Het communautaire geteld een kwantitatief onderzoek naar Europeesrechtelijke verwijzingen in rechterlijke uitspraken en rechtswetenschappelijke literatuur 98 Mr. M. van Opijnen * Hoe vaak komen in Nederlandse rechterlijke uitspraken Europeesrechtelijke aspecten aan de orde? Zijn daarbij verschillen waar te nemen tussen instanties en rechtsgebieden? Worden uitspraken met EU-aspecten vaker gepubliceerd, geannoteerd en geciteerd dan andere uitspraken? Welke Europese richtlijnen, verordeningen en arresten worden in uitspraken en doctrine het meest geciteerd? Verslag van een grootschalig kwantitatief onderzoek in jurisprudentie en rechtswetenschappelijke literatuur. Dat het Europese recht een groeiende invloed heeft op de rechtspraak zal weinig betoog behoeven. 1 Naast een inhoudelijke bespreking hiervan, kan deze invloed ook met kwantitatieve maatstaven in kaart worden gebracht. In dit artikel zal daartoe een poging worden gewaagd. Met behulp van diverse indicatoren zal worden onderzocht in welke mate het EU-recht in de Nederlandse rechtspraktijk is doorgedrongen. In par. 2 zal worden onderzocht in hoeveel Nederlandse uitspraken Europeesrechtelijke aspecten aanwezig zijn: verwijzingen naar Europese verdragen, richtlijnen, verordeningen en arresten van het Hof van Justitie. Zijn daarbij verschillen waar te nemen tussen verschillende rechterlijke instanties of rechtsgebieden? Zijn er veranderingen in de tijd? Tevens zal in deze paragraaf de jurisprudentievormende rol van uitspraken waarin het EUrecht een rol speelt ( EU-uitspraken ) worden vergeleken met uitspraken waarin het EU-recht geen rol speelt ( niet- EU-uitspraken ). In par. 3 staat de Europese regelgeving zelf centraal. Onderzocht wordt welke richtlijnen en verordeningen regelmatig in rechterlijke uitspraken aan de orde komen. In par. 4 wordt de aandacht gericht op de uitspraken van het Hof van Justitie ( HvJ-arresten ): welke arresten worden vaak in de rechtspraak aangehaald? En hoe vaak worden ze gepubliceerd, geannoteerd en geciteerd in de rechtswetenschappelijke literatuur? Voordat de cijfers ter sprake komen zal echter eerst, in par. 1, worden stilgestaan bij de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd, welke problemen daarbij moesten worden opgelost en welke keuzes er zijn gemaakt. 1. Enkele methodologische beschouwingen 1.1. De aard van het onderzoek Een eerste onderzoekskeuze kwam in de inleiding reeds ter sprake, maar wordt hier nogmaals benadrukt: het onderzoek is uitsluitend kwantitatief en niet kwalitatief van aard. Er is bijvoorbeeld op grote schaal geteld hoe vaak er in uitspraken van Nederlandse rechters wordt verwezen naar Europese rechtsbronnen, maar er is niet onderzocht welke rol die verwijzingen in de oordeelsvorming hebben gespeeld. De aanname is dat het citeren op zich voldoende is om een Europeesrechtelijke relevantie vast te stellen. 1.2. Het beschikbare onderzoeksmateriaal Een beperking van het onderzoek ligt in de beschikbaarheid van rechterlijke uitspraken. Er is gebruikgemaakt van alle op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken uitspraken die blijkens de daarvoor geldende selectiecriteria 2 juridisch of maatschappelijk van belang worden geacht. Daarnaast is gebruikgemaakt van interne uitsprakencollecties van de rechtspraak zoals e-archief en huisdatabanken voor zover beschikbaar in het juridische * 1 2 Mr. M. van Opijnen is sr. adviseur rechtsinformatica bij Spir-it, de IT-uitvoeringsorganisatie van de Raad voor de rechtspraak. Hij doet onder meer onderzoek naar selectie en publicatie van uitspraken, en is betrokken bij diverse Europese initiatieven met betrekking tot e-justice en de toegang tot juridische informatie. Zie onder meer S. Prechal e.a., Europeanisation of the Law: Consequences for the Dutch Judiciary, Den Haag: Raad voor de Rechtspraak 2005. <www.rechtspraak.nl/uitspraken/selectiecriteria>. 271
kennisportaal Porta Iuris. 3 Omdat in deze databanken weliswaar veel, doch lang niet alle uitspraken worden opgenomen, kunnen de gevonden resultaten niet zonder meer worden geëxtrapoleerd naar alle zaken die door rechtsprekende instanties worden behandeld. In de selectiecriteria die voor Rechtspraak.nl en voor de interne databanken worden gehanteerd, is een Europeesrechtelijke component geen expliciet criterium. Het onderzochte corpus wordt daarom voor de doelstellingen van het onderzoek voldoende representatief geacht. Weliswaar is het aantal op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken in de loop der jaren fors gegroeid (van 4843 in 2000 tot 27 875 in 2010), er is geen reden te veronderstellen dat louter als gevolg van het ruimere publicatiebeleid het percentage EU-uitspraken door de loop der jaren heen is veranderd. De data-afslag is gemaakt in juli 2010 en bevat 718 792 uitspraken (vanaf 1999) van Hoge Raad, Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (ABRvS), Centrale Raad van Beroep (CRvB), College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBB), gerechtshoven en rechtbanken. Van deze uitspraken waren er 172 724 op Rechtspraak.nl gepubliceerd. Voorts is gebruikgemaakt van de LJN-index, 4 waarin van ca. 427 500 uitspraken zo n 570 000 vindplaatsen uit 63 verschillende tijdschriften en databanken zijn opgenomen. Ook alle HvJ-arresten zijn hierin opgenomen. Daarnaast is een databank met juridische literatuur samengesteld uit vrijwel alle titels die medio 2010 beschikbaar waren op de overheidsportalen van Sdu en Kluwer: 556 290 bestanden uit 184 verschillende producten/titels, waaronder 77 500 jurisprudentieannotaties. In deze databank is alleen de echte literatuur opgenomen; in tijdschriften ge(her)publiceerde uitspraakteksten zijn niet overgenomen. 