarop deze wordt ingezet. Als alle functionaliteiten worden gebruikt, dan is er een enorme bandbreedtevoorziening nodig en is een glasverbinding onmisbaar. Gaat het alleen om het verstrekken van informatie dan is die behoefte aan een snelle internetverbinding minder relevant. Op de website van Excelo (www.excelo.nl) is meer informatie over ELO s te vinden. Steeds meer in opmars zijn educatieve games (http://www.kenniswiki.nl/wiki/educatieve_games) en werken in virtuele werelden (http://www.kenniswiki.nl/wiki/virtuele_leeromgeving). Voor deze online games is wel een enorme hoeveelheid bandbreedte noodzakelijk. Maar ook het mobiel leren wordt door steeds meer scholen ontdekt. Op de KennisWiki (http://www.kenniswiki.nl/wiki/mobile_learning) staan veel projecten op een rij. Zo trokken de leerlingen van basisschool de Bras met hun PDA de wijk in. Meer over het project is te lezen op www.lopendleren.nl. Op www.surfnetkennisnetproject.nl zijn nog meer innovatieve voorbeelden van breedbandscholen te lezen. Versie 28-08-2008 13