monumentenroute Zaan-zuid ZAANDAM-KOOG AAN DE ZAAN

Transcriptie

1 monumentenroute Zaan-zuid ZAANDAM-KOOG AAN DE ZAAN

2 c Praktische informatie Voorwoord Met trots presenteer ik u de toeristische monumentenroute Zaan-zuid, die loopt door Zaandam en Koog aan de Zaan. Met deze 22 kilometer lange route langs gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten is de serie van vijf routes in Zaanstad compleet. De monumentenstatus geeft aan dat een pand bijzonder is en onderstreept het historisch belang er van. Zaanstad telt steeds meer monumenten. Dat is goed nieuws want cultuurhistorisch erfgoed zorgt er voor dat wat typisch Zaans is, bewaard blijft. Natuurlijk wil Zaanstad dit graag laten zien. De route neemt u mee langs kerken, woonhuizen, fabrieken, villa s, badhuizen, musea en molens. Met deze monumentenroute rijgt Zaanstad weer zo'n 130 parels aan elkaar. Parels waar u misschien soms langs fietst maar nog nooit echt bij stil hebt gestaan. Parels die u als bezoeker een goed beeld geven van Zaanstad door de eeuwen heen. Fietsen in Zaanstad doe ik zelf ook erg graag. Want op de fiets en trouwens ook wandelend, heb je meer oog voor al het moois dat onze streek te bieden heeft. Ik hoop dat ook u aangenaam verrast zult zijn door de vele fraaie panden die u tegenkomt. Ik wens u onderweg veel plezier! Startpunt Het startpunt van deze route is het NS-station (centrumzijde) te Zaandam. Het is ook mogelijk de route vanuit Amsterdam te beginnen vanaf de Hempont. Over de route Deze fietsroute voert voornamelijk langs oude dijken van Zaandam en Koog aan de Zaan. Dit zijn tegelijk ook vaak drukke routes zonder specifieke fietspaden of stroken. Enige voorzichtigheid is daarom geboden. Wie verkeer wil vermijden, kan de route het best op een zondag rijden. Een alternatieve mogelijkheid is om een deel van de route te wandelen. De tocht is gemakkelijk in te korten. Voor wie van doorfietsen houdt, is de route Zaans Erfgoed een goed alternatief (35 km). Er zijn diverse horecagelegenheden onderweg, voornamelijk in Zaandam-centrum aan weerszijden van de Zaan, maar ook op een aantal andere plaatsen langs de route. Musea U passeert op uw route diverse musea. Adressen en openingstijden staan vermeld op pagina 42. Aansluiting op route Zaan-noord De route Zaandam-zuid sluit in het meest noordelijke deel aan op de eerder verschenen route Zaan-noord (12 km). De route is hierdoor eenvoudig te verlengen. Fietsverhuur Bij het startpunt zijn fietsen te huur. U kunt hiervoor contact opnemen met: NS Fietspoint Pieters NS-station Zaandam Provincialeweg MA Zaandam Tel. (075) Pontveer Amsterdam-Zaandam Ferries van Connexxion over het Noordzeekanaal vertrekken vanaf Amsterdam vanaf de Hemweg ieder uur om.00 uur,.20 uur en.40 uur, vanaf Zaandam om.10 uur,.30 uur en.50 uur. Ronald Ootjers Wethouder Kunst en Cultuur gemeente Zaanstad Eerder verschenen In de serie monumentenroutes van de gemeente Zaanstad zijn eerder verschenen: - Krommenie (10 km) - Zaan-noord (12 km) - Westzaan (15 km) - Assendelft (18 km) 2 3

3 c Beginpunt route: NS-station Zaandam c Deze route start aan de voorkant van het NS-station (centrumzijde). Steek de Provincialeweg over naar het Ankersmidplein en volg het fietspad tot u na 100 meter bij de Gedempte Gracht komt. U gaat linksaf Rustenburg in. Sla daarna de tweede straat rechts in, de Zeemansstraat. Bijna aan het eind treft u nr. 7 aan uw rechterhand. Z e e m a n s s t r a a t 7 W o o n h u i s 1 9 d e e e u w Blikvanger van dit huis is de witte geveltopvulling in chaletstijl. Het werken met uitgezaagde houten geveltoppen met bijbehorende windveren sluit goed aan bij Zaanse houtbouwtraditie, die ook in de 19de eeuw nog levend was. Het pand is in aanleg van hout en in 1893 gedeeltelijk versteend. Ook het interieur van de woning is van historische waarde. Het is door de plaatselijk bekende