EIM onderdeel van Panteia

Transcriptie

1 EIM onderdeel van Panteia Toonbankbetalingsverkeer in 2009 Onderzoek voor Bedrijf & Beleid

2

3 Toonbankbetalingsverkeer in 2009 Nulmeting van de kosten van het toonbankbetaling sverkeer in het kader van de evaluatie zoals overeeng ekomen in de Nadere Overeenkomst bij Convenant Betaling sverkeer 2005 Frans Pleijster Arjan Ruis Zoetermeer, mei 2011

4 Dit onderzoek is gefinancierd door de Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

5 Inhoudsopgave Managementsamenvatting 5 1 Inleiding Achtergrond, doel en afbakening Aanpak van het onderzoek Opbouw rapport 13 2 Kostenmodel Inleiding De kostenposten Interne en externe kosten van betalen Vaste en variabele kosten 19 3 Kenmerken inkomend betalingsverkeer Inleiding Afbakening van de toonbankinstellingen Acceptatiegraad betaalmiddelen Aantal verkooptransacties in toonbankinstellingen Relatief belang van de betaalmiddelen 27 4 Kosten en opbrengsten betalingsverkeer Totale kosten betalingsverkeer Interne en externe kosten van betalen Vaste en variabele kosten van betalen Kosten per transactie en kostendruk Opbrengsten betalingsverkeer Vergelijking voor alle toonbankinstellingen Besparingsmogelijkheden 47 5 Factsheets Inleiding De 11 factsheets 49 6 Kosten van betalen in Bijlagen I Onderzoeksmethodiek en verantwoording 64 II De vragenlijst 69 III Kostenbegrippen 85 IV Aantal bedrijven en verkooppunten 91 3

6 4

7 Managementsamenvatting Achtergrond en opdracht Vertegenwoordigers van banken en gezamenlijke toonbankinstellingen zijn op 17 november 2005 het Convenant Betalingsverkeer overeengekomen. In het kader van dit Convenant is de Stichting Bevorderen Efficient Betalen (hierna te noemen De Stichting) gevormd. De samenwerkingsafspraken zijn in de zogenoemde Nadere Overeenkomst van mei 2009 aangevuld met nieuwe afspraken. De afspraken gaan over het veiliger en efficiënter maken van het betalingsverkeer. Partijen hebben afgesproken te doen wat in hun vermogen ligt om hiertoe een bijdrage te leveren. Dit zowel via het Vierjarenprogramma (1 januari 2009 tot en met 31 december 2012) van de gezamenlijke Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen als door eigen activiteiten. In 2013 worden de resultaten geëvalueerd. De Stichting heeft opdracht gegeven de kosten te meten die voor de ondernemer verbonden zijn aan het accepteren van de verschillende betalingsmethoden in Over het jaar 2012 zal opnieuw een meting worden uitgevoerd (de eenmeting) teneinde na te gaan wat de ontwikkeling is geweest van het kostenniveau van het toonbankbetalingsverkeer voor individuele ondernemingen tussen 2009 en Aanpak van het onderzoek De kern van het onderzoek vormt een telefonische enquête onder ondernemers, behorende tot het MKB op vestigingsniveau. Hierbij is informatie verkregen van in totaal 979 kleine en middelgrote bedrijven over hun inkomende betalingsverkeer en de kosten die zij daarvoor maken. Verder is er een schriftelijke enquête gehouden onder de (zeer) grote detailhandelsondernemingen op concernniveau. Hieraan hebben in totaal 29 grootwinkelbedrijven in de gevestigde detailhandel deelgenomen. Dit is aangevuld met gegevens die van de banken, De Nederlandsche Bank en Currence zijn verkregen. Tot slot heeft een tijdregistratie op locatie plaatsgevonden ten behoeve van het bepalen van de frontofficetijd (betaaltijd) per transactie naar betaalmethode. In 20 vestigingen is de betaaltijd gemeten voor in totaal transacties. Afbakening Het onderzoek richt zich in zijn geheel op toonbanktransacties die plaatsvinden in de sectoren detailhandel, horeca, ambulante handel en tankstations. Toonbanktransacties die plaatsvinden in andere sectoren dan deze vier zijn niet opgenomen in het onderzoek. Dit betekent ook dat contante betalingen, pinbetalingen, chipknipbetalingen en creditcardbetalingen die gedaan zijn in andere sectoren dan genoemde 4 buiten het kader van het onderzoek vallen. Het onderzoek dekt naar schatting 85 procent van alle toonbankbestedingen en daarmee naar schatting ook 85 procent van alle betalingen die samenhangen met toonbankbestedingen. 5