1.3. Het herkennen van citaties Het grootste methodologische probleem heeft betrekking op de vraag hoe een citatie naar een (Europese dan wel nationale) regeling of uitspraak door de computer kan worden herkend want voordat verwijzingen geteld kunnen worden, moeten ze natuurlijk eerst als zodanig zijn geïdentificeerd. Als iedereen eenduidig en conform de citatieregels zou citeren, zou dit voor de computer relatief eenvoudig zijn, maar de meeste juridische auteurs citeren helaas bijzonder slordig. Zo schrijven de citatieregels 5 voor dat een verordening moet worden aangehaald als Verordening (EEG) nr. 1408/71 (PbEG 1971, L 149/2). In de praktijk 6 evenwel blijkt dit voorschrift vrijwel nooit letterlijk te worden opgevolgd. In slechts zo n 25% van de citaties wordt in ieder geval Verordening (EEG) nr. 1408/71 nog correct geschreven, maar daarnaast zijn er zo n 50 verschillende manieren geteld om een verordening aan te duiden. Veel voorkomende fouten zijn het onjuiste gebruik van EG dan wel EEG, het gebruiken van een verkeerd aantal posities voor het jaartal (voor regelgeving van voor 2000 moet het met twee cijfers, vanaf 2000 met vier cijfers), of het gebruiken van de notatieregels voor andersoortige regelingen zo wordt voor genoemde verordening ook wel de Richtlijnnotatie gebruikt: 1408/71/EEG. Dergelijke slordigheden zijn overigens niet alleen in rechterlijke uitspraken te vinden: academici en uitgevers doen het weinig beter. 7 Voor de lezende jurist is een foutieve verwijzing niet zo problematisch over het algemeen begrijpt hij wel wat er wordt bedoeld. Voor een computer is het echter bijzonder moeilijk om foutief gespelde citaties te herkennen en goed te interpreteren,zeker als het aantal varianten zo groot is. Voor het onderzoek werd daarom een computeralgoritme ontwikkeld waarmee (vrijwel) alle spellingsvarianten van Europese regelgeving kunnen worden herkend. 8 Tevens werd gebruikgemaakt van een wettendatabank met ruim 300 aliassen van Europese regelingen, zodat deze ook konden worden herkend indien deze slechts waren geciteerd als Vogelrichtlijn, Brussel II of EG-Betekeningsverord. dus zonder vermelding van het nummer. Nadat een regeling door middel van nummer of alias is herkend, zoekt het computeralgoritme vervolgens verder naar daarbij aangehaalde artikelen. Ook indien een regeling slechts eenmaal bij naam wordt genoemd en vervolgens wordt geciteerd als bijvoorbeeld de Richtlijn, kan het algoritme verwijzingen naar die richtlijn later in de tekst correct interpreteren. Een vergelijkbare problematiek doet zich voor bij het herkennen van verwijzingen naar jurisprudentie. Soms wordt een uitspraak geciteerd met zaaknummer en datum, soms (mede) met LJN, maar vaak ook (uitsluitend) met de vindplaats in de NJ, AB of een ander tijdschrift. Voor onderzoeksdoeleinden is het echter noodzakelijk om te weten dat een HvJ-arrest dat in uitspraak A alleen met een NJ-nummer wordt aangeduid hetzelfde is als het HvJ-arrest dat in annotatie B met het zaaknummer is aangeduid. 3 4 5 6 7 8 Zie voor een beschrijving van deze databanken M. van Opijnen, Rechtspraak en digitale rechtsbronnen: nieuwe kansen, nieuwe plichten, Den Haag: Raad voor de Rechtspraak 2010, p. 15. <www.ljn.nl>. Zie voor een beknopte beschrijving, het in noot 4 geciteerde werk, p. 34 of M. van Opijnen, Waarom Lindenbaum-Cohen een Landelijk JurisprudentieNummer (LJN) heeft, Trema 2009-6, 254-255. Zowel M.H. Bastiaans e.a., Leidraad voor juridische auteurs, Deventer: Kluwer 2004 als de Interinstitutionele schrijfwijzer van de EU op <http://publications.europa.eu/code/nl/nl-000100.htm>. Zie voor een uitgebreide beschrijving van wat er allemaal misgaat M. van Opijnen, Searching for References to Secondary EU Legislation, in: Satoshi Tojo (ed.), Fourth International Workshop on Juris-informatics (JURISIN 2010), Tokio: 2010. Zo luidt bijvoorbeeld een opschrift in OPmaat-arbeidsrecht: Commentaar op Verordening 44/2001/EG (...). Zie voor een uitgebreide beschrijving van het algoritme het in noot 6 aangehaald artikel. 272