aannemer Piet Molenaar verfraaid in decoratieve stijlen van het begin van de 20ste eeuw, waaronder art deco. architecten L. Molenaar, P. Molenaar status gemeentelijk monument S t a t i o n s s t r a a t 5 9 e n 6 1 C o n c i ë r g e w o n i n g V r i j m e t s e l a a r s l o g e A n n a P a u l o w n a In 1881 schonk mevrouw J.C. van Wessem-Corver de vrijmetselaarsloge Anna Paulowna een perceel grond aan de Spoorstraat, zoals de Stationsstraat toen heette. Haar overleden man was vrijmetselaar geweest. Op het perceel werd een nieuw logegebouw gesticht, dat in 1883 werd ingewijd. De vrijmetselaars verhuisden daarmee van de Dam naar het pand op nr. 61. Twee jaar later werd er een conciërgewoning naast gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw in beslag genomen door de nazi s en ingericht tot kringhuis van de NSB. Het oorspronkelijke interieur en de inrichting van de zaal op de verdieping is in die tijd geheel verloren gegaan. Direct na de bevrijding heeft het gebouw gediend als tijdelijke gevangenis voor collaborateurs. Toen de vrijmetselaars hun gebouw terugkregen, was het aan een grondige renovatie toe. In 1949 werd de tempelzaal hersteld. De voorgevel is vormgegeven in een eclectische trant, geënt op het Hollands classicisme. architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status twee gemeentelijke monumenten c Aan het eind van de Zeemansstraat ziet u aan de overkant van de straat een monumentaal herenhuis. S t a t i o n s s t r a a t 9 2 V o o r m a l i g w o o n h u i s h o u t h a n d e l a a r S. H. m z K a m p h u i s 1890, 1901 (aanbouw keuken) W e s t z i j d e 3 8 V o o r m a l i g w o o n h u i s r e d e r N i c o l a a s C a l f f 2 d e k w a r t 1 8 d e e e u w Dit herenhuis is gebouwd voor Nicolaas Calff, die leefde van 1677 tot De bakstenen gevel is rijk versierd in zogenaamde régance- en Lodewijk XV-stijl. De familie Calff was een welvarend Zaans koopliedengeslacht. Nicolaas Calff had contacten met het Russische tsarenhuis. Behalve dat hij een rijk koopman was, kreeg hij ook bekendheid als kunstverzamelaar. De omvang van zijn bezit is bekend vanwege zijn testament. Nicolaas, die geen kinderen had, maakte zijn aanzienlijke bezittingen aan zijn neef over. c U gaat linksaf de Westzijde op en meteen weer linksaf de Stationsstraat in. Om twee oversteken over de Westzijde te vermijden, kunt u het best met de fiets op het trottoir blijven lopen. Direct rechts treft u nr. 6, verderop links nrs. 59 en 61 en aan de rechterkant ter hoogte van de kruising met Rustenburg nr. 92. Dit bakstenen pand met neogotische elementen is in 1890 door de stadsarchitect Van der Koogh ( ) gebouwd in opdracht van houthandelaar S.H. mz Kamphuis. In 1901 is achter de woning een aanbouw geplaatst waarin de keuken is ondergebracht. De voordeur in de zijvleugel ligt enigszins verscholen in een portiek. Het is een origineel houten deur met bovenlicht en smeedijzeren roosterwerk voor het raam. Naast de deur is in de gevel een gedenksteen gemetseld met de tekst De eerste steen is gelegd door Martinus Johannes Kamphuis 12 jaar oud. De houthandelaar was waarschijnlijk tevreden met zijn huis. Hij liet in ieder geval binnen op de schoorstenen de teksten Oost west, thuis best en Eigen haard is goud waard plaatsen. architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument c Ook het naast gelegen pand op nr. 94, gebouwd in1884, is een gemeenlijk monument, met name vanwege het interieur. U rijdt een stukje rechtdoor, het water over en direct rechtsaf het fietspad op (Irene Vorrinkplein). Hier ligt rechts een groot, wit gebouw. S t a t i o n s s t r a a t 6 V o o r m a l i g d o o p s g e z i n d w e e s h u i s I r e n e V o r r i n k p l e i n V o o r m a l i g e e s s e n c e f a b r i e k P o l a k & S c h w a r z De doopsgezinden hebben in de Zaanstreek van oudsher