8 Uitkomsten van het onderzoek Kenmerken van het inkomende betalingsverkeer In vergelijking met 2006 is de acceptatie van pinnen als betaalmiddel zowel bij de gevestigde detailhandel als bij de horeca duidelijk gestegen. De betaalpas 1 wordt nu geaccepteerd door alle grootwinkelbedrijven, door meer dan 90 procent van het MKB in de detailhandel, 100 procent van de tankstations en meer dan 60 procent van de ondernemingen in de horeca. De acceptatie van de betaalpas in de ambulante handel blijft laag (net boven de 20 procent). 2 Het totale aantal toonbanktransacties bij de ondernemingen die vallen onder het bestek van dit onderzoek, bedraagt ruim 5,5 miljard. Hiervan bestaat 67 procent uit contante transacties en 27 procent uit pinbetalingen. In vergelijking tot 2006 ligt het totaal aantal transacties bij toonbankinstellingen 4 procent lager, dit mede als gevolg van een daling in het volume van de bestedingen. Tussen 2006 en 2009 is het aandeel van de pinbetalingen aanmerkelijk gegroeid (van 20 procent naar 27 procent) en is het belang van contante betalingen sterk teruggelopen (van circa 73 procent naar 67 procent). De verschillen tussen de onderzochte sectoren zijn groot. In de detailhandel gaat het om 3,9 miljard betalingen, waarvan 64 procent contante transacties en 32 procent transacties met de pinpas. In de tankstations gaat het om 0,6 miljard transacties waarvan in vergelijking met de gevestigde detailhandel naar verhouding minder contante transacties (54 procent). De elektronische transacties gaan bij de tankstations voornamelijk met de pinpas (27 procent) en met de tankpassen (14 procent). Het aantal betalingen in de horeca bedraagt 0,8 miljard waarvan maar liefst 84 procent contant plaatsvindt en nog maar 9 procent met de betaalpas. Het aantal transacties in de ambulante handel bedroeg in ,2 miljard, waarvan 92 procent contant en 5 procent met de betaalpas. De bestedingen die worden gedaan met pinbetalingen, zijn in 2009 opgelopen tot 49 miljard. De contante bestedingen bedroegen in miljard en lagen daarmee voor het eerst onder het niveau van de omzet met pinbetalingen. Wel nam de gemiddelde omvang van de pinbetalingen af, mede door het succes van de campagne Klein bedrag? Pinnen mag! (Van gemiddeld 40 euro voor de horeca en de detailhandel in 2006 naar gemiddeld 33 euro in 2009). Gelet op de omzetverdeling zijn er eveneens grote verschillen tussen de onderzochte sectoren. In de detailhandel bedroeg de contante om- 1 Met de betaalpas wordt de binnen Nederland gebruikte PINdebetcard bedoeld. In dit rapport zullen de begrippen betaalpas en pinpas naast elkaar worden gebruikt voor dezelfde soort betalingen (met de pinpas). 2 Let wel: dit is gebaseerd op de gegevens uit de gehouden ondernemersenquête. Berekeningen op basis van de plaatsing van betaalautomaten laten een lagere penetratiegraad zien van de betaalpas bij de ambulante handel en de horeca. 6

9 zet 31,5 miljard euro (41 procent van de totale detailhandelsbestedingen) en de omzet behaald met pinbetalingen 40,0 miljard euro (52 procent). In de tankstations gaat het om respectievelijk 4,7 miljard euro en 5,4 miljard euro (respectievelijk 34 procent en 39 procent van de bestedingen bij tankstations). In de horeca gaat het om respectievelijk 7,9 miljard euro en 3,4 miljard euro (respectievelijk 58 procent en 25 procent van de horecabestedingen). Tot slot was in de ambulante handel de contante omzet 1,6 miljard euro en de pinomzet 0,3 miljard euro (respectievelijk 83 procent en 14 procent van de bestedingen bij de ambulante handel). De kosten van het betalingsverkeer De totale kosten van betalingsverkeer bij alle toonbankinstellingen die vallen binnen het kader van het onderzoek, bedroegen in miljoen euro. Hiervan wordt het grootste deel (circa 65 procent) gedragen door de detailhandel. De horeca neemt circa 22 procent voor haar rekening, de ambulante handel ruim 4 procent en de tankstations ongeveer 9 procent. Naar betaalmethode bezien komt 64 procent van de kosten van betalen voor rekening van de contante betalingen en 25 procent voor rekening van de pinbetalingen. De creditcard is goed voor 9 procent van de kosten en de tankpas ten slotte is goed voor 2 procent van de kosten. Het restant wordt gedragen door overige betalingen (buitenlandse debetcard, cadeaubonnen, overboekingen, betalingen via internet, retourbonnen en emballagebonnen, acceptgiro e.d.). Deze vormen van betalen vallen verder buiten het kader van het onderzoek. Tussen 2006 en 2009 zijn de totale kosten van betalen met circa 3 procent gedaald. Deze daling is vooral het gevolg van de daling van het aantal contante betalingen (-10 procent) ten gunste van het betalen met de pinpas (+22 procent). De totale kosten voor betalen met de pinpas zijn gestegen met circa 19 procent, maar dit wordt voor het overgrote deel verklaard uit de stijging van het aantal pinbetalingen. Diverse tarieven zijn tussen 2006 en 2009 gestegen. In het bijzonder de tarieven die in rekening worden gebracht voor het afstorten van contant geld en voor de telecommunicatie zijn gestegen. Daarnaast zijn ook de personeelskosten en het uurloon van de ondernemer substantieel gestegen, hetgeen onmiddellijk zijn weerslag heeft op de kosten van het betalingsverkeer waarbij veel personele handelingen een rol spelen. Tegenover deze stijging staan ook weer kostendalingen. Zo zijn de afschrijvingskosten per betaalterminal aanmerkelijk verminderd (o.m. door de subsidie die is gegeven voor de aanschaf van deze producten) en zijn efficiëntieverbeteringen mogelijk gebleken, waarbij bespaard is op de benodigde frontoffice- en backofficetijd. Ook de kosten die banken per transactie in rekening brengen voor de afhandeling van pintransacties zijn gedaald. In termen van de omzet inclusief BTW en accijnzen bedragen de kosten van betalingen circa 1,2 procent. Kijken we naar individuele sectoren, dan zien we dat de totale kosten van het betalen voor de detailhandel voor miljoen euro bedroegen (1,1 procent van de consumptieve bestedingen in de detail- 7