Civiel recht Strafrecht Belastingrecht Overig bestuursrecht Totaal gemiddeld Hoge Raad 8,2 4,7 14,3 - - 9,4 CRvB - - - - 1,3 1,3 ABRvS - - - 11,4 6,5 6,7 CBB - - - - 27,9 27,9 Gerechtshoven 4,4 2,2 9,8-1,5* 5,9 Rechtbanken 6,5 2,0 11,6 11,9 6,6 6,5 Totaal gemiddeld 6,1 2,5 11,3 11,8 5,9 6,4 * Mulderzaken Figuur 1. Aandeel EU-uitspraken (in percentages), onderverdeeld naar rechtsgebied en soort rechterlijke instantie Om dit probleem op te lossen werd een ander computeralgoritme ontwikkeld, dat onder meer gebruikmaakt van de LJN-index om allerlei citatievormen te normaliseren. 9 Met behulp van deze algoritmes en een paar weken rekenwerk op vier krachtige computers, werden in de genoemde 720 000 uitspraken en 560 000 literatuurdocumenten zo n 3 miljoen jurisprudentiecitaties gevonden. In de uitsprakendatabank werden bovendien 5,6 miljoen verwijzingen naar (onderdelen van) regelgeving herkend. Al deze verwijzingen hebben zowel betrekking op Nederlandse als Europese rechtsbronnen. 1.4. Datakwaliteit en onderzoeksbeslissingen Bij een kwantitatief onderzoek van een dergelijke omvang zal altijd rekening moeten worden gehouden met geringe onnauwkeurigheden. Om te beginnen bleken creativiteit en slordigheid van juridische auteurs te groot om met de ontwikkelde computeralgoritmes een 100%-score van citatieherkenning te halen en het corpus was te groot om dit handmatig te controleren. Ook zitten er kleine onvolkomenheden in de LJN-index, 10 en worden er op Rechtspraak.nl af en toe fouten gemaakt bij de classificatie van uitspraken naar rechtsgebied. Voorts was niet alle rechtswetenschappelijke literatuur in technisch geschikte formaten voorhanden. Enkele Europeesrechtelijke tijdschriften konden daarom niet in het onderzoek worden betrokken. Ten slotte moest er een keuze worden gemaakt met betrekking tot de conclusies van de advocaat-/procureurgeneraal, zowel bij de Hoge Raad als bij het HvJ EU. Uit een oogpunt van complexiteitsreductie is ervoor gekozen om deze te zien als onderdeel van het bijbehorende arrest. 2. Nationale uitspraken met een Europeesrechtelijke dimensie 2.1. Inleiding Het eerste deelonderzoek richt zich op de vraag hoe vaak een Europeesrechtelijke dimensie aanwezig is in uitspraken van Nederlandse rechterlijke instanties. Indien daarbij het criterium is dat een uitspraak ten minste één verwijzing naar een HvJ-arrest of Europese regeling bevat, dan kwalificeren 11 055 (6,4%) van de 172 724 op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken zich als EU-uitspraak. Daarbij zijn er aanzienlijke verschillen tussen de verschillende rechtsgebieden en rechterlijke instanties (figuur 1). Deze cijfers zullen niet echt een verrassing zijn. Vooral in uitspraken van het CBB (27,9%) speelt het EU-recht regelmatig een rol. Daarnaast zien we dat Europees recht vooral in vreemdelingenzaken (11,8%) en belastingzaken (11,3%) een belangrijke plaats inneemt. In dit overzicht zijn alle rechtbanken en gerechtshoven samengenomen, maar onderling zijn er aanzienlijke verschillen. Zoals te verwachten, zijn vrijwel alle EU-vreemdelingenuitspraken (96,1%) van de Rechtbank s-gravenhage, en neemt de Rechtbank Amsterdam die onder meer alle zaken met betrekking tot het Europees aanhoudingsbevel behandelt 35,6% van de strafrechtelijke EU-rechtbankuitspraken voor zijn rekening. 2.2. Naar welke rechtsbronnen verwijzen EU-uitspraken? Vervolgens is onderzocht naar wat voor soort Europese rechtsbronnen de EU-uitspraken verwijzen. Daarbij bleek dat van de 11 055 EU-uitspraken er 1443 (13,1%) uitsluitend verwijzen naar HvJ-arresten, er 6603 (59,7%) alleen EUregelgeving aanhalen, en er 3009 (27,2%) zowel EU-regelgeving als HvJ-arresten citeren. Anders gezegd: er zijn 9609 EU-uitspraken die EU-regelgeving aanhalen, en er zijn 4452 EU-uitspraken die verwijzen naar HvJ-arresten. In figuur 2 is geïllustreerd dat deze verhoudingen aanzienlijk verschillen per type rechterlijke instantie. De Hoge Raad is de instantie die, indien er sprake is van Europees recht, het vaakst zowel Europese regelgeving als HvJ-arresten citeert (50%). Bovendien scoort de Hoge Raad het hoogst op het betrekken van HvJ-arresten in 67% van de EU-uitspraken wordt ten minste één HvJarrest aangehaald. De ABRvS en het CBB staan aan de andere kant van de schaal: deze instanties halen in res- 9 10 M. van Opijnen, Canonicalizing Complex Case Law Citations, in: R. Winkels (ed.), Legal Knowledge and Information Systems JURIX 2010: The Twenty-Third Annual Conference, Liverpool: IOS Press 2010. M. van Opijnen, A Public Index of Case Law References the End of Multiple and Complex Citations, in: T.M. van Engers (ed.), Legal Knowledge and Information Systems JURIX 2006: The Nineteenth Annual Conference, Amsterdam: IOS Press 2006. 273
