Protocol tekenbeet Adriaan Roland Holstschool Opgesteld: februari 2013
Inhoud Inhoud... 2 Aanleiding... 3 De ziekte van Lyme in Nederland... 4 De teek... 5 Een tekenbeet... 5 Voorkomen van tekenbeten... 6 Controleren op tekenbeten... 6 Controleren op tekenbeten... 7 Verwijderen van een teek... 8 Naar de huisarts?... 8 Behandeling van ziekte van Lyme... 8 Wat is de ziekte van Lyme?... 9 Wat zijn de ziekteverschijnselen?... 9 Hoe kun je het oplopen en kun je anderen besmetten?... 9 Wie kunnen ziek worden en wie lopen extra risico?... 9 Welke maatregelen kun je nemen om de ziekte van Lyme te voorkomen?... 10 Is de ziekte van Lyme te behandelen?... 10 Kan iemand met de ziekte van Lyme naar kindercentrum, school of werk?... 11 Heeft het zin om een teek te onderzoeken?... 11 Is een werkweek verplicht?... 11 Bronnen en extra info... 11 Protocol en handelingsadviezen werkweken... 12 2 P a g i n a
Aanleiding De Adriaan Roland Holstschool (ARH) is een school voor voortgezet onderwijs en biedt mavo, havo en vwo onderwijs aan. De Adriaan Roland Holstschool is een vrijeschool. De brede ontwikkeling en de sociale omgang wordt binnen dit type onderwijs van even groot belang geacht als het behalen van het diploma. Ook wil een vrijeschool het onderwijsaanbod zoveel als haalbaar afstemmen op de ontwikkelingsfase van de leerling. De werkweken spelen hierin een belangrijke rol omdat in een werkweek de leerlingen elkaar op een andere manier kunnen ontmoeten dan op school. Een werkweek draagt in sterke mate bij aan de sociale ontwikkeling van de leerling. Hierom staan in het curriculum de volgende werkweken/ activiteiten gepland: Leerjaar Waar heen Doel 1 Kamperen Samenwerken, samen leven 2 Zeilen Het ik aan het roer 3 Wandelen in de Ardennen Jezelf tegen komen 4 Stedenreis Berlijn Ontmoeting met cultuur, ontwikkeling en geschiedenis 5 Kunstweek Samen een uiting in kleinkunst realiseren 6 Kunstreis Kunstreis Italië; afscheid van elkaar Deze werkweken bieden veel ontwikkelkansen maar impliceren ook een risico. Uiteraard worden de risico s zoveel mogelijk gedekt en wordt dus voorkomen dat er ongelukken gebeuren. Maar een toenemend gevaar is de ziekte van Lyme welke veroorzaakt wordt door de teek. Veel activiteiten vinden plaats in de open natuur waardoor het risico op een tekenbeet groot is. De school kan zich niet verantwoordelijk stellen voor tekenbeten en het risico op de ziekte van Lyme tenzij er door de RIVM negatief geadviseerd wordt. Desondanks moeten we er alles aan doen om het risico op de ziekte van Lyme te voorkomen middels goede voorlichting, adequaat handelen bij een tekenbeet en nazorg. Dit protocol heeft als doelgroep docenten, kampbegeleiders en ouders. Doel is dus om uitleg te geven over de tekenbeet, de ziekte van Lyme, hoe te handelen bij een beet en hoe te voorkomen dat iemand ziek wordt, tijdens het kamp en daar na. Bij vragen en opmerkingen over dit protocol kunt u contact opnemen met de directie van de school: f.opteinde@arh.nl. Bij twijfel en vragen over de ziekte adviseren wij u om u direct in verbinding te stellen met uw huisarts. 3 P a g i n a