10 handel). Voor de tankstations ging het om 107 miljoen euro (0,8 procent van de bestedingen in deze sector), voor de horeca bedroegen de totale betalingskosten 271 miljoen euro (2,0 procent van de bestedingen bij de horeca) en voor de ambulante handel zijn de vergelijkende waarden 56 miljoen euro en 2,9 procent. Per transactie zijn de kosten van contant betalen en/of betalen met de pinpas voor de sectoren detailhandel en horeca tussen 2006 en 2009 licht gestegen (met nog geen 1 procent). In vergelijking met de ontwikkeling van de prijsontwikkeling van consumptiegoederen over de periode (stijging bijna 5 procent) is de stijging van de kosten per transactie zeer beperkt gebleven. De marginale kosten voor een transactie van een gemiddelde omvang (2009: 19,33 euro) bedragen voor contante betalingen 23 cent en voor pinbetalingen 16 cent. Een verschuiving van contant naar pin zal daarom voor veel toonbankinstellingen een duidelijke kostenbesparing kunnen betekenen. Besparingsmogelijkheden De kosten van betalen worden in belangrijke mate bepaald door de backoffice- en frontofficekosten. Dit betekent dat de belangrijkste besparingen gezocht moeten worden in een verhoging van de efficiëntie in de interne verwerking van de transacties en de behandeling van de betalingen aan de kassa. Daar het aandeel contante betalingen nog steeds aanzienlijk is, vormt de verdere vermindering van het aantal contante betalingen en een daarmee samengaande stijging van het aantal pinbetalingen een mogelijkheid tot verdere besparing op de betalingskosten. De besparingen op macroniveau (voor alle toonbankinstellingen tezamen) zullen daarbij evenwel beperkt blijven gezien het beperkte verschil in totale kosten per transactie, zoals blijkt uit de verwachting van de hoogte van de kosten van betalen in 2012 (-3 procent bij een gelijkblijvend totaal aantal betalingen, maar met een aanmerkelijk hoger aandeel pinbetalingen). Daarnaast zijn besparingen mogelijk door een verdere omschakeling van analoge communicatieverbinding voor betalen naar breedbandverbinding. Ook een slimmer systeem van tariferen (voordeel bij stijging van het aantal pintransacties en pakketaanbiedingen zoals door banken vanaf 2011 wordt aangeboden) zal mits ondernemers hierop voldoende inhaken en het aantal pintransacties blijft stijgen een gunstig effect hebben op de kosten van het betalingsverkeer. 8

