Keramiek- en glasrestauratie CONSERVERINGS RESTAURATIEVERSLAG ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Object: Tegeltableau Inv. nummer: 4104 Opdrachtgever: Nederlands Tegelmuseum, Otterlo Contact persoon: Johan Kamermans Restauratienummer 2012.MA1.4104 Restaurator: Ingeborg Laanbroek, Anniek Manshanden, Michiel Overhoff Datum: 13 juni 2012 ONDERZOEK/BEVINDINGEN TIJDENS BEHANDELING De spottesten gaven geen duidelijke resultaten over de aanwezigheid van zouten, hierom is besloten om een tegel als test in kraanwater te leggen en vervolgens de aanwezigheid te bepalen met behulp van een geleidbaarheidsmeter. Hieruit bleek dat de tegels wel degelijk zouten bevatten, bovendien kreeg het water een gele kleur. Ook was schade ontstaan door een kromtrekkende oude restauratie in tegel 1. Het materiaal van deze aanvulling was waarschijnlijk polyester, maar dit is niet verder onderzocht. Er is wel gekeken naar hoe de aanvulling het beste te verwijderen was. Dit bleek uiteindelijk door middel van het aanbrengen van verf afbijt (methanol dichloor methaan) en vervolgens voorzichtige mechanische verwijdering. Door de grote aanvullingen in tegel 1 en 3 was veel van de oorspronkelijke afbeelding verloren gegaan. Er is gezocht naar prenten en schilderijen die als inspiratie hebben kunnen dienen. Er zijn verschillende voorbeelden die erg lijken op de afbeelding zoals die is weergegeven op het tegeltableau. Het huis van Gijn in Dordrecht bezit zelfs een even groot tegeltableau met een vrijwel identieke voorstelling. Helaas is het niet gelukt een afbeelding te verkrijgen die zou kunnen helpen bij het reconstrueren van de voorstelling. Echter, de andere afbeeldingen samen zijn hiervoor ruim voldoende gebleken. De lijm was te verwijderen met aceton. De retouches waren te verwijderen met aceton. CONSERVERING Ontzouten: Tegels 1 t/m 6 zijn allemaal ontzouten. Tegels 2,4,5 en 6 met vier in één emmer met gedemineraliseerd water. Tegels 1 en 3 zijn ontzout in aparte bakken omdat de kwetbaarheid van de oude aanvullingen niet toestond dat de tegels rechtop ontzout werden. Na twee weken was het zoutgehalte stabiel en zijn de tegels gedroogd. Verwijderen oude restauraties: Tegel 1: Er bevond zich op deze tegel een kromgetrokken aanvulling van waarschijnlijk polyester. Deze aanvulling had zich stevig aan het materiaal gehecht en had bij het kromtrekken materriaal meegetrokken. Het polyester is verwijderd door deze eerst te verzachten met verfafbijt
(methanol dichloor methaan) en vervolgens met een scalpel voorzichtig los te snijden. De retouches zijn verwijderd met een wattenstaafje met aceton. Tegel 2: Op enkele plekken was een overschildering aanwezig. Vooral bij een lacune in de scerf aan de linkerbovenhoek. Deze is met aceton verwijderd. Tegel 3: De retouche laag is verwijderd met een wattenstaafje met aceton en een scalpel. De oude aanvullingen zijn deels verwijderd met methyleendichloride in gel, aceton en scalpel. Tegel 4: De retouches en aanvullingen zijn verwijderd met aceton en een scalpel. Tegel 5: De retouche aan de rechter onderhoek is tijdens het ontzouten in het water zacht geworden en met een nat wattenstaafje verwijderd. Tegel 6: De retouche in de linker onderhoek is tijdens het ontzouten in het water zacht geworden en met een nat wattenstaafje verwijderd. Schoonmaken: Consolideren: Tegel 1: De glazuurlaag is schoon gemaakt met een wattenstaafje met aceton. Tegel 2: De glazuurlaag is schoon gemaakt met een wattenstaafje met aceton. Tegel 3: De glazuurlaag is schoon gemaakt met een wattenstaafje met gedemineraliseerd water. Tegel 4: De glazuurlaag is schoongemaakt met een wattenstaafje met gedemineraliseerd water. Tegel 5: De glazuurlaag is schoon gemaakt met een wattenstaafje met