De ziekte van Lyme in Nederland Huisartsen hebben in 2009 bij circa 22.000 mensen in Nederland een rode ringvormige uitslag op de huid (erythema migrans(?)) vastgesteld, het eerste teken van de ziekte van Lyme. Dat aantal is 5.000 meer dan in 2005. Daarmee wordt de stijgende trend sinds 1994 voortgezet. Dit blijkt uit een landelijk onderzoek naar het vóórkomen van de ziekte van Lyme in de huisartsenpraktijk uitgevoerd door het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM. 1994 2009 In het voor- en najaar zijn teken het meest actief. Van alle mensen die in Nederland door een teek worden gebeten, wordt de kans 1:70 (1,4%) geschat dat de ziekte van Lyme ontstaat. Een rode ring op de huid is een bewijs van de ziekte van Lyme, maar in ongeveer 15% van alle gevallen van de ziekte van Lyme verschijnt er geen rode ring op de huid. Hieronder is vanaf 1994 aangegeven hoeveel mensen met een rode ring op de huid door de huisarts zijn gezien gemiddeld over heel Nederland: -1994: 39 per 100.000 inwoners -2001: 74 per 100.000 inwoners -2005: 104 per 100.000 inwoners -2009: 134 per 100.000 inwoners 4 P a g i n a
De teek Een teek lijkt op een plat spinnetje. Teken komen in het hele land voor in bossen, duinen, heidegebieden, beschutte weilanden, parken en tuinen. Daar leven ze in hoog gras en tussen bladeren. Teken leven van bloed van dieren of soms van mensen. Ze kunnen ongemerkt uren of zelfs dagen op de huid zitten en zich volzuigen met bloed. Meestal zijn tekenbeten onschuldig. Toch is het belangrijk een teek zo snel mogelijk te verwijderen. Teken kunnen namelijk besmet zijn met de lymebacterie en de ziekte van Lyme overdragen. Een teek heeft vier levensstadia: ei, larve, nimf en volwassen teek. In de laatste drie stadia hebben teken bloed nodig. Ze gaan hiervoor op zoek naar een dier of mens. Als deze gastheer besmet is met de lymebacterie (de bacterie Borrelia burgdorferi), kan de teek besmet raken. Na een bloedmaaltijd leeft de teek op de bodem tussen grassen en bladeren. Daar gaat de teek over naar een volgend levensstadium. Een besmette teek houdt de lymebacterie bij zich. Na enkele maanden gaat de teek op zoek naar de volgende gastheer voor een nieuwe bloedmaaltijd. Tijdens de bloedmaaltijd kan de gastheer besmet raken. Vooral nimfen en volwassen vrouwtjesteken kunnen de ziekte van Lyme overbrengen. De volwassen vrouwtjesteek legt eieren nadat ze is volgezogen met bloed. Daarna gaat de teek dood. De eitjes zijn niet geïnfecteerd met de lymebacterie. Teken raken pas besmet tijdens een bloedmaaltijd van een met de lymebacterie besmet dier (vooral kleine knaagdieren en vogels). Een tekenbeet Teken kunnen besmet zijn met ziekteverwekkers. In Nederland kunnen mensen de ziekte van Lyme krijgen door een tekenbeet. Ongeveer één op de vijf teken is besmet met de lymebacterie. Mensen die voor hun werk veel in het groen zijn lopen meer risico op tekenbeten. Net als mensen die veel recreëren in het groen en kinderen die buitenspelen. Ongeveer 1 miljoen mensen krijgen jaarlijks een tekenbeet. De meeste mensen worden daarna niet ziek. Het is belangrijk om te controleren, een teek te herkennen en die zo snel mogelijk te verwijderen! 5 P a g i n a
Voorkomen van tekenbeten Mensen die veel in aanraking komen met teken (zoals boswachters of hoveniers) kunnen zichzelf beschermen. De tips bieden geen garantie dat u geen tekenbeet oploopt. Het blijft belangrijk om te controleren op tekenbeten nadat u in het groen bent geweest. Blijf zoveel mogelijk op de paden en vermijd dichte begroeiing en struikgewas. Draag dichte schoenen, lange mouwen en een lange broek. Stop broekspijpen in uw sokken. Draag kleding die geïmpregneerd is met het insectenwerende middel Permitrine of spuit uw kleding in met een middel dat DEET bevat. Smeer de onbedekte huid in met middel dat DEET bevat (lees de gebruiksaanwijzing). Controleren op tekenbeten Controleer uzelf op tekenbeten als u in het groen bent geweest. Teken kunnen overal op het lichaam bijten, maar hebben voorkeur voor de liezen, knieholtes, oksels, bilspleet, de randen van uw ondergoed, achter de oren en rond de haargrens in de nek. Gebruik zo nodig een vergrootglas en een spiegel voor plekken die u zelf moeilijk kunt zien of vraag iemand anders om u op teken te controleren. 6 P a g i n a