een belangrijke plaats in het kerkelijk leven ingenomen. Op deze fietsroute komen we dan ook diverse gebouwen tegen die deze geloofsgemeenschap heeft laten bouwen. In 1649 is op deze plaats een vermaning gebouwd. Het gebouw is in 1713 vergroot en als weeshuis in gebruik genomen. De stenen voorgevel van dit houten gebouw dateert uit dat jaar. Zoals vroeger gebruikelijk was bij liefdadigheidinstellingen, hielden regenten toezicht op de gang van zaken. In sommige weeshuizen, zoals in dit gebouw, werd er voor hen een speciale vergader- of regentenkamer ingericht. De geur- en smaakstoffenindustrie ontwikkelde zich in de Zaanstreek tegen het einde van de 19de eeuw, met de firma Polak & Schwarz als hoofdspeler. Dit bedrijf groeide uit tot één van de belangrijkste leveranciers van smaakstoffen op de wereldmarkt. In 1930 lieten de fabrikanten een nieuwe fabriek bouwen aan de Vaart, net ten noorden van hun oude pakhuis. Er werkten toen 130 mensen bij het bedrijf. Het betonnen gebouw is uitgevoerd in de stijl van het Nieuwe Bouwen, wat in de Zaanstreek een zeldzaamheid is. Het ontwerp is van J. Coenraad, een leerling van Berlage. Het gebouw heeft een inwendig skelet met paddenstoelvloeren. De betonnen gevels worden onderbroken door grote stalen vensters en vensterreeksen. 4 5

4 In de asymmetrische voorgevel bevindt zich een traptoren met plat dak die boven het gebouw uitsteekt. De toren heeft op de middenas een liseen (verticale uitspringing) die bekroond wordt door een vlaggenmast. Links en rechts hiervan liggen de lichtsleuven van het trappenhuis en de lift. Het gebouw is tot 1960 in gebruik geweest als fabriek, daarna als school. In 2003 is het complex door woningcorporatie ZVH gerestaureerd en verbouwd tot appartementen. De oude lift is tot autolift omgebouwd, zodat de bewoners nu op het dak kunnen parkeren. Met deze verbouwing tot Maison d Essence sleepten de architecten Zijlstra Schipper te Wormer de Nationale Renovatieprijs 2003 in de wacht. architect J. Coenraad c U kunt lopend met de fiets aan de hand links van het gebouw langs steken. Vanaf het bruggetje heeft u een mooi uitzicht op de achterkant van Maison d Essence en op een monumentale villa op de hoek aan de overkant van het water. V a a r t k a d e 2 0 V o o r m a l i g e w o o n v i l l a C. J o h. K i e v i e t Deze villa is gebouwd in opdracht van C. Joh. Kievit, de schrijver van de Dik Tromboeken, die hoofd was van een school aan de Oostzijde. Het gebouw vertoont zowel moderne als traditionele invloeden. Het gesneden en wit geverfde houtwerk van het overstekende dak komt voort uit de 19de eeuwse chaletstijl. Ook de twee hoektorens vertegenwoordigen de traditionele bouwstijlen uit die eeuw. Modern zijn de ronde ingangspartij en de deels ronde ramen die duidelijk ontworpen zijn onder invloed van de rond 1910 populaire Jugendstil, een modestijl met golvende, vloeiende lijnen. Door de ligging aan de Vaart vormt het gebouw een markant punt in de omgeving. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het ook dienst heeft gedaan als burgemeesterswoning. architect J.C. Francken jr. status gemeentelijk monument c U rijdt via de brug de Botenmakersstraat in. Meteen links treft u nr B o t e n m a k e r s s t r a a t e n Evangelisatiegebouw, orgel en kosterswon i n g 1906, 1784 (orgel) en 1867 (uitbreiding orgel) In 1906 gaf de Vereniging ter Verbreiding der Waarheid opdracht een evangelisatielokaal met kosterswoning te ontwerpen. Jansonius ontwierp een eenvoudige zaalkerk met enkele Jugendstilkenmerken, waaronder opstaande dakstukken, de flessenhalsvorm van de voorgevel en geometrische decoraties. Aanvankelijk maakte de vereniging gebruik van een eenvoudig drukwindharmonium, maar al gauw zamelden de kerkgangers geld in voor een kerkorgel. In 1908 werd voor fl ,- het orgel gekocht dat in 1784 door de Amsterdamse firma