11 1 Inleiding 1.1 Achtergrond, doel en afbakening Evaluatie is afgesproken in Nadere Overeenkomst Achtergrond: de Nadere Overeenkomst en het vierjarenplan Vertegenwoordigers van banken en gezamenlijke toonbankinstellingen zijn op 17 november 2005 het Convenant Betalingsverkeer overeengekomen. In het kader van dit Convenant is de Stichting Bevorderen Efficient Betalen (hierna te noemen De Stichting) gevormd. De samenwerkingsafspraken zijn in de zogenoemde Nadere Overeenkomst van mei 2009 aangevuld met nieuwe afspraken. Onderdeel daarvan is het Vierjarenplan waarin de afspraken zijn geconcretiseerd naar activiteiten. In artikel 11 van de Nadere Overeenkomst wordt aangegeven dat er in 2013 (voor 1 september 2013) een Evaluatie zal plaatsvinden. Het gaat hierbij zowel om een evaluatie van de resultaten van het Vierjarenplan als om een onderzoek naar de ontwikkelingen van het toonbankbetalingsverkeer in Nederland in de periode 1 januari 2009 tot en met 31 december 2012 (hierna: het Onderzoek ). De Evaluatie is bedoeld om vast te stellen of de gemaakte afspraken zijn nagekomen en waartoe de samenwerking en de concrete activiteiten in de periode hebben geleid. Doel van het onderzoek Betalingskosten op dezelfde manier meten als in 2006 De Stichting heeft EIM opdracht gegeven de kosten voor 2009 te meten, die voor de ondernemer verbonden zijn aan het accepteren van toonbankbetalingsmethoden. Deze meting dient voort te bouwen op de kostenmeting die EIM in opdracht van de Stichting en DNB heeft uitgevoerd voor het jaar , in het bijzonder door dezelfde methode van meten en kostenindeling te gebruiken. De meting moet dienen als nulmeting in het kader van het Onderzoek. Over het jaar 2012 zal opnieuw een meting worden uitgevoerd (de eenmeting) teneinde na te gaan wat tussen 2009 en 2012 de ontwikkeling is geweest van het kostenniveau van het toonbankbetalingsverkeer voor individuele ondernemingen. 1 Stichting BEB (2009). Versneld naar een nog veiliger en efficiënter betalingsverkeer. Vierjarenplan Leidschendam. 2 Zie EIM Het toonbankbetalingsverkeer in Nederland; Kosten en opbrengsten van toonbankinstellingen in kaart gebracht, EIM 21 december Zie ook 9

12 Afbakening Contante betalingen, pinbetalingen, chipknipbetalingen en creditcardbetalingen Het onderzoek moet inzicht geven in de samenstelling en hoogte van de kosten die in 2009 voor ondernemers waren verbonden aan transacties in het kader van het toonbankbetalingsverkeer die gedaan worden met verschillende vormen van betalen, te weten: contante betalingen, pinbetalingen 1, creditcardbetalingen en chipknipbetalingen. De kosten verbonden aan andere betalingsvormen zoals bankoverschrijving achteraf, automatische incasso e.d. vallen buiten het bestek van het onderzoek. Deze kosten worden niet gemeten. De kosten worden in beeld gebracht op drie niveaus: macro: de totale kosten voor alle toonbankinstellingen meso: de kosten per sector of betalingscluster daarbinnen micro: de kosten per methode en per transactie Meting voor 2009 met vergelijking t.o.v Het onderzoek betreft het jaar De onderzoeksuitkomsten resulteren in een overzicht van de kosten voor het jaar 2009 en een vergelijking van deze kosten met het jaar 2006 (waar mogelijk). Het onderzoek wordt alleen onder toonbankinstellingen gedaan Het onderzoek betreft de kosten die bedrijven maken met als kernactiviteit het leveren van producten en diensten aan consumenten op basis van direct klantcontact vanuit een vaste of ambulante locatie (winkel, restaurant, marktkraam). Deze groep van bedrijven wordt aangeduid als toonbankinstellingen. In het kader van het onderzoek zullen de toonbankinstellingen worden onderverdeeld in de volgende sectoren: (1) gevestigde detailhandel food- en non-foodproducten, (2) ambulante handel, (3) horeca en (4) benzinestations met en zonder shop. Andere branches waar consumenten producten of diensten met toonbankbetaalmiddelen afrekenen (zoals openbaar vervoer, toeristische attracties en dienstverlening) worden niet meegenomen. Betalingsclusters Meting vindt plaats voor 4 sectoren met onderverdeling naar 12 betalingsclusters Binnen de onderscheiden sectoren zijn betalingsclusters aan te geven die kunnen worden afgeleid van kenmerken van het betalingsgedrag. In het navolgende overzicht zijn de betalingsclusters aangeduid die in lijn zijn met het onderzoek over de betalingskosten van 2006 en die zullen worden aangehouden voor het onderzoek van In tabel 1 is de verdeling van de toonbankinstellingen naar sector en betalingscluster daarbinnen opgenomen. Alleen bespreking van tankstations met shop Het lag in de bedoeling binnen de tankstations een onderscheid te maken naar tankstations met shop en zonder shop. Het aantal waarnemingen binnen de laatste groep was echter dermate beperkt dat het niet mogelijk is gebleken om deze groep als een afzonderlijk cluster te onderscheien. Waar in dit rapport gesproken wordt over tankstations worden steeds de tankstations met shop bedoeld. 1 Met de begeleidingscommissie van het onderzoek is afgesproken dat voor de meting van de kosten over 2009 EMV-betalingen niet zullen worden meegenomen, omdat in 2009 nog vrijwel geen betalingen hebben plaatsgevonden met behulp van kaarten die voorzien zijn van een EMV-chip en betaalautomaten die EMV-chips lezen. 10