Controleer ook uw kleding. Haal teken weg die op uw kleding zitten. Zitten ze vast, was uw kleding minimaal 30 minuten op 60 graden of stop het in de wasdroger. Controleren op tekenbeten Op basis van de voorlichtingsfilm 'Een teek? Pak 'm beet!' zijn twee korte modules gemaakt van elk ongeveer 1 minuut. Deze zijn op het volgende webadres te vinden: http://www.rivm.nl/documenten_en_publicaties/algemeen_actueel/multimedia/infectiezi ekten/rivm_teken_en_lyme_video/download/video_teken_en_lyme 7 P a g i n a
Verwijderen van een teek Haal teken snel weg! Hoe langer de teek in uw huid zit, hoe groter de kans dat hij ziekteverwekkers overdraagt. Gebruik geen alcohol, jodium, olie of andere middelen voordat u de teek verwijdert. Pak de teek met een puntig pincet zo dicht mogelijk op de huid bij de kop vast en trek hem er langzaam uit. Als er een stukje van de kop in de huid achterblijft, is dat ongevaarlijk. Gebruikt u een andere tekenverwijderaar?volg de gebruiksaanwijzing. Ontsmet hierna het beetwondje. Schrijf op wanneer en waar op het lichaam u gebeten bent. Naar de huisarts? Zit de teek al langer dan 24 uur op uw huid? Overleg met de huisarts of behandeling gewenst is. Heeft u de teek binnen 24 uur weggehaald? Houdt tot drie maanden na de tekenbeet de huid rond de beet in de gaten. Let op het ontstaan van een rode ring of andere klachten die kunnen duiden op de ziekte van Lyme. De rode ringvormige uitslag is niet altijd duidelijk te zien. Op de website van EUCALB staan meerdere verschijningsvormen van een rode ringvormige uitslag na een tekenbeet. Krijgt u klachten? Ga naar de huisarts en meld dat u door een teek gebeten bent. Ontstaat er een klein, rood plekje op de plek van de beet, dan hoeft u zich geen zorgen te maken. Dat is een reactie van de huid op de beet zelf. Behandeling van ziekte van Lyme De ziekte van Lyme is te behandelen met antibiotica. Hoe eerder de ziekte wordt opgemerkt, hoe beter de behandeling zal aanslaan. Het is daarom belangrijk dat u aan uw huisarts meldt dat u door een teek gebeten bent als u binnen 3 maanden gezondheidsklachten krijgt. 8 P a g i n a
Wat is de ziekte van Lyme? De ziekte van Lyme wordt veroorzaakt door een bacterie. Mensen kunnen deze bacterie oplopen door een beet van een teek die de Lymebacterie bij zich draagt. De ziekte komt in Nederland vaak voor. De ziekte kan zonder behandeling ernstige gevolgen hebben. Wat zijn de ziekteverschijnselen? De ziekte uit zich meestal in een rode ring op de huid die ontstaat na 1 tot 3 weken rondom de plaats van de tekenbeet. De ring wordt steeds groter. Binnen de rode ring wordt de huid weer gewoon van kleur. Soms zijn er griepachtige verschijnselen, zoals koorts. Wanneer de ziekte niet behandeld wordt verdwijnt de ring vanzelf, maar kunnen er gewrichtsklachten, klachten van het zenuwstelsel (vooral uitval van gezichtszenuwen of pijnklachten in een arm of been) en hartritmestoornissen ontstaan (tweede stadium van de ziekte van Lyme). De ziekte kan bovendien leiden tot huidaandoeningen (derde stadium van de ziekte). Het is mogelijk dat de rode ring niet opgemerkt wordt of dat deze zelfs helemaal niet verschijnt, en dat de ziekte begint met verschijnselen van het tweede stadium. Als er na een beet door een besmette teek ziekteverschijnselen optreden, dan ontstaan die gemiddeld twee weken (variërend van drie dagen tot drie maanden) na de beet. Hoe kun je het oplopen en kun je anderen besmetten? Mensen