gedemineraliseerd water. De sticker is voor het ontzouten verwijderd met behulp van Goretex en gedemineraliseerd water met de methode beschreven door Navarro (Navarro, 1997) Waar de sticker zich bevond is de glazuurlaag schoongemaakt met een wattenstaafje gedrenkt in aceton. Tegel 6: De glazuurlaag is schoongemaakt met een wattenstaafje met gedemineraliseerd water en het stoomapparaat. Tegel 1: Op twee plekken langs de lacune was het glazuur in hele kleine scherfjes gecraqueleerd. Deze zijn met 5% Paraloid B72 (ethylmethacrylaat) in aceton (w/v) geconsolideerd. De scherf die onder de oude aanvulling te voorschijn kwam is eveneens geconsolideerd, met 5 % Paraloid B72 in aceton (w/v). Dit geld tevens voor de losse fragmenten die van de aanvulling af kwamen en die nog in de tegel terug geplaats konden worden. Het breukvlak van de ontbrekende scherf in de linkerbovenhoek is met 10% Paraloid B72 in aceton (w/v) geconsolideerd Tegel 2: Het breukvlak van de ontbrekende scherf in de
linkerbovenhoek is met 5% Paraloid B72 in aceton (w/v) geconsolideerd Tegel 3: De plaatsen waar kleine scherfjes ontbreken op de bovenkant zijn met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v) geconsolideerd. De plaatsen die zijn bloot gelegd na het verwijderen van de oude aanvullingen zijn eveneens met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v) behandeld. De scheuren in de glazuur zijn verstevigd met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v) met behulp van een micropipet. Tegel 4: De plaatsen waar kleine scherfjes ontbreken op de bovenkant zijn met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v) geconsolideerd. Tegel 5: De delaminatie en het fragiele glazuur in de rechter onderhoek is geconsolideerd met 5% Paraloid B72 in 70:30 aceton:ethanol (v/v). Deze oplossing is meerdere malen met een micropipet aangebracht totdat de delaminatie opening verzadigd leek. Lijmen: Aanvullen: Tegel 1: De scherf aan de rechterbovenhoek is gelijmd met 50% Paraloid B72 in aceton (w/v). De rechterkant van de tegel was door de oude aanvulling in veel verschillende scherven uit elkaar getrokken. Voor zover mogelijk is de rechterkant van de tegel gereconstrueerd met deze scherfjes. Deze zijn vastgelijmd met 50% Paraloid B72 in aceton (w/v). Sommige scherfjes waren echter te klein om nog terug te plaatsen.van sommige kon ook de oorspronkelijke plaatsing niet meer bepaald worden. Tegel 2: - Tegel 3: Tijdens het verwijderen van de aanvulling zijn enkele fragmenten van de glazuurlaag losgekomen. Voor zover de oorspronkelijke plaats nog terug gevonden kon worden zijn ze terug geplaatst met 20% Paraloid B72 in aceton (w/v). Tegel 4: - Tegel 1: Na reconstructie is het ontbrekende deel aan de bovenzijde met gips (modelgips) aangevuld. Hiervoor is een mal van tandartswas gemaakt waarin het gips gegoten werd. Uiteraard was de tegel hiervoor geconsolideerd. (zie consolidatie). Ook een lacune bij de teruggelijmde scherf in de linker bovenhoek is met gips aangevuld. Dit gips is direct aangebracht. Beide aanvullingen zijn vervolgens met oakley glass paper glad geschuurd. Tegel 2: De lacune aan de linker bovenhoek is met gips aangevuld. Tegel 3: Het ontbrekende deel van de tegel, dat ontstond door het verwijderen van de oude restauratie, is opgevuld met gips