pectievelijk 73 en 75% van hun EU-uitspraken uitsluitend EU-regelgeving aan. van 35 naar 22%. Ook bij de Hoge Raad is, na een flinke groei in 2009, in 2010 een afname zichtbaar. Alle gerechten AB RvS Rechtbanken Hoge Raad Gerechtshoven CRvB CBB 0% 20% 40% 60% 80% 100% Alleen EU regelgeving Beide Alleen Jurisprudentie HvJ EU Figuur 2. Verwijzingen naar verschillende soorten EUrechtsbronnen, per type gerecht In figuur 3 is een soortgelijke grafiek te zien, maar hierbij is gegroepeerd naar rechtsgebied. Hierbij valt op dat in fiscale EU-uitspraken in slechts 32% van de gevallen uitsluitend naar regelgeving wordt verwezen. In de overige fiscale EU-uitspraken wordt er mede (42%) of louter (26%) naar HvJ-arresten verwezen. Omgekeerd ligt de situatie bij civiel-, straf-, vreemdelingen- en bestuursrecht, waar in 60% of meer van de EU-uitspraken volstaan wordt met het verwijzen naar Europese regelgeving. Alle rechtsgebieden Fiscaal recht Strafrecht Civiel recht Bestuursrecht 0% 20% 40% 60% 80% 100% Alleen EU regelgeving Beide Alleen Jurisprudentie HvJ EU Figuur 3. Verwijzingen naar verschillende soorten EUrechtsbronnen, per rechtsgebied 2.3. Ontwikkelingen in de tijd Een groeiende europeanisering van het recht zou tot uitdrukking moeten komen in een relatieve toename van het aantal EU-uitspraken. In deze paragraaf wordt deze hypothese getoetst. In figuur 4 is de trend van de laatste tien jaar in beeld gebracht, onderverdeeld naar type rechterlijke instantie. Op de Y-as is het percentage EUuitspraken van het totaal aantal op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken uitgezet. Het percentage EU-uitspraken van alle uitspraken tezamen blijkt door de jaren heen vrij stabiel gebleven; het jaar 2000 (4,5%) is een uitzondering, maar wellicht is dat beïnvloed door een nog niet optimaal functionerend selectieproces voor Rechtspraak.nl. Per gerechtstype zijn echter wel fluctuaties waar te nemen. Bij het CBB zien we na een aanvankelijk snelle groei tussen 2006 en 2010 een teruggang van het percentage EU-uitspraken 40 35 30 25 20 15 10 5 0 CBB CRvB GerechtshovenHoge Raad Rechtbanken AB RvS Totaal Figuur 4. Veranderingen in het percentage EU-uitspraken over de laatste tien jaar, gegroepeerd naar type gerecht In figuur 5 is de ontwikkeling in de tijd naar rechtsgebied zichtbaar gemaakt. Daarbij zien we aan de gestage procentuele groei van de fiscale EU-uitspraken in 2010 een (voorlopig?) einde komen. Wat vooral opvalt evenwel is de enorme stijging van het aantal EU-uitspraken op het gebied van vreemdelingenrecht: in 2010 is meer dan 35% van de op dit rechtsgebied gepubliceerde uitspraken EUgerelateerd. Het vreemdelingenrecht is daarmee het enige rechtsgebied dat een gestage en vrijwel continue groei van het aantal EU-uitspraken laat zien. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bestuursrecht Civiel recht Strafrecht Belastingrecht Totaal Figuur 5. Veranderingen in het percentage EU-uitspraken over de laatste tien jaar, gegroepeerd naar rechtsgebied 2.4. Het verwijzen naar EU-regelgeving In deze paragraaf is de aandacht in het bijzonder gericht op de EU-uitspraken die (mede) naar Europese regelgeving verwijzen. Onderzocht wordt de verwijzingsintensiteit : naar hoeveel verschillende regelingen wordt er verwezen, en hoeveel artikelen worden daarbij aangehaald. In de 9609 EU-uitspraken die Europese regelgeving aanhalen, zijn 16 603 unieke verwijzingen gevonden naar 1334 verschillende Europese regelingen. In elk van deze 9609 uitspraken wordt dus gemiddeld 1,7 Europese rege- 274
Civiel recht Strafrecht Belastingrecht Overig bestuursrecht Totaal gemiddeld U T U T U T U T U T U T Hoge Raad 3,6 14,7 3,0 8,5 5,0 16,0 - - - - 4,3 14,5 CRvB - - - - - - - - 2,4 5,3 2,4 5,3 ABRvS - - - - - - 2,6 4,5 3,0 7,2 3,0 7,0 CBB - - - - - - - - 3,9 8,6 3,9 8,6 Gerechtshoven 2,1 4,7 2,3 4,3 2,2 4,3 - - 1,8 4,8 2,2 4,5 Rechtbanken 2,0 3,9 1,9 3,8 2,3 4,4 2,8 7,3 2,9 6,8 2,4 5,3 Totaal gemiddeld 2,3 5,9 2,3 5,4 3,2 8,5 2,8 6,8 3,2 7,4 2,9 6,4 Figuur 6. Gemiddeld aantal aangehaalde EU-regelingselementen. In de kolom U(niek) zijn alleen de unieke regelingselementen geteld, in de kolom T(otaal) ook de herhaalde aanhalingen ling aangehaald. Laatstgenoemd gemiddelde is over de laatste tien jaar redelijk stabiel gebleven. Tussen de instanties onderling zijn er lichte verschillen waarneembaar: EU-uitspraken van de Hoge Raad verwijzen gemiddeld naar 2,2 regelingen, die van het CBB gemiddeld naar 2,5. EU-uitspraken van de gerechtshoven scoren met een gemiddelde van 1,4 het laagst. Verschillen tussen de rechtsgebieden zijn evenmin opzienbarend: voor civiel recht ligt het gemiddelde op 1,4, voor bestuursrecht op 2,0. Omdat het computeralgoritme waarmee de onderzoeksdatabank is gevuld niet alleen afzonderlijke regelingen heeft herkend, maar ook de daarbij geciteerde regelingselementen (zoals artikelen, bijlagen of hoofdstukken), kan ook worden onderzocht naar hoeveel van dergelijke regelingselementen wordt verwezen. In figuur 6 is hiervan het resultaat te zien. In de kolom U zijn de unieke regelingselementen geteld: als één richtlijnartikel twee keer wordt geciteerd, telt dit artikel toch maar één keer. Regelingen die zonder artikelaanduiding worden aangehaald, zijn daarbij op gelijke voet geteld als een enkel artikel. In de kolom T is de restrictie op uniciteit losgelaten: iedere aanhaling van een artikel, hoofdstuk of volledige regeling telt. Hierbij valt onder meer op dat niet helemaal onverwacht in arresten van de Hoge Raad eenzelfde regelingselement veel vaker wordt aangehaald (over alle rechtsgebieden: 14,5 / 4,3 = 3,4) dan in bijvoorbeeld hofarresten (4,5 / 2,2 = 2,0). 