kunnen besmet raken met de ziekte van Lyme na een beet door een teek. Een teek is met het blote oog te zien (1-3 millimeter) en ziet er uit als een spinnetje. Teken komen voor in hoog gras en struikgewas van duinen, bossen en weiden, maar ook in stadsparken of plantsoenen. Ze wachten op een voorbijganger, mens of dier, om zich in huid vast te zuigen. Mensen kunnen door contact met hoog gras of struiken een tekenbeet oplopen. Tekenbeten worden niet altijd opgemerkt, vooral wanneer de teek op een slecht zichtbare plaats op het lichaam zit (rug, billen, balzak). Het is dus mogelijk om de ziekte van Lyme op te lopen zonder een tekenbeet bemerkt te hebben. Als de teek binnen 24 uur uit de huid gehaald wordt is de kans op besmetting klein. Mensen kunnen elkaar niet besmetten. Mensen kunnen ook niet besmet raken door teken te verwijderen bij de hond. Wie kunnen ziek worden en wie lopen extra risico? Iedereen kan besmet raken met Lymeziekte en daarvan ziek worden. Mensen die recreeren in de natuur lopen meer risico op tekenbeten. Ook mensen die beroepshalve veel in de natuur verblijven lopen meer risico (zoals bosarbeiders, jagers en veldbiologen). 9 P a g i n a
Welke maatregelen kun je nemen om de ziekte van Lyme te voorkomen? Er zijn verschillende manieren om de kans op tekenbeten te verminderen: Blijf in gebieden waar teken kunnen voorkomen op de paden. Vermijd contact met struikgewas en hoog gras. Draag bij risico op tekenbeten kleding met lange mouwen en een lange broek. Stop de pijpen van de broek in de sokken. Gebruik insectenwerend middel met minstens 30% DEET (kinderen tot 6 jaar <20%; anderen: 30-50%) op de onbedekte huid. Voor niet zwangere volwassenen mag er maximaal 50% DEET in het middel zitten, voor zwangeren en kinderen onder de 2 jaar maximaal 30%. Lees de aanwijzingen op de verpakking, Manieren om de kans op besmetting na een tekenbeet te verminderen: Controleer na verblijf in de natuur s avonds de huid op aanwezigheid van teken. Controleer vooral warme plekken, zoals de oksel, de lies, de bilnaad en bij kinderen ook het hoofd en achter de oren. Verwijder een teek binnen 24 uur uit de huid en handel daarbij als volgt: o Pak de teek zo dicht mogelijk bij de huid beet; het liefst met een (teken)pincet. o Breng geen olie of alcohol op de teek aan. o Trek de teek er voorzichtig, recht naar boven uit. o Breng jodium of alcohol op de beetplaats aan om het wondje te ontsmetten. o Noteer de datum waarop, en de plaats waar u gebeten bent. o Controleer de eerste drie weken de huid rondom de beet. Let op het ontstaan van de rode ring. o Blijf tot 3 maanden na de beet alert op ziekteverschijnselen zoals koorts. Nb: Er is geen vaccin tegen de Lymebacterie die in Nederland voorkomt. Is de ziekte van Lyme te behandelen? De ziekte is goed te genezen wanneer er op tijd behandeld wordt. Wanneer de ziekte niet behandeld wordt kunnen het zenuwstelsel, het hart, de gewrichten en de huid aangetast worden. Ook in dit stadium is de ziekte vrijwel altijd goed te behandelen; herstel kan echter wel tijd kosten (maanden) en in incidentele gevallen kan uitval van zenuwen blijvend zijn. Er ontstaat geen afweer tegen de ziekte. Mensen kunnen de ziekte van Lyme meerdere keren krijgen. Het is niet nodig met iedere tekenbeet naar de huisarts te gaan. Raadpleeg de huisarts wél wanneer na een tekenbeet een rode ring op de huid ontstaat of wanneer griepachtige verschijnselen optreden. Bloedonderzoek is meestal niet nodig om de ziekte vast te stellen. Vertel dat u door een teek bent gebeten en noem de datum waarop dat gebeurd is. 10 P a g i n a