13 Tabel 1 Clusterindeling Sector Betalingscluster 1. Detailhandel 1 grootschalige niet-gespecialiseerde detailhandel met hoge aankoopfrequentie en grote aankoopbedragen, zoals supermarkten, warenhuizen, bouwmarkten 2 gespecialiseerde food detailhandel met relatief lage aankoopfrequentie en lage transactiebedragen, zoals kaasen delicatessenzaken, slagers, bakkers, groentespeciaalzaken 3 non-food speciaalzaken met relatief lage transactiebedragen, maar een hoge aankoopfrequentie, zoals drogisterijen en tabaks- en gemakszaken 4 non-food speciaalzaken met hoge transactiebedragen maar een lage aankoopfrequentie), zoals modezaken, schoenenzaken, sportzaken 5 non-food speciaalzaken met (ook) levering op bestelling zoals keuken- en meubelzaken 2. Ambulante handel 6 in food 7 in non-food 3. Horeca 8 drankverstrekkende bedrijven (cafés, discotheken, clubs) 9 spijsverstrekkende bedrijven (cafetaria s, lunchrooms, ijssalons, fastservice) 10 maaltijdverstrekkende bedrijven (restaurants) 11 logiesverstrekkende bedrijven (hotels, pensions, conferentieoorden) 4. Tankstations 12 pompstations met shop Bron: EIM, Meting voor zowel grootbedrijf als MKB op het niveau van de afzonderlijke vestiging Binnen de toonbankinstellingen zijn zowel de grote bedrijven (het grootwinkelbedrijf in de gevestigde detailhandel (GWB)) als het midden- en kleinbedrijf (MKB) onderzocht. Grote bedrijven omvatten alle vestigingen van ondernemingen die op ondernemingsniveau meer dan 100 werkzame personen tellen. Als referentie-eenheid geldt de afzonderlijke vestiging. Aan ondernemingen binnen het MKB met meer dan één vestiging en franchiseorganisaties is gevraagd informatie te bieden op het niveau van een bepaalde vestiging. De grote ondernemingen (zoals het grootwinkelbedrijf en oliemaatschappijen) is gevraagd de informatie te geven over het betalingsverkeer in Nederland voor de onderneming als geheel. 1.2 Aanpak van het onderzoek Het onderzoek is opgebouwd uit de volgende stappen: 1 Actualisering van het kostenmodel 2 Dataverzameling 3 Kostenberekeningen 4 Opstellen beschrijving modelondernemers 11

14 Actualisering van het kostenmodel Actualisering op randtotalen, tarieven en meetmethode Het door EIM in 2007 gebruikte kostenmodel (voor de 2006-meting) is toegepast voor de meting van de kosten van Het destijds gehanteerde model is geactualiseerd wat betreft de randtotalen die zijn opgenomen in het model, de tarieven waartegen bepaalde activiteiten worden gewaardeerd en de wijze van meting. Daar de datavergaring in 2006 zich niet uitstrekte over de sectoren ambulante handel en tankstations en dit in het onderhavige onderzoek wel het geval is, is de meting van de kosten nu ook afgestemd op de specifieke kenmerken van de sectoren ambulante handel en tankstations. Dataverzameling bij ondernemers Datavergaring bij MKB en GB op het vestigings- en concernniveau en op het niveau van de afzonderlijke transactie Het verzamelen van de data de benodigde input voor het rekenmodel heeft plaatsgevonden door middel van: Een telefonische enquête onder ondernemers, behorende tot het MKB op vestigingsniveau. Hierbij is informatie verkregen van in totaal 979 kleine en middelgrote bedrijven. Een schriftelijke enquête onder de (zeer) grote detailhandelsondernemingen en benzinemaatschappijen op concernniveau. Hieraan hebben in totaal 29 grootwinkelbedrijven in de gevestigde detailhandel deelgenomen. Grote bedrijven in de andere sectoren hebben geen informatie verstrekt. Tijdregistratie op locatie ten behoeve van het bepalen van de frontofficetijd (betaaltijd) per transactie naar betaalmethode. In 20 vestigingen is de betaaltijd gemeten voor in totaal transacties (inclusief 57 waarnemingen die zijn verkregen door middel van meting door mysterieshoppers). De steekproefsamenstelling voor het MKB en GB is weergegeven in tabel 2. Voor een uitgebreidere onderzoeksverantwoording wordt verwezen naar bijlage I. Voor de gehanteerde vragenlijsten wordt verwezen naar bijlage II. Tabel 2 Respons naar sector Gevestigde detailhandel Ambulante detailhandel Tankstations Horeca aantal clusters netto respons MKB respons GB 29 Bron: EIM,