2.5. Het citeren van HvJ-arresten In deze paragraaf gaat de aandacht uit naar EU-uitspraken die HvJ-arresten aanhalen. In par. 2.1 is geconstateerd dat 4452 (2,6%) van de op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken naar ten minste één HvJ-arrest verwijzen. Ter vergelijking: naar de Hoge Raad wordt in 14,7% van de op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken verwezen, naar arresten van een gerechtshof in 2,5%, en naar uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 1,2%. En indien het HvJ wordt geciteerd, dan gebeurt dat zelden met slechts één arrest: gemiddeld worden er dan 2,6 arresten geciteerd. Ook hier zijn geen grote veranderingen waar te nemen over de laatste tien jaar, maar wel tussen de gerechten en rechtsgebieden (figuur 7). De doorwrochte conclusies van het parket bezorgen de Hoge Raad een gemiddelde van 6,3 met een opvallend verschil tussen laagscorende strafrechtelijke uitspraken enerzijds en hoogscorende civiele en belastingarresten anderzijds. Het hoogste aantal HvJ-uitspraken dat in één arrest/conclusie is gedetecteerd, bedraagt 55 (LJN AD5493 en LJN AV0834). De eerste niet-hoge Raad uitspraak komt in deze ranglijst pas op een gedeelde 50ste plaats (Gerechtshof s-hertogenbosch met twintig verschillende arresten in LJN AN9440). 2.6. De jurisprudentiële waarde van EU-uitspraken Wekken EU-uitspraken meer juridische belangstelling dan niet-eu-uitspraken? Met andere woorden: hebben EU-uitspraken een groter jurisprudentiële waarde? In deze paragraaf zal langs twee wegen worden getracht een antwoord op deze vraag te verkrijgen. Allereerst zal worden gekeken naar het gewicht dat de uitsprekende instanties zelf aan deze uitspaken toekennen. Daartoe kan een vergelijking worden gemaakt tussen enerzijds de EU-uitspraken die op Rechtspraak.nl worden gepubliceerd en anderzijds de EU-uitspraken die uitsluitend Civiel recht Strafrecht Belastingrecht Overig bestuursrecht Totaal gemiddeld Hoge Raad 5,6 1,8 7,1 - - 6,3 CRvB - - - - 1,4 1,4 ABRvS - - - 1,5 1,4 1,4 CBB - - - - 1,4 1,4 Gerechtshoven 1,8 1,1 1,9-1,0 1,8 Rechtbanken 1,5 1,1 1,9 1,7 1,7 1,6 Totaal gemiddeld 2,6 1,4 3,9 1,7 1,5 2,6 Figuur 7. Gemiddeld aantal geciteerde HvJ-arresten 275
EUuitspraken Andere uitspraken A Aantal uitspraken gepubliceerd op Rechtspraak.nl 11 055 161 669 B Daarvan ook gepubliceerd in één of meer tijdschriften 4 972 52 976 C Als percentage van (A) 45,0% 32,8% D Aantal vindplaatsen in tijdschriften 9 581 92 113 E Indien gepubliceerd, dan gemiddeld in hoeveel tijdschriften (D/B) 1,9 1,7 F Aantal uitspraken dat in één of meer tijdschriften is geannoteerd 2 406 17 788 G Als percentage van (A) 21,8% 11,0% H Totaal aantal annotaties in tijdschriften 3 677 25 157 I Gemiddeld aantal annotaties per vindplaats (H/D) 0,4 0,3 J Aantal uitspraken geciteerd in wetenschappelijke literatuur 3 874 35 335 K Als percentage van (A) 35,0% 21,9% L Aantal malen geciteerd in literatuur 20.015 148.332 M Indien geciteerd: hoe vaak gemiddeld (L/J) 5,2 4,2 N Aantal uitspraken (al dan niet op Rechtspraak.nl) waarin EU-uitspraken worden geciteerd 2 179 23 071 O Als percentage van (A) 19,7 14,3 P Aantal malen geciteerd in uitspraken 12 427 108 907 Q Gemiddeld aantal malen dat uitspraak wordt geciteerd door andere uitspraken (P/N) 5,7 4,7 Figuur 8. Populariteit bij uitgevers, wetenschappers en rechters van EU-uitspraken en andere uitspraken beschikbaar zijn in huisdatabanken en e-archief laatstgenoemde uitspraken worden archiefwaardig, maar niet publicatiewaardig geacht. We zagen reeds dat 6,4% van de op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken Europeesrechtelijk van aard is, maar dit blijkt bij slechts 2,4% van de 546 068 uitspraken uit de interne archieven het geval. Hieruit mag de conclusie worden getrokken dat EU-uitspraken relatief vaker wel dan niet op Rechtspraak.nl worden gepubliceerd. Omdat volgens de selectiecriteria van Rechtspraak.nl vooral uitspraken met maatschappelijke of juridische waarde moeten worden gepubliceerd, mogen we stellen dat EU-uitspraken over het algemeen vaker aan dit criterium voldoen, en dus meer jurisprudentieel gewicht hebben. Een andere manier om te onderzoeken of EU-uitspraken van bijzonder belang zijn, is het meten van de interesse die uitgevers, juridische auteurs en rechters hebben voor op Rechtspraak.nl gepubliceerde EU-uitspraken, in vergelijking met andere daar gepubliceerde uitspraken. Figuur 8 illustreert ondubbelzinnig dat de belangstelling voor EU-uitspraken bij al deze drie groepen inderdaad groter is. Eerst (rijen B t/m E) is vergeleken hoe vaak op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken tevens worden gepubliceerd in (commerciële) jurisprudentietijdschriften. Daarbij blijken EU-uitspraken significant beter te scoren: ze worden relatief vaker gepubliceerd (45,0% versus 32,8%), en als ze worden gepubliceerd, gebeurt dat in meer tijdschriften (gemiddeld 1,9 versus 1,7). Vervolgens (rijen F t/m I) is onderzocht of EU-uitspraken vaker worden