Kan iemand met de ziekte van Lyme naar kindercentrum, school of werk? De ziekte van Lyme is niet van mens op mens overdraagbaar. Daarom kan iemand met de ziekte van Lyme die zich goed voelt kan gewoon naar kindercentrum, school of werk. Heeft het zin om een teek te onderzoeken? De RIVM zegt nee. Een negatieve uitslag geeft geen zekerheid dat de teek niet besmet was. Bovendien kan het zo zijn dat er meerdere teken aanwezig waren die niet zijn opgemerkt of onderzocht. Een positieve uitslag geeft ook geen duidelijkheid. Slechts een klein deel van de mensen die gebeten wordt door een besmette teek raakt geϊnfecteerd. Hoe eerder de teek verwijderd is, des te kleiner de kans op overdracht. Zoek altijd dezelfde dag na verlaten van een risicogebied naar teken op uw lichaam en verwijder deze direct. Een besmette teek is geen aanleiding tot behandeling met antibiotica. Het onderzoeken van vastgebeten teken is voorlopig alleen waardevol in het kader van wetenschappelijk onderzoek. Er zijn laboratoria waar u de teek kunt laten onderzoeken. De kosten bedragen ongeveer 40 per teek. Is een werkweek verplicht? De vrijeschool gaat voor de brede en sociale ontwikkeling. Een werkweek is geen uitje maar een leerproces. Ook draagt het bij aan het groepsproces. En leerlingen die zich fijn voelen in de groep presteren beter. Het is dus zeer gewenst dat leerlingen mee gaan op werkweek. Er is ook geen alternatief programma. Desalniettemin is het aan de ouders om ervoor te kiezen hun kind vanwege gezondheidsrisico s niet mee te sturen op werkweek. Kiest u daarvoor, dan dient u dat wel te melden aan de teamleider. Bronnen en extra info Bron van dit document: http://www.rivm.nl/onderwerpen/t/tekenbeten_en_lyme Voor actuele informatie en risicogebieden: http://www.tekenradar.nl/ Uitleg in beeld? Klik hier voor een voorlichtingsvideo Meer info over de ziekte van Lyme? http://www.lymevereniging.nl/ 11 P a g i n a
Protocol en handelingsadviezen werkweken Stap 1: Bewustworden onder mentoren Voorafgaand aan de ouderavonden die informatie geven over de werkweken worden de betreffende mentoren door de teamleiders geïnformeerd over dit protocol. Samen wordt het protocol doorgenomen en worden er afspraken gemaakt. Het betreft de mentoren van de klassen 7, 8 en 9. Stap 2: Voorlichting aan leerlingen Leerlingen worden voorafgaand aan de werkweek in het mentoruur geïnformeerd over teken. Er worden twee video s getoond: 1. Het Klokhuis: http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1276143 2. Instructievideo van de RIVM: http://www.rivm.nl/documenten_en_publicaties/algemeen_actueel/multimedia/infectiezi ekten/rivm_teken_en_lyme_video/download/video_teken_en_lyme Leerlingen krijgen een folder mee welke van deze website wordt gehaald en geprint: http://toolkits.loketgezondleven.nl/infectieziekten/?page_id=84#link_780 Leerlingen krijgen kledingadvies: Kleed je zo goed mogelijk voor een bezoek aan de natuur. Draag een lange broek, met de broekspijpen in de sokken, kleding met lange mouwen, goed gesloten schoeisel en een hoofddeksel. Gebruik insektwerend middel. Stap 3: Voorlichting aan begeleiders Er zijn altijd bijeenkomsten tussen mentoren en begeleiders die meegaan op de werkweek. Er wordt iemand aangewezen die de regie neemt over de uitvoering van dit protocol. Deze persoon is niet verantwoordelijk voor de naleving ervan. Dat is een zaak voor allen. Op deze bijkomst wordt deze video getoond: http://www.rivm.nl/documenten_en_publicaties/algemeen_actueel/multimedia/infectiezi ekten/rivm_teken_en_lyme_video/download/video_teken_en_lyme en dit protocol wordt besproken en uitgedeeld. Stap 4: Informatie aan ouders Ouders krijgen per email door de teamleider dit protocol toegemaild. Ouders krijgen de volgende folder door de teamleider digitaal toegemaild: http://www.rivm.nl/documenten_en_publicaties/algemeen_actueel/multimedia/infectiezi ekten/rivm_teken_en_lyme_video/download/video_teken_en_lyme 12 P a g i n a