J.S. Strümphler gemaakt was voor de Beemsterkerk. In 1867 is het door de firma Flaes en Brünjes aanzienlijk uitgebreid. Sinds 1952 is het gebouw eigendom van de Nederlands Gereformeerde Kerk. Tegen de rechtergevel staat de kosterswoning. architect Jan Jansonius status twee gemeentelijke monumenten L.J. Immink, stadsarchitect Een veel genoemde naam op deze route is die van L.J. Immink. Deze bouwkundige ( ) werd in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Hij ontwierp onder meer de villa s aan Westzijde 39 en 81, het Lutherse weeshuis aan de Vinkenstraat, de voormalige HBS aan de Westzijde, de consistorie van de Bullekerk, het enorme pand Dam 2 (voormalige vrijmetselaarsloge), de voormalige synagoge aan de Gedempte Gracht en de vroegere doopsgezinde kerk aan Oostzijde 82. Immink ontwierp naar de geest van de tijd vaak brede, stenen panden van twee tot drie verdiepingen, met flauwhellende schilddaken. W e s t z i j d e 3 9 V o o r m a l i g w o o n h u i s f a m i l i e C o r v e r v a n W e s s e m Volgens de overlevering heeft de heer Corver van Wessem het huis laten vormgeven als een villa die hij ooit langs de oever van het Gardameer zou hebben gezien. Het L-vormige gebouw is ontworpen in neoclassicistische stijl en zou daarom inderdaad niet misstaan in Italië. De stenen plint, de bepleisterde muren, de houten zuilen met Corinthische kapitelen die het balkon dragen, de klassieke beelden boven het raam op de eerste verdieping en de versieringen op het dak verwijzen allemaal naar de Italiaanse bouwkunst. architect L.J. Immink W e s t z i j d e 8 0 V e r m a n i n g d e r d o o p s g e z i n d e n v a n W e s t z a a n d a m H e t N i e u w e H u y s, i n c l u s i e f o r g e l In het midden van de 17de eeuw behoorde een groot deel van de bevolking in Zaandam tot de doopsgezinden, maar wel van diverse pluimages uit Nederland en België. In 1687 wisten twee groepen doopsgezinden, de Waterlandse en de Vlaamse, hun meningsverschillen te overbruggen en zij besloten tot een fusie tot de Verenigde Doopsgezinde Gemeente. De kerkgemeenschap ging direct op zoek naar een centrale plaats voor een nieuwe vermaning, zoals doopsgezinden hun kerken noemen. Een nieuwe plek werd gevonden hier aan de Westzijde, waar grond vrijkwam door verplaatsing van scheepswerven van de Binnenzaan naar de Voorzaan. Het is niet duidelijk of de scheepshelling is gesloopt of in de grond is verdwenen. Op 2 november 1687, vier maanden na het begin van de bouw, werd de eerste kerkdienst gehouden. De overheid gelastte dat bijeenkomsten alleen mochten plaatsvinden in architectonisch sobere, onopvallende gebouwen die de schijn van een kerkgebouw moesten vermijden. De 17de eeuwse vermaningen in Zaanstad, die behalve aan de Westzijde ook op een aantal andere plekken zijn te vinden, zijn hoge, ruime zalen, gedekt door houten tongewelven met aan de buitenkant oorspronkelijk houten wanden met rechthoekige vensters. Het Nieuwe Huys, ontworpen naar model van Pieter Lourens, heeft aan de binnenzijde van de gevels stenen muren. Het werd in 1862 van een stenen voorbouw in eclectische stijl voorzien. architect P. Lourens c U draait om en volgt de Westzijde in noordelijke richting, vanaf de Botenmakersstraat is dat linksaf. Na 150 meter treft u aan de linkerkant nr. 57. c Aan het eind van de Botenmakersstraat op de hoek met de Westzijde gaat u een klein stukje naar rechts. U ziet een groot, geel gepleisterd pand en aan de overzijde van de straat een kerk. 6 7