geannoteerd. Ook daar is het antwoord bevestigend: 21,8% van de EU-uitspraken wordt geannoteerd, tegen slechts 11,1% van de andere uitspraken. Bovendien blijkt dat EU-uitspraken bij vier op de tien vindplaatsen worden geannoteerd, tegen drie op de tien voor de andere uitspraken. Daarna (rijen J t/m M) is gekeken naar de mate waarin uitspraken worden geciteerd in wetenschappelijke literatuur, zoals boeken, tijdschriftartikelen, commentaaredities of annotaties (niet zijnde de annotaties bij de uitspraak zelf). Ook hier scoren de EU-uitspraken aanzienlijk beter: 35,0% van de EU-uitspraken wordt in de literatuur geciteerd, tegen slechts 21,9% van de andere uitspraken. Bovendien worden de EU-uitspraken indien geciteerd ook vaker geciteerd: gemiddeld 5,2 maal versus 4,2 voor de andere uitspraken. Ten slotte (rijen N t/m Q) is onderzocht in hoeverre uitspraken worden geciteerd in andere uitspraken (ongeacht de vraag of de citerende uitspraak op Rechtspraak.nl staat of in een interne databank). Ook hier zien we een vergelijkbaar beeld: 19,7% van de EU-uitspraken wordt door collega-rechters aangehaald, terwijl slechts 14,3% van de andere uitspraken dat lot ten deel valt. 276
EU-uitspraken worden dus significant vaker gepubliceerd, geannoteerd, en door rechters en wetenschappers geciteerd dan niet-eu-uitspraken. Deze gevolgtrekking strookt met de conclusie die we bij de eerste onderzoeksmethode konden trekken. We mogen dus vaststellen dat EU-uitspraken gemiddeld meer jurisprudentieel gewicht hebben dan niet-eu-uitspraken. 3. De Europese regelingen centraal De verzamelde gegevens bieden ook de gelegenheid om niet de EU-uitspraken, maar de geciteerde regelingen centraal te stellen. Welke richtlijnen en verordeningen worden door de Nederlandse rechter vaak toegepast en/of geïnterpreteerd? Ook hier nemen we weer de databank van Rechtspraak.nl als uitgangspunt. In totaal zijn 1334 verschillende Europese regelingen gevonden die in een of meer uitspraken worden aangehaald, waarvan 531 verordeningen en 622 richtlijnen. De regeling die het vaakst wordt aangehaald het zal niet echt verbazen is het EG-Verdrag. De top tien ziet er verder als volgt uit (tussen haakjes het aantal uitspraken waarin de regeling wordt geciteerd): 1. EG-Verdrag (2754) 2. Richtlijn 92/43/EEG Habitatrichtlijn (719) 3. Verordening (EEG) nr. 2913/92 Communautair douanewetboek (638) 4. Richtlijn 79/409/EEG Vogelrichtlijn (564) 5. Verordening (EG) nr. 44/2001 Executieverordening (413) 6. Richtlijn 2004/83/EG Erkenningsrichtlijn (359) 7. Verordening (EEG) nr. 1408/71 Socialezekerheidsstelsels en het vrije verkeer van personen (356) 8. Richtlijn 96/61/EG IPPC-richtlijn (271) 9. Richtlijn 75/442/EEG Kaderrichtlijn afvalstoffen (253) 10. Richtlijn 77/388/EEG Zesde BTW-richtlijn (200) Voor de verschillende rechtsgebieden kan eveneens worden onderzocht welke regelingen buiten EG- en EU-Verdrag en rechtsopvolgers het vaakst worden Titel Alias Aantal uitspraken Civiel recht 1 Verordening (EG) nr. 44/2001 Executieverordening 411 2 Verordening (EG) nr. 2201/2003 Brussel-II-bis-Verordening 139 3 Richtlijn 2004/18/EG Aanbestedingsrichtlijn 114 4 Richtlijn 89/104/EEG Eerste merkenrichtlijn 93 5 Richtlijn 2004/48/EG Handhavingsrichtlijn 84 Strafrecht 1 Richtlijn 75/442/EEG Kaderrichtlijn afvalstoffen 61 2 Kaderbesluit 2002/584/JBZ Kaderbesluit Europees aanhoudingsbevel 34 3 Verordening (EEG) nr. 2913/92 Communautair douanewetboek 27 4 Verordening (EEG) nr. 259/93 Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen 23 5 Richtlijn 2003/6/EG Richtlijn marktmisbruik 21 Belastingrecht 1 Verordening (EEG) nr. 2913/92 Communautair douanewetboek 514 2 Richtlijn 77/388/EEG Zesde BTW-richtlijn 186 3 Verordening (EEG) nr. 1408/71 Socialezekerheidsstelsels en het vrije verkeer van personen 113 4 Richtlijn 2006/112/EG BTW-richtlijn 2006 72 5 Richtlijn 92/12/EEG Accijnsrichtlijn 71 1 Richtlijn 2004/83/EG Definitierichtlijn 353 4 Richtlijn 2004/38/EG Richtlijn vrij verkeer Unieburgers 99 2 Verordening (EG) nr. 562/2006 Schengengrenscode 91 3 Verordening (EG) nr. 343/2003 Dublinverordening 81 5 Richtlijn 2003/86/EG Gezinsherenigingsrichtlijn 66 Overig bestuursrecht 1 Richtlijn 92/43/EEG Habitatrichtlijn 709 2 Richtlijn 79/409/EEG Vogelrichtlijn 549 3 Richtlijn 96/61/EG IPPC-richtlijn 267 4 Verordening (EEG) nr. 1408/71 Socialezekerheidsstelsels en het vrije verkeer van personen 224 5 Richtlijn 75/442/EEG Kaderrichtlijn afvalstoffen 169 Figuur 9. Meest geciteerde secundaire EU-regelgeving, per rechtsgebied 277