Stap 5: Handelen tijdens de werkweek Wat neemt iedere groep mee? 1. Een tekentang 2. Ontsmettingsmiddel 3. Filmkokers om de teken in te bewaren. Dat is o.a. hier te koop: http://webshop.terrafauna.nl/nl/diverse-artikelen/397-filmkokertjes.html 4. Tape om op de filmkoker de naam van de leerling te zetten 5. Een registratieformulier met daarin: a. Naam leerling b. Datum van tekenbeet c. Geschatte tijd tussen tekenbeet en verwijdering d. Een afbeelding van het menselijk lichaam (voor en achter) waar de beet op kan worden aangetekend. 6. Middel met DEET of Permetrine erin of Tea tree olie wordt meegenomen ter voorkoming van een tekenbeet. Dat is o.a. hier te koop: http://www.teatreeolie.net http://www.reisapotheek.nl/gezondheid/deet/ http://www.apotheek.nl/medische_informatie/medicijnen/medicijnen/permetrine_ op_de_huid.aspx?mid=10698&rid=395 Geef tijdens de reis kledingadvies Kleed je zo goed mogelijk voor een bezoek aan de natuur. Draag een lange broek, met de broekspijpen in de sokken, kleding met lange mouwen, goed gesloten schoeisel en een hoofddeksel. Smeer je in met insektenwereld middel. Wat moet ik doen bij een tekenbeet? Haal een teek zo snel mogelijk weg. Hoe langer de teek in uw huid zit, hoe groter de kans dat hij ziekteverwekkers overdraagt. Gebruik geen alcohol, jodium, olie, zeep of andere middelen voordat u de teek verwijdert. Neem een puntig pincet waarmee u de teek goed bij de kop kunt vastpakken. Er zijn ook andere tekenverwijderaars te koop bijvoorbeeld bij de drogist of apotheek. Gebruik het product volgens de gebruiksaanwijzing. Eventueel kunt u een vergrootglas gebruiken. Pak de teek zo dicht mogelijk op de huid bij de kop beet en trek hem er langzaam uit. Als er een stukje van de kop van de teek in de huid achterblijft, is dat ongevaarlijk. Dat komt er vanzelf weer uit, net als bij een splinter. Ontsmet het beetwondje (nadat u de teek heeft verwijderd) met 70% alcohol of jodium. Schrijf de datum en de plaats op het lichaam waar je gebeten bent op, op de kaart. Bewaar de teek in de filmkoker. Zit de teek waarschijnlijk al meer dan 24 uur in de huid vast? Overleg dan bij thuiskomst met de huisarts of behandeling gewenst is. Heb je de teek binnen 24 uur verwijderd? Houd de huid rondom de beet 3 maanden in de gaten. Let op het ontstaan van een rode ring of andere klachten die kunnen duiden op de ziekte van Lyme. 13 P a g i n a
Krijg je klachten? Ga dan naar de huisarts en vermeld dat je door een teek gebeten bent. Stap 6: Nazorg De teamleider verstuurt een email een week na terugkomst met een reminder: Houd de huid rondom de beet 3 maanden in de gaten. Let op het ontstaan van een rode ring of andere klachten die kunnen duiden op de ziekte van Lyme. Krijg je klachten? Ga dan naar de huisarts en vermeld dat u door een teek gebeten bent. Stap 7: Hoe te handelen bij een zieke leerling Ouders melden aan de teamleider als hun kind de ziekte van Lyme heeft opgelopen. De teamleider zorgt voor een passend plan van aanpak en aandacht voor de zieke leerling. Dat kan via de mentor of de zorgcoördinator. In ernstige gevallen zorgt de teamleider voor een speciale contactpersoon tussen de zieke leerling en de docenten. In dat geval moet het wel aannemelijk zijn dat de ziekte is opgelopen tijdens de werkweek. 14 P a g i n a