15 Kostenberekeningen Kostenberekeningen voor alle toonbankinstellingen, naar sector en naar betaalmethode De kostenberekeningen betreffen de navolgende onderdelen: De berekening van de kosten per betaalmethode voor alle toonbankinstellingen tezamen, naar sector en naar betaalmethode. Hierbij zijn de kosten ingedeeld naar de kostencategorieën die benoemd zijn in bijlage III. De ontwikkeling van de betalingskosten tussen 2006 en 2009 per betaalmethode voor alle toonbankinstellingen tezamen en naar betalingscluster. De schatting van de kosten van betalen per betaalmethode voor alle toonbankinstellingen samen in 2012, indien de doelstelling ten aanzien van het aantal elektronische (debet)betaaltransacties wordt gehaald (2,7 miljard pinbetalingen in 2012). Modelondernemers in het MKB als spiegel Opstellen beschrijving modelondernemers Voor het opstellen van de beschrijvingen van de modelondernemers zijn de 12 clusters gebruikt. Van deze modelondernemers zijn beschrijvingen gemaakt. In deze beschrijvingen komt aan de orde wat de kosten van het betalingsverkeer zijn en hoe de ondernemer de betaalmiddelen efficiënter kan inzetten. De modelondernemers vormen een referentiekader voor de MKB-ondernemers om de eigen situatie wat betreft betalingsverkeer en kosten van betalen aan te spiegelen. Deze beschrijvingen zullen vanaf de zomer van 2011 worden gepubliceerd als praktijkvoorbeelden op De praktijkvoorbeelden die daarop nu gepubliceerd staan zijn gebaseerd op het vorige kostenonderzoek. Rekenmodel kosten individueel Rekenmodule voor ondernemers om zelf de eigen kosten van betalen te berekenen Op basis van de gegevens die verkregen zijn met het onderzoek en de 12 cases zal een rekeninstrument worden gemaakt waarmee ondernemers zelf een indicatie kunnen krijgen van de eigen huidige kosten van betalen en van de besparingen die zij kunnen realiseren wanneer het aandeel pinbetalingen bij hen (sterk) stijgt. Deze rekenmodule zal vanaf de zomer van 2011 te vinden op De rekenmodule die nu online staat is gebaseerd op de kostengegevens over Opbouw rapport De opbouw van het rapport na dit inleidende hoofdstuk is als volgt: In hoofdstuk 2 wordt het gehanteerde kostenmodel besproken. In hoofdstuk 3 staat het inkomende betalingsverkeer centraal. In hoofdstuk 4 worden de kosten en opbrengsten van het betalingsverkeer besproken. Hoofdstuk 5 biedt de factsheets van de kosten van betalen voor alle toonbankinstellingen, voor de onderscheiden sectoren en voor de onderscheiden betaalmiddelen. Hoofdstuk 6 ten slotte geeft de raming weer van de kosten van betalen voor het jaar

16

17 2 Kostenmodel 2.1 Inleiding Centraal in het onderzoek staan de kosten van het inkomend betalingsverkeer Het onderzoek richt zich op de kosten van het inkomende betalingsverkeer voor toonbankinstellingen. Dit is het betalingsverkeer tussen de klant en de ondernemer. Het uitgaande betalingsverkeer de transacties tussen de ondernemers en hun leveranciers en zakelijke dienstverleners blijft buiten beschouwing, met uitzondering van die betalingen die voor het faciliteren van ontvangsten nodig zijn (banktarieven, telecomkosten etc.). De kosten die de ondernemer maakt in samenhang met het inkomende betalingsverkeer kennen een grote verscheidenheid naar componenten die de uiteindelijke hoogte van de kosten van betalen bepalen. Wil er evenwichtig beleid kunnen worden gevoerd dat zich richt op het beheersen dan wel terugdringen van de hoogte van de betalingskosten, dan is het noodzakelijk een goed inzicht te krijgen in de samenstelling van de kosten. In dit hoofdstuk wordt de samenstelling van de kosten gepresenteerd. Allereerst worden de afzonderlijke kostenposten aangegeven. Vervolgens worden verschillende indelingsmogelijkheden voor de kosten van betalen belicht. Dit inzicht is vooral van belang om te kunnen zien hoe kosten reageren op verandering in transacties (vaste versus variabele kosten), waar besparingen mogelijk zijn (arbeidskosten, kapitaalskosten) of welke actor deze besparingen zou kunnen doorvoeren (interne kosten, externe kosten). 2.2 De kostenposten In totaal worden 14 verschillende kostenposten onderscheiden In dit onderzoek wordt onder kosten van het betalingsverkeer bij toonbankinstellingen verstaan: de kosten van toonbankinstellingen die samenhangen met het gebruik van door hen geaccepteerde toonbankbetaalmiddelen. In het kostenmodel uit 2007 zijn door EIM 14 verschillende kostenposten onderscheiden rond het inkomende betalingsverkeer. Dit kostenschema is overgenomen voor het onderhavige onderzoek. In tabel 3 zijn deze kostenposten weergegeven en onderverdeeld naar kosten die algemeen van aard zijn, dat wil zeggen gemaakt worden ongeacht de betaalmethode (algemene kosten) en kostenposten die uitsluitend gemaakt worden voor contante betalingen of elektronische betalingen. In 2006 werden de kosten als gevolg van rentederving door valutering nog gerekend tot de algemene kosten. Voor deze meting hebben wij de rentederving door valutering volledig geplaatst onder de kosten voor elektronisch betalingsverkeer. De rentederving als gevolg van het aanhouden van kasgeld hebben wij nu afzonderlijk benoemd onder de kosten van contante betalingen. Deze indeling is in overeenstemming met de in 2006 doorgevoerde analyselijn. 15