(modelgips/tandartsgips, 80/20). Tegel 4: - Overige: - RESTAURATIE Aanvullen/reconstructie: Consolideren: Retoucheren: Tegel 1: Randen van de aanvulling zijn afgewerkt met Modostuc. (polyvinylacetaat met krijt) Tegel 2: Randen van de aanvulling zijn afgewerkt met modostuc. (polyvinylacetaat met krijt) Tegel 3: Om de aanvulling van gips beter aan te laten sluiten op het origineel is witte Modostuc (Polyvinylacetaat met krijt) gebruikt. Tegel 4: Twee plaatsen, waar het glazuur ontbreekt door schade, zijn opgevuld met witte Modostuc (Polyvinylacetaat met krijt). Tegel 1: Alle aanvullingen zijn geconsolideerd met 5% Paraloid B72 in aceton(w/v). Tegel 2: Alle aanvullingen zijn geconsolideerd met 5% Paraloid B72 in aceton (w/v). Tegel 3: Alle aanvullingen zijn geconsolideerd met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v). Tegel 4: Alle aanvullingen zijn geconsolideerd met 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v). Tegel 1: Op de aanvulling is de afbeelding met Golden acryl kleurverfen doorgetrokken. De zijkanten van de aanvulling zijn eveneens met Golden acryl kleurverfen geretoucheerd, zodat deze minder storend zijn. De retouches zijn afgedekt met een aantal lagen Golden polymer varnish with UVLS (gloss). Tegel 2: De aanvulling is gekleurd met Golden en afgewerkt met Golden polymer varnish met UVLS (gloss). Tegel 3: Op de aanvulling is de afbeelding met Golden acryl kleurverfen doorgetrokken. De zijkanten van de aanvulling zijn eveneens met Golden acryl kleurverfen geretoucheerd, zodat deze minder storend zijn. De retouches zijn afgedekt met een aantal lagen Golden polymer varnish with UVLS (gloss). Tegel 4: De twee aanvullingen zijn geretoucheerd, zodat ze minder storend zijn in de afbeelding. De retouches zijn afgedekt met een aantal lagen Golden polymer varnish with UVLS (gloss).
Overige: Montage: Totaal uren behandeling Tegel 1: De retouches zijn glad gemaakt met micromesh van minimaal 2400 en maximaal 8000. Als laatste is met Microgloss liquid abrasive en watten gepolijst. Tegel 2: - Tegel 3: De retouches zijn glad gemaakt met micromesh van minimaal 2400 en maximaal 8000. Als laatste is met Microgloss liquid abrasive en watten gepolijst. Tegel 4: De retouches zijn glad gemaakt met micromesh van minimaal 2400 en maximaal 8000. Als laatste is met Microgloss liquid abrasive en watten gepolijst. De tegels zijn bevestigd op een aluminium honinggraat plaat (Hexlite). In deze plaat is een ophangsysteem aangebracht van schroeven en plaatjes, deze is vast gelijmd met epoxy (Araldite 2011). Op de achterkant van de tegels is een consolidatielaag van 5% Paraloid B72 in ethanol (w/v) aangebracht waar de siliconen op de tegel komt. De aluminiumplaat is op de verbindingsplaatsen met een scalpel ingekrast, zodat de lijm beter zal hechten. Voor de verbinding tussen tegel en plaat is siliconenlijm (Permasol RTV 162) gebruikt. Om de zijkanten tegen schade te beschermen is een omlijsting aangebracht van plastic. Om de lijst op dezelfde hoogte als de tegels te laten uitkomen is gebruikt gemaakt van dunne stroken karton. De karton is met 50% Paraloid B72 in aceton (w/v) gelijmd op de Hexlite en de lijst is met epoxy (Bison epoxy 5 minutes) op de kartonen stroken gelijmd. 35 GEBRUIKTE MATERIALEN
Materiaal Gedemineraliseerd water Paraloid B72 Aceton Ethanol Goretex modelgips tandartsgips Modostuc Golden acryl verven kleuren Golden polymer varnish with UVLS (gloss) Micro-gloss liquid abrasive Araldite 2011 Permacol RTV 162 Hexlite Bison epoxy 5 minutes Chemische naam H 2 O Ethyl-Methacrylaat copolymeer CH 3 COCH 3 CH 3 CH 2 OH - calcium sulfaat calcium sulfaat calcium carbonaat, barium sulfaat, polyvinyl acetaat binder acryl acryl - twee componenten epoxy siliconenlijm aluminium honinggraat plaat epoxy Leverancier Emergo Emergo Emergo - Knauf Plasveroi Golden Golden Micro-surface finishing products, Inc. Huntsman Permacol B.V. - Bison
Voor behandeling Foto 1: Gehele tegeltableau. Tijdens behandeling Foto 2: Tegel 1 in emmer om Foto 3: Tegel 3 na Foto 4: Tegel 3 met opzet het ontzouten. aanvullen. lijnen voor de afbeelding. Foto 5: Tegel 1 voorkant na Foto 6: Tegel 1 achterkant. Foto 7: Detail van Retoucheren. linker bovenhoek.