Zaaknummer, datum, LJN Alias Aantal uitspraken waarin het arrest is aangehaald Civiel recht 1 C-496/99, 29-04-2004, BG2419 Succhi di Frutta 58 2 C-230/02, 12-02-2004, BF6930 Grossmann Air Services 47 3 C-210/96, 16-07-1998, AD2918 Gut Springenheide 37 4 C-240/98, 27-06-2000, AD3215 Oceano Gruppo 35 5 C-168/05, 26-10-2006, AZ3959 Claro/Móvil 33 Strafrecht 1 C-418/97, 15-06-2000, AL2947 Arco Chemie Nederland 16 2 C-66/08, 17-07-2008, BF6803 Kozłowski 10 3 C-123/08, 06-10-2009, BJ9857 Wolzenburg 7 4 C-105/03, 16-06-2005, AU2335 Pupino 7 5 C-235/02, 15-01-2004, AO6983 Saetti 7 Belastingrecht 1 C-349/96, 25-02-1999, AV2484 Card Protection Plan 85 2 C-279/93, 14-02-1995, AV8223 Schumacker 68 3 C-168/01, 18-09-2003, AL1180 Bosal 67 4 C-320/88, 08-02-1990, AS7032 Safe Rekencentrum BV 52 5 C-255/02, 21-02-2006, AV4241 Halifax 52 1 C-465/07, 17-02-2009, BH3646 Elgafaji & Elgafaji 82 2 C-317/01, 21-10-2003, AM2833 Abatay & Sahin 22 3 C-16/05, 20-09-2007, BB8030 Tum & Dari 17 4 C-37/98, 11-05-2000, ZB8847 Savas 16 5 C-467/02, 11-11-2004, AS3552 Cetinkaya 16 Overig bestuursrecht 1 C-127/02, 07-09-2004, AR3272 Kokkelvisserij in de Waddenzee 122 2 C-268/99, 20-11-2001, AN6828 Jany 90 3 C-418/97, 15-06-2000, AL2947 Arco Chemie Nederland 84 4 C-151/04&C-152/04, 15-12-2005, BF1112 Nadin en Durré 70 5 C-157/99, 12-07-2001, AD3512 Smits en Peerbooms 61 Figuur 10. Meest geciteerde arresten van het Hof van Justitie, per rechtsgebied aangehaald. De vijf meest aangehaalde regelingen voor ieder rechtsgebied zijn opgenomen in figuur 9. 11 Bij nadere bestudering valt op dat het verschil tussen de nummer 1 en de nummer 5 een factor 3 of meer is. Men zou daaruit de voorzichtige conclusie kunnen trekken dat slechts een beperkt aantal regelingen door de Nederlandse rechter vaak worden toegepast. 4. HvJ-arresten in jurisprudentie en literatuur 4.1. HvJ-arresten in de jurisprudentie In de 9609 uitspraken die (mede) EU-regelgeving aanhalen, worden zoals we in de vorige paragraaf zagen 1334 verschillende regelingen geciteerd. De 4452 uitspraken die (mede) HvJ-arresten aanhalen, citeren echter 2214 verschillende HvJ-arresten (en 41 uitspraken van het Gerecht van eerste aanleg, die verder buiten beschouwing zullen blijven). De variatie in aangehaalde uitspraken is derhalve veel groter dan de variatie in aangehaalde regelingen. Op het meetmoment waren er van het HvJ (exclusief Gerecht van eerste aanleg en conclusies A- G) 9281 uitspraken bekend, zodat we mogen concluderen dat 23,9% daarvan ten minste eenmaal is geciteerd in op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken. De meest geciteerde HvJ-arresten staan per rechtsgebied in figuur 10. 4.2. HvJ-arresten in de rechtswetenschappelijke literatuur In deze laatste paragraaf wordt onderzocht in hoeverre HvJ-arresten in de rechtswetenschappelijke literatuur worden gepubliceerd, geannoteerd en geciteerd. Bovendien wordt onderzocht in hoeverre HvJ-arresten die in de rechtswetenschap populair zijn, ook in de rechtspraak veel toepassing vinden, en vice versa. In de vorige paragraaf werd vastgesteld dat van de 9281 HvJ-arresten die bij het samenstellen van de onderzoeks- 11 Men zij erop bedacht dat veel regelingen ook worden geciteerd in uitspraken die onder andere rechtsgebieden zijn geclassificeerd. 278
databank bekend waren er 2214 ergens in op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken worden geciteerd. In de 63 onderzochte commerciële jurisprudentietijdschriften zijn 2843 verschillende HvJ-arresten gepubliceerd. Anders dan men wellicht zou verwachten is de overlap tussen enerzijds de HvJ-arresten die in de vaktijdschriften worden gepubliceerd en anderzijds die welke door rechters worden geciteerd, beperkt: slechts 1355 uitspraken komen zowel in uitspraken als in de doctrine voor. 1488 uitspraken zijn wel gepubliceerd in een of meer tijdschriften, maar worden niet in EU-uitspraken geciteerd. Anderzijds zijn er op Rechtspraak.nl verwijzingen gevonden naar 859 HvJ-arresten die niet in de onderzochte jurisprudentietijdschriften zijn gepubliceerd. De rechter heeft van deze uitspraken kennelijk op andere wijze kennisgenomen. In het navolgende beperken we ons tot de HvJ-arresten die in de literatuur zijn te vinden er is dus geen relatie met de EU-uitspraken van Rechtspraak.nl. De 2843 HvJ-arresten die in de tijdschriften zijn gepubliceerd, zijn populairder dan nationale uitspraken: een gepubliceerd HvJ-arrest staat gemiddeld in 1,8 tijdschrift, terwijl een Nederlandse uitspraak slechts een gemiddelde van 1,4 haalt. En terwijl van de gepubliceerde HvJ-arresten 56,1% ook in een of meer of tijdschriften wordt geannoteerd, ligt dit percentage bij Nederlandse uitspraken slechts op 31,4%. Ook het aantal annotaties ligt bij HvJarresten hoger: een geannoteerd HvJ-arrest haalt gemiddeld 1,5 annotatie, terwijl dat gemiddelde bij andere uitspraken op 1,2 ligt. Ook kan worden onderzocht hoe vaak HvJ-arresten in de literatuur worden geciteerd op vergelijkbare wijze als 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Zaaknummer, datum, LJN C-127/02, 07-09-2004, AR3272 C-418/97, 15-06-2000, AL2947 C-268/99, 20-11-2001, AN6828 C-151/04, 15-12-2005, BF1112 C-349/96, 25-02-1999, AV2484 C-465/07, 17-02-2009, BH3646 C-279/93, 14-02-1995, AV8223 C-168/01, 18-09-2003, AL1180 C-157/99, 12-07-2001, AD3512 C-496/99, 29-04-2004, BG2419 Alias Kokkelvisserij/ Waddenzee Arco Chemie Nederland dit in par. 2.5 is gedaan met betrekking tot de EU-uitspraken. In de in par. 1 omschreven literatuurdatabank zijn 1 855 987 naar LJN s