18 Tabel 3 Indeling betalingskosten naar betaalmethode (contant versus elektronisch) Algemene kosten Kosten contante betalingen Kosten elektronische betalingen backofficekosten kosten wisselgeld kosten betaalautomaten frontofficekosten kosten geldtransport kosten datacommunicatie kosten afstorten geld kosten rentederving bij afstorten geld kosten rentederving kasgeld bankkosten pinnen en chippen kosten creditcardmaatschappijen rentederving door valutering kosten geldverzekering kosten randapparatuur Bron: EIM, Algemene kostenposten In bijlage III wordt een gedetailleerd overzicht gegeven van de verschillende kostenbegrippen. Hieronder wordt aangegeven welke databronnen gebruikt zijn bij het berekenen van de kostenposten uit tabel 3. Algemene kosten zijn niet op voorhand toe te rekenen aan een bepaalde betaalmethode Algemene kosten zijn kosten die niet op voorhand kunnen worden toegerekend aan een bepaalde betaalmethode. Veelal gaat het daarbij om administratieve zaken en handelingen die wel gebonden zijn aan de afhandeling van transacties, maar die pas achteraf kunnen worden toegerekend op basis van een bepaalde verdeelsleutel (zoals het aandeel van een bepaalde betaalmethode in alle betalingen of de inschatting van de tijd die een bepaalde handeling voor een bepaalde betaalmethode in beslag zal nemen). Als algemene kosten worden onderscheiden backofficeen frontofficekosten. Voor een omschrijving van wat tot deze kosten wordt gerekend, wordt verwezen naar bijlage III. Voor het berekenen van de backofficekosten is gebruikgemaakt van de uitkomsten van de enquête onder ondernemers van toonbankinstellingen. Door te vragen hoeveel tijd de ondernemers gemiddeld per week besteedden aan backofficeactiviteiten, konden de backofficekosten worden berekend. 1 Voor het vaststellen van de frontofficekosten is door EIM een apart onderzoek gehouden onder 20 vestigingen van toonbankinstellingen (zie paragraaf 2.3). Onder frontofficekosten worden verstaan de personeelskosten die verbonden zijn aan het feitelijke afrekenen. EIM heeft de gemiddelde tijd per afrekenmoment geregistreerd en deze vermenigvuldigd met het gemiddelde bruto uurloon van kassapersoneel (14,81 euro) 2. 1 Hierbij is gerekend met een gemiddeld bruto ondernemersuurloon voor ondernemers van toonbankinstellingen van 32,73. Voor 2006 werd gerekend met een bruto ondernemersuurloon van 30,39. 2 Voor 2006 werd gerekend met een gemiddeld uurloon van 13,75. 16