5 W e s t z i j d e 5 7 V i l l a v o o r m a l i g w o o n h u i s e n w e r k p l a a t s v a n o r g e l b o u w e r H. W. F l e n t r o p , ( v e r b o u w i n g ) bleef tot het midden jaren zestig in gebruik. Daarna fungeerde het als kerkgebouw. Woningcorporatie ZVH verbouwt het badhuis in 2006 tot appartementen. architect J.C. Francken Jzn status gemeentelijk monument c Na 150 meter staat links de Bullekerk. Deze villa is gebouwd voor de plaatselijke houthandelaar E.E.C. Dekker, die er in 1906 een houten serre achter maakte. In 1923 kocht de orgelbouwer H.W. Flentrop het pand. Hij vestigde zijn winkel en kantoor op de begane grond en ging op de etage wonen. In 1927 bouwde hij een werkplaats achter het pand. Het bedrijf van Flentrop ontwikkelde zich tot een internationaal bekend orgelbouwbedrijf. Het huis is voorzien van verschillende chaletstijlelementen. Het heeft bakstenen gevels met natuurstenen banden met bloemdecoraties op de muren en om de voordeur. architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument W e s t z i j d e 7 5 N e d. H e r v. W e s t z i j d e r k e r k ( B u l l e k e r k ), i n c l. o r g e l De Bullekerk was één van de eerste hervormde kerken in Zaandam. De kerk is gebouwd in renaissancestijl. Oorspronkelijk had het gebouw de plattegrond van een Grieks kruis, een kruis met gelijke armen. In 1672 en 1680 werd het gebouw aan de oost- en westzijde verlengd, waardoor de oorspronkelijke vorm verdween. De preekstoel in de kerk, rustend op een houten pelikaan, dateert uit Er zijn twee mooie glas-in-lood ramen uit 1682 en Onder de naam Stiers Wreedheid is de gebeurtenis bekend gebleven waaraan de Bullekerk zijn naam dankt. In 1647 viel de stier van boer Jacob Eg zowel Eg zelf als diens vrouw aan. De boer stierf, de hoogzwangere vrouw Trijn Eg werd op de horens genomen en ruw omhoog geworpen. Zij overleed daarbij. Haar baarmoeder werd opengereten en haar kind Jacob werd in de lucht geboren. Het heeft daarna nog twee jaar geleefd. Allen zijn in de Westzijderkerk begraven. In gedichten, prenten en schilderijen en aardewerk is Stier s Wreedheid nog lang na de schokkende gebeurtenis uitgebeeld. In de kerk hangt boven de ingang een groot schilderij waarop Trijn door de lucht suist. De bronzen sculptuur op het kerkplein is in 1978 gemaakt door Julia M. van Verschuer. c U passeert de kerk en gaat direct linksaf de Parkstraat in. Na 200 meter ziet u links een vroeger badhuis. P a r k s t r a a t 2 5 V o o r m a l i g v o l k s b a d h u i s In de tweede helft van de 19de eeuw werden in de Zaanstreek badhuizen opgericht. Steeds meer begon door te dringen dat hygiëne belangrijk is om ziekte te voorkomen. Huizen waren in die tijd bij hoge uitzondering voorzien van een wasgelegenheid. Tot de komst van stromend water (na 1878 ontstond de mogelijkheid de duinwaterleiding van Amsterdam naar de Zaanstreek door te trekken) wasten de meeste mensen zich met water uit de regenput of de sloot. Halverwege de 20ste eeuw waren de meeste badhuizen weer gesloten. Het badhuis aan de Parkstraat, gebouwd in opdracht van de N.H. Vereniging Het Witte Kruis, c U rijdt terug naar de Westzijde en vervolgt uw route in noordelijke richting. Al snel ziet u links op de hoek met het smalle Stuurmanspad een witgepleisterde villa (nr. 81). W e s t z i j d e 8 1 V i l l a Weer een Immink, maar dit gebouw oogt een stuk soberder dan de Toscaanse villa op nr. 39. Opdrachtgever voor de bouw was de houthandelaar C. Smit Csz., wiens naam staat vermeld op de eerste steen in de achtergevel. In 1885 liet de toenmalige bewoner, burgemeester H.J. Versteeg, het pand uitbreiden. architect L.J. Immink S t u u r m a n s p a d Op deze monumentenroute vindt u dwars op de Zaan diverse paden. Sommige zijn goed herkenbaar, ook in hun naamgeving, andere minder goed omdat ze er uitzien als gewone straten. Het Stuurmanspad heeft veel van zijn oorspronkelijke bebouwingsstructuur behouden. Het is niet bekend hoe oud het pad precies is, want een padreglement is niet gevonden. De oorspronkelijke naam is wel bekend: Keesje Stuurmanspad. De toegang tot het Stuurmanspad ligt onopvallend tussen de bebouwing aan de Westzijde. Opvallend is de aanwezigheid van een vroegere stolpboerderij