herleidbare jurisprudentiecitaties gedetecteerd. Daarvan hebben er 131 107 (7,1%) betrekking op 3828 verschillende HvJ-arresten. Het HvJ is daarmee, na de Hoge Raad (67,4%), het gerecht waarvan in de Nederlandse rechtswetenschappelijke literatuur de meeste uitspraken worden geciteerd vóór de ABRvS (5,1%) en het Gerechtshof Amsterdam (3,9%). Ten slotte is onderzocht of rechtspraak en rechtswetenschap interesse hebben voor dezelfde uitspraken. In figuur 11 zijn de tien HvJ-arresten opgenomen die in op Rechtspraak.nl gepubliceerde EU-uitspraken het meest worden geciteerd. Daarbij is tevens vermeld welke plaats deze innemen in de populariteitslijst van de rechtswetenschap. Ook het aantal publicaties en annotaties is daarbij vermeld. In figuur 12 is de vergelijking omgekeerd gemaakt. Het eerste dat bij vergelijking van deze tweede staatjes opvalt, is dat de uitspraken die in de literatuur veel worden geciteerd ook bij uitgevers en annotatoren populair zijn: in de literatuur populaire HvJ-arresten kennen bij elkaar 52 vindplaatsen en 36 annotaties, terwijl de in EUuitspraken populaire HvJ-arresten het met slechts 27 vindplaatsen en 18 annotaties moeten stellen. Daarnaast is het opmerkelijk dat de HvJ-arresten die in de literatuur populair zijn, in EU-uitspraken een gemiddeld veel hogere rangorde halen dan vice versa. Veel uitspraken die vaak door de rechter worden aangehaald zijn voor de wetenschap kennelijk nauwelijks de moeite van bespreking of analyse waard. Aantal uitspraken waarin het arrest wordt geciteerd Rangorde in literatuur Aantal vindplaatsen 123 46 4 3 116 127 2 1 Jany 104 496 2 1 Nadin en Durré 90 1102 0 0 Card Protection Plan 88 15 2 2 Elgafaji & Elgafaji 83 428 6 3 Schumacker 69 9 3 3 Bosal 67 10 5 3 Smits en Peerbooms 63 144 3 2 Succhi di Frutta 61 1160 0 0 Figuur 11. In EU-uitspraken meest geciteerde HvJ-arresten, vergeleken met aanhaling in literatuur Aantal annotaties 279
1 2 3 Zaaknummer, datum, LJN Alias Totaal aantal citaties C-513/03, 23-02-2006, Van Hilten-van der AV5214 Heijden C-255/02, 21-02-2006, AV4241 C-453/00, 13-01-2004, AO1933 Rangorde bij uitspraken Aantal vindplaatsen 3504 48 7 4 Halifax 1788 13 5 2 Kühne & Heitz 1683 21 9 7 4 C-224/01, 30-09-2003, AL7250 Köbler 1342 433 9 7 5 C-434/03, 14-07-2005, Charles en Charles- AV0887 Tijmens 1272 15 3 2 6 C-430/93, 14-12-1995, Van Schijndel en Van AD4743 Veen 1255 20 4 3 7 C-385/00, 12-12-2002, AF2164 de Groot 1245 33 3 2 8 C-28/95, 17-07-1997, AD2762 Leur-Bloem 1240 66 4 3 9 C-279/93, 14-02-1995, AV8223 Schumacker 1184 7 3 3 10 C-168/01, 18-09-2003, AL1180 Bosal 1183 8 5 3 Figuur 12. In literatuur meest geciteerde HvJ-arresten, vergeleken met aanhaling in EU-uitspraken Aantal annotaties 5. Tot slot Dankzij de steeds ruimere publicatie van uitspraken, een betere toegankelijkheid van rechtswetenschappelijke literatuur en de voortschrijdende mogelijkheden om relevante gegevens met behulp van computeralgoritmes uit teksten te extraheren, zijn de mogelijkheden voor kwantitatief juridisch ( jurimetrisch ) onderzoek toegenomen. Dit artikel onderdeel van een breder onderzoek is daarvan een voorbeeld. Sommige bevindingen uit dit onderzoek zullen weinig verrassend zijn, maar dat er met uitzondering van vreemdelingenrecht niet echt een stijgende lijn geconstateerd kan worden in het aantal EU-uitspraken is niet in overeenstemming met de vooronderstelling dat het Europees recht een steeds grotere rol speelt in de Nederlandse rechtspraktijk. Daar staat echter tegenover dat EUuitspraken gemiddeld genomen vaker blijken te worden gepubliceerd, geannoteerd en geciteerd, hetgeen duidt op een grotere en maatschappelijke en juridische impact. Het op meer structurele basis uitvoeren van dit soort onderzoek zou interessante beleidsmatige informatie op kunnen leveren voor bijvoorbeeld opleidingsprogramma s en beleidsmakers. Maar het wordt natuurlijk nog interessanter als dergelijk jurimetrisch onderzoek met meer kwalitatieve elementen rekening kan houden: hoe effectief blijkt het voor een appellant om de Vogelrichtlijn in stelling te brengen? Hoe vaak wordt nationale regelgeving in strijd met Europese regelgeving verklaard? Om dergelijke vragen op grote schaal te kunnen beantwoorden, moet de computer echter nog veel meer van teksten begrijpen dan het correct interpreteren van wets- en jurisprudentiecitaties. Alhoewel in academisch onderzoek de bouwstenen voor dergelijke technologie langzaam worden ontwikkeld, vormen syntactische en semantische complexiteit van juridische teksten een groot struikelblok. Goede structurering van uitspraken natuurlijk zonder de vrijheid en onafhankelijkheid van de rechter aan te tasten zou zowel de (elektronische) toegankelijkheid van uitspraken als toekomstig onderzoek enorm kunnen faciliteren. Naast correct (liefst computerondersteund) citeren, kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het nummeren van tekstblokken en alinea s, het gebruiken van (genummerde) standaardtekstblokken en het vermijden van onnodig ingewikkelde zinsconstructies. 280