Foto 8: Tegel 3 voorkant na retoucheren. Foto 9: Tegel 3 achterkant. Foto 10: Tegel 4 na retoucheren. Foto 11: Detail van retouches op tegel 4. Foto 12: Achterkant tegel- Foto 13: Voorkant Hexlite Foto 15: Achterkant Hexlite tableau. plaat. plaat.
Na behandeling Foto 16: Gehele tegeltableau. OPMERKINGEN RESULTAAT Tegel 3 is in een aparte emmer ontzout, omdat de tegel al nat gemaakt was voordat de kwetsbare glazuurlaag en scherf geconsolideerd waren. Om dus schade tijdens het ontzoutingsproces minimaal te houden is de tegel met het glazuur omhoog in de emmer gelegd. Voor tegel 3 is toch besloten om een groot deel van de aanvullingen te verwijderen, omdat het hoger lag dan het origineel. Voor de oude aanvulling waren drie verschillende materialen gebruikt, twee daarvan waren redelijk makkelijk te verwijderen of bij te werken. De derde was hard en niet op te lossen, hij stak echter wel boven de oude glazuurlaag uit en moest dus verwijderd worden. Dit is mechanisch gedaan met een scalpel, hierbij is origineel materiaal verloren gegaan. Het retoucheren van tegel 3 is gedaan aan de hand van andere afbeeldingeen van de Koningin. Geen enkele afbeelding was geheel gelijkend, maar kijkend naar de nog resterende afbeelding was een logisch besluit te nemen tussen de verschillende voorbeelden. De Golden polymer varnish with UVLS (gloss) is gepolijst om een glanslaag te creeëren, Polijsten is gedaan met micromesh en Micro-gloss liquid abrasive. Het tegeltableau is geretoucheerd onder daglicht lampen. Het licht van dergelijke lampen omvat het hele zichtbare spectrum. Onder andere lampen met een mogelijk beperkter spectrum kan het zijn dat de retouches er anders uitzien. Het is daarom aan te raden het tableau tentoon te stellen onder lampen met een zo groot mogelijk spectrum.
ADVIES VOOR TRANSPORT/OPSLAG Opslag: Voor opslag is het advies het tegeltableau horizontaal op te slaan. Hierdoor is de kans op omvallen klein en is de stress op de tegels ook minimaal. Wel moet erop gelet worden dat er niets op het tableau wordt geplaatst. Geadviseerd wordt om het object op te slaan in een zo stabiel mogelijk klimaat. Daarnaast heeft de Paraloid B72 een glastransitie temperatuur (Tg) van 40 C. Dit geld ook voor plaatselijke warmte door bijvoorbeeld een spot die op het object gericht staat. Liever wordt er gebruik gemaakt van bijvoorbeeld ledverlichting of het geplaatst buiten de vitrine. Transport: Het tableau moet afgedekt in een doos worden vervoerd. Zo schokvrij mogelijk. GEBRUIKTE LITERATUUR Buys, S., V. Oakley, Conservation and restoration of ceramics. Oxford: Butterworth- Heinemann, 2007 Koob, S.P. The use of Paraloid B-72 as an Adhesive: its application for archaeological ceramics and other materials. In: Studies in Conservation 31 (1986), nr. 1 ([feb]), p. 7-14 Navarro, J. Removing paper labels from ceramics and glass. In: The Conservator, 21: 21-27, 1997. Pluis, J. (1997). De Nederlandse tegel. Decors en benamingen 1570-1930. Leiden: Primavera