op nr. 2. Arbeiders en boeren leefden en werkten vlakbij elkaar in het centrum. Padboeren ventten hun melk uit in de buurt. Met bootjes gingen ze naar hun vee op het land in het Westzijderveld. Veel padboerderijen zijn in de 19de eeuw gebouwd. Paden en padregelement Toen rond het begin van de 17de eeuw door snelle bevolkingsgroei de ruimte langs de dijk schaars werd, waren mensen genoodzaakt te bouwen in het veld. Er ontstonden paden, haaks op de dijken. De mogelijkheid om deze paden door dwarspaden met elkaar te verbinden, ontbrak meestal. Zodoende ontstonden kleine, tamelijk geïsoleerde gemeenschappen. Dikwijls werd de naam van een pad afgeleid van de bewoner vooraan het pad. Zoals veel van onze appartementencomplexen tegenwoordig een vereniging van eigenaren hebben, hadden bewoners langs Zaanse paden vroeger een padreglement waarin hun rechten en plichten werden geregeld. Het zijn notarieel vastgelegde gedragsregels waaraan alle bewoners van een pad zich moesten houden. Zo werd geregeld welke bedrijvigheid ongewenst was, wat burenplichten waren en wie de sloten en bruggen moest onderhouden. Het toezicht was toevertrouwd aan padheren, die op de jaarlijkse padvergadering werden gekozen. Op overtreding van de regels stond een boete. In de 17de en 18de eeuw zijn in de Zaanstreek veel padreglementen opgesteld. c Direct op de hoek met de Langestraat staat de volgende monumentale villa. W e s t z i j d e 8 7 V o o r m a l i g w o o n h u i s E. G. V e r k a d e j r Dit halfvrijstaand herenhuis is gebouwd in eclectische stijl. Opdrachtgever was E.G. Verkade jr., de oudste zoon van de grondlegger van de Verkadefabrieken. Het pand is schuin tegenover 'de Ruyter' gesitueerd, de eerste fabriek van Verkade. De voorzijde is rijk voorzien van natuursteen en kunststeenelementen in rood en geel. Het pand is een voorbeeld van een gaaf bewaard gebleven herenhuis uit het eind van de 19de eeuw. architect H.G. Jansen 8 9

6 c U passeert vervolgens de Verkadefabrieken. Rechts ligt de voormalige levensmiddelenfabriek (nr. 188), links verderop strekt zich het grote fabrieksterrein uit waarvan twee delen rijksmonument zijn (nr. 103). W e s t z i j d e V o o r m a l i g w e e s h u i s N e d. H e r v. G e m e e n t e W e s t z a a n d a m 1 8 d e e e u w W e s t z i j d e e n V o o r m a l i g l e v e n s m i d d e l e n f a b r i e k V e r k a d e B e s c h u i t f a b r i e k B i s c u i t f a b r i e k (de Ruyter), 1936 (chocoladefabriek) Fabriekscomplex Verkade bestaat uit drie monumentale onderdelen: de levensmiddelen- en chocoladefabriek gelegen tussen de Westzijde en de Zaan die vanaf 1886 gefaseerd tot stand is gekomen, de beschuitfabriek aan de westkant van de Westzijde uit 1927 en de ten noordwesten hiervan gelegen biscuitfabriek met onder andere de beeld-bepalende watertoren uit Door de lange bouwtijd zijn in het Verkadecomplex verschillende bouwstijlen vertegenwoordigd. Het oudste deel van de brood- en beschuitfabriek de Ruyter (genoemd naar de molen die hier stond) en de koekfabriek zijn voornamelijk in neorenaissancestijl ontworpen. De gebouwen zijn rijk gedecoreerd met onder ander metselmozaïek, natuurstenen banden en reliëfs, smeedijzeren sierankers, een groen en geel tegeltableau met Verkade erop en een groot natuurstenen tableau met de afbeelding van een trompetterende ruiter en de jaartallen De markante watertoren langs de Zaan dateert uit Sinds 2001 hebben de drie onderdelen de status van rijksmonument. De chocoladefabriek is sinds datzelfde jaar gesloten. Het complex zal een bestemming krijgen voor wonen, bedrijvigheid, horeca en leisure. Aan de noordkant van de beschuitfabriek ligt het Hollandsepad als woonstraat ingeklemd tussen de Verkadecomplexen aan de zuid- en westkant. Het verhaal gaat dat een werknemer van Verkade een beding heeft gesloten dat zijn huis na zijn