19 Er zijn negen verschillende kostenposten die samenhangen met contant geld Kostenposten rond contant geld Naast de twee algemene kostensoorten worden in tabhel 3 nog zeven verschillende kostenposten (derhalve in totaal negen kostenposten) onderscheiden, die samenhangen met betalingen met contant geld. De mate waarin ondernemers worden geconfronteerd met deze kostenposten is berekend op basis van de uitkomsten van de enquête. Deze uitkomsten vormden het ene onderdeel van de berekeningswijze. De zogenaamde parameterwaarden externe gegevens waarmee de uitkomsten uit de enquête werden vermenigvuldigd vormden het andere onderdeel. Om een voorbeeld te geven: in de enquête is aan de ondernemers gevraagd hoeveel wisselgeld zij bij hun bank haalden en hoe vaak. Uit gegevens van de verschillende banken is bekend welke provisie de banken in 2009 hanteerden bij het opnemen van wisselgeld. Door het een met het ander te vermenigvuldigen, konden de kosten van wisselgeldopnames worden berekend 1. De rentederving als gevolg van het aanhouden van kasgeld is berekend door uit te gaan van de gemiddelde dagelijkse geldvoorraad en die te waarderen tegen een voor 2009 geldend debet rentepercentage voor zakelijke betaalrekeningen (rekening courant) van 0,5 procent. Er zijn zeven verschillende kostenposten aan te geven voor elektronisch geld Kostenposten rond elektronisch geld Naast de twee algemene kostensoorten worden in tabel 3 vijf verschillende kostenposten onderscheiden (totaal derhalve zeven kostenposten) die samenhangen met elektronisch geld. De toelichting die hierboven is gegeven (in de eerste alinea van paragraaf 2.2.2), geldt ook voor deze kostenposten. Zo is bijvoorbeeld in de enquête gevraagd naar het aantal betaalautomaten in de onderneming en of men gebruikmaakte van een onderhoudscontract. Dit aantal is vervolgens vermenigvuldigd met een parameterwaarde voor de aanschaf van een betaalautomaat, de afschrijvingstermijn en de kosten van een onderhoudscontract. Voor het berekenen van de totale kosten van het inkomende betalingsverkeer van de toonbankinstellingen worden de uitkomsten van deze kostenposten bij elkaar opgeteld. De rentederving als gevolg van valutering is berekend op basis van externe gegevens van banken met betrekking tot het aantal valuteringsdagen dat zij hanteren 2. Het rentepercentage waartegen wordt verrekend, 1 De gehanteerde tarieven waarmee de bancaire kosten (voor alle betalingsvormen) zijn berekend, zijn de standaardtarieven die banken aanbieden ("venstertarieven"). In de praktijk zullen met name grote afnemers met grote volumes via onderhandelingen een lager tarief weten te bedingen, waarbij de pintransacties onderdeel zijn van een geheel van verschillende diensten die deze klanten afnemen. Daardoor zullen in de praktijk de kosten voor pintransacties lager liggen en het verschil met contante betalingen dus groter zijn dan in dit rapport vermeld 2 De valutering is door de banken met de invoering van de richtlijn betaaldiensten (PSD) per 1 november 2009 door de banken afgebouwd daar deze richtlijn valutering niet meer toestaat. 17

20 is vastgesteld op 0,5 procent (rente op zakelijke betaalrekeningen anno 2009). 2.3 Interne en externe kosten van betalen Interne kosten ontstaan binnen de onderneming zelf Interne kosten Interne kosten worden in het kostenmodel gedefinieerd als kosten die in de onderneming zelf ontstaan als gevolg van de acceptatie van betaalmiddelen. Het gaat daarbij om de kosten die een ondernemer zelf maakt wanneer hij bijvoorbeeld pinbetalingen van de klant accepteert. In het kostenmodel worden acht interne kostencomponenten onderscheiden. In tabel 4 worden deze onderscheiden naar de verschillende betaalmiddelen. Tabel 4 Indeling interne kosten naar betaalmethode Kosten Contant Pinpas Chipknip Creditcard/Tankpas Frontofficekosten X X X X Backofficekosten X X X X Kosten eigen geldvervoer Geldderving (diefstal, fraude) Kosten van rentederving kasgeld Kosten rentederving bij afstorten contant geld X X X X Vaste kosten betaalapparatuur X X X X Vaste kosten randapparatuur (kassa e.d.) X X X X Bron: EIM, Uit tabel 4 blijkt dat vier interne kostencomponenten alleen gelden voor contant geld. De andere vier gelden voor alle betaalmiddelen. Tot de interne kosten worden ook de afschrijving op en het onderhoud van betaal- en randapparatuur gerekend. Opgemerkt dient te worden dat niet alle interne kostencomponenten ook als zodanig door de ondernemer als kostenpost gepercipieerd hoeven te worden. Veel ondernemers zullen bijvoorbeeld de frontofficekosten, backofficekosten en kosten van het eigen geldvervoer opvatten als activiteiten die horen bij het bredere takenpakket dat te maken heeft met het ondernemerschap. Externe kosten betreffen diensten aan de ondernemingen en worden door derden aan de onderneming in rekening gebracht Externe kosten Externe kosten worden in het kostenmodel gedefinieerd als kosten die de ondernemer met betrekking tot het betalingsverkeer gefactureerd krijgt van externe partijen, zoals financiële instellingen, verzekeraars, geldtransportbedrijven en telecomleveranciers. Om een concreet voorbeeld te geven: de facturen die de ondernemer van KPN krijgt omdat hij een ADSL-verbinding heeft voor zijn betaalautomaten. 18