overlijden niet aan Verkade mocht worden verkocht. De fabriek is daarom in westelijke richting uitgebreid. status drie rijksmonumenten c Naast het fabrieksterrein ligt rechts het Politiemuseum. W e s t z i j d e W o o n h u i s / p o l i t i e m u s e u m m i d d e n 1 9 d e e e u w Op de hoek Westzijde/Hollandse pad staat een wit gepleisterd huis met een rechtervleugel in neoclassicistische stijl. De plattegrond van het pand doet vermoeden dat er eerst twee zelfstandige huizen stonden, die in de eerste helft van de 19de eeuw zijn samengevoegd. Tussen het noordelijke en zuidelijke bouwdeel is in de hoek de hoofdingang gemaakt, met geschulpte decoratieve randen op de deuromlijsting en vier pijlen vanuit de hoeken in het bovenlicht. Het huis heeft dakkapellen met een rond venster onder een getoogde kroonlijst met gesneden ornamenten. Het pand doet dienst als politiemuseum. Tegen het huis op nr. 202 staat het voormalig weeshuis van de Nederlands Hervormde gemeente. Eén van de vertrekken heeft een betimmering uit de 18de eeuw. Er is ook een Zaankamer, een kamer met zicht op de Zaan. Achter het pand staat aan de Zaan een bakstenen theekoepel uit de 17de eeuw met stucplafond in Lodewijk XV-stijl, eveneens een rijksmonument. De theekoepel is in de jaren negentig van de 20ste eeuw overgeplaatst naar deze plek. T u s s e n W e s t z i j d e e n P a p e n p a d s l u i s B e d i e n i n g s h u i s j e c a De Papenpadsluis is een smalle sluis die via de Papenpadsloot de Gouw in het Westzijderveld met de Zaan verbindt. Vroeger ging transport van goederen nog voor het grootste deel over de Zaan en de sloten erachter. Hoe oud de sluis precies is, is niet bekend. Wel zijn er vermeldingen uit 1588, toen een valdeur (een sluisdeur die in een sponning op en neer wordt bewogen) werd verlegd, en uit 1681, toen werd besloten om de sluis te vernieuwen, te verleggen en te vergroten. In 1726 is deze sluis nog een keer vergroot, waarmee het de grootste stenen sluis in de Zaanstreek werd. De wanden zijn van baksteen met natuursteenelementen en enkele gedenkstenen. Bij de sluis hoort een klein bakstenen sluiswachtershuis. Tegenwoordig fungeert het als schuur van de woning op Westzijde 214. Het huisje dateert uit het midden van de 19de eeuw. status twee gemeentelijke monumenten c Sla even links en fiets langs de linkerzijde van de sloot. Dit is het Papenpad. U komt lang vier Zaanse houten huizen in een rij. Dit is een goed voorbeeld van historiserende nieuwbouw. P a p e n p a d O u d - K a t h o l i e k e s c h u i l k e r k H e i l i g e M a r i a - M a g d a l e n a e n é é n k l a v i e r s o r g e l Het pad had oorspronkelijk een andere naam, maar werd gewijzigd in Papenpad, toen een katholieke schuilkerk aan het pad werd gebouwd. Het padreglement is van Evenals de doopsgezinden hebben de katholieken in de Zaanstreek houten kerken gebouwd. De Heilige Maria-Magdalena is er één van. Het gebouw is een schuilkerk: het is van de weg af gezien niet direct als kerk herkenbaar. De kerk is in 1695 gebouwd als parochiekerk van de Heilige Maria. Na de kerkscheuring in de 18de eeuw kwam het gebouw in handen van de oud-katholieken. De preekstoel in de kerk stamt nog uit de bouwtijd. Het 17de eeuwse orgel is afkomstig uit de gesloopte schuilkerk de Pauw in Amsterdam. In 1928 werd de oude pastorie door nieuwbouw vervangen. c Op dit punt heeft u een mooi uitzicht op Meypro De Phenix aan de overkant van de Zaan. Hierover later meer. U vervolgt uw route in noordelijke richting. Direct aan uw rechterhand staat op nr. 202 een monumentaal woonhuis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Daarnaast staat een voormalig weeshuis, vlak daarna komt u bij de Papenpadsluis

7 c Over het hek heeft u zicht op het Verkadeterrein. Ga terug naar de Westzijde en vervolg uw route noordwaarts. Het woonhuis aan uw rechterhand op nr. 240 is gebouwd in het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Het huis ernaast op nr. 242 stamt uit 1750 (status: gemeentelijk monument). Daarnaast staan rechts de volgende twee monumentale woonhuizen. W e s t z i j d e B a k s t e n e n w o o n h u i s 17de eeuw Dit bakstenen huis bestaat uit twee delen die haaks op elkaar staan. Boven de ingang is een gevelsteen te zien met de tekst Anno 1728 vermoedelijk verwijzend naar een verstening van een oorspronkelijk houten huis - en de beeltenis van een arend. De oudste fase van het gebouw dateert uit de 17de eeuw. De twee kleine ovale raampjes (ossenogen) met Lodewijk XIV bladdecoratie rondom in de rechter zijgevel zijn mogelijk in de tweede helft van de 19de eeuw of recenter geplaatst. Achter dit pand staat het niet monumentale, maar wel karakteristieke wit gestuukte pand de Olijftak. In 1891 startte Albert Wijnberg hier een handel in patentolie en carbid. Het bedrijf verhuisde in 1961 naar het industriegebied Achtersluispolder. Enkele jaren geleden is de Olijftak verbouwd tot appartementen. W e s t z i j d e G r o t e n d e e l s h o u t e n w o o n h u i s c Direct aan de linkerkant treft u het volgende 18de eeuwse huis. 18de eeuw Tegen het pand op nr aan staat een grotendeels houten huis met een verdieping en een schilddak. In de tweede kwart van de 18de eeuw zijn enkele woonhuizen samengevoegd tot het huidige pand. Tegen de oostelijke achtergevel is een aanluiving en een Zaankamer gebouwd. De omlijsting van de ingang en de door consoles gedragen kroonlijst dateren uit de 19de eeuw. c Tussen de huizen door ziet u aan de overkant van de Zaan het grote monumentale complex van Oostzijde 193, Zwaardemaker (zie later in de route). W e s t z i j d e G r o t e n d e e l s h o u t e n w o o n h u i s 18de eeuw Dit is een grotendeels houten woonhuis met aan de westkant een brede aanluiving. De oudste fase van het gebouw dateert vermoedelijk uit het begin van de 18de eeuw. In het midden van de 19de eeuw is de huidige voorgevel aangebracht. W e s t z i j d e H o u t e n w o o n h u i s i n L - v o r m W e s t z i j d e D u b b e l h o u t e n w o o n h u i s d e r d e k w a r t 1 9 d e e e u w Een houten pand met twee bouwlagen is een zeldzaamheid in Zaanstad. Dat is dan ook één van de redenen waarom deze woning in 2003 de status van monument heeft gekregen. Het pand is lange tijd in het bezit geweest van één familie. Er was een zakkenprikkerij in gevestigd. status gemeentelijk monument c Voor de brug rechts ziet u op nr. 278 een stenen pand. Dit is de oude directievilla van de gasfabriek. Deze directeuren moesten vroeger op het terrein wonen. Op deze wijze werd de veiligheid zoveel mogelijk gewaarborgd. U steekt het kruispunt over. Verderop rechts ziet u een helder groen huis en daar tegenover een groot gebouw. W e s t z i j d e W o o n h u i s i n L - v o r m 1625 Dit is één van de oudste huizen van de Zaanstreek. Eerste bewoner was Pieter Heyndricksz. Aeyt, lid van een vooraanstaande doopsgezinde familie. Hij was leraar en voorganger van de doopsgezinde kerk. De familie Aeyt bezat verschillende molens. De welvarendheid van de eerste eigenaar blijkt uit het vloeroppervlak van de woning, meer dan 90 vierkante meter, en het gebruik van wagenschot: dunne eikenhouten planken die werden gebruikt voor het bekleden van wanden in huizen en schepen. Vanaf 1842 werd het pand bewoond door Willem Dekker Pz., meesterschilder. Via een bruggetje vanaf de straat werd het erf bereikt dat bestond uit een tuin met vruchtbomen en een vijver. Aan de oostkant keken de bewoners uit op diverse molens. Bij de restauratie in 1988 is de 19de eeuwse situatie als uitgangspunt genomen. Een van de kenmerken daarvan is dat de huizen bijna diagonaal op de weg staan. Het pand staat al sinds 1965 op de monumentenlijst. b e g i n 1 9 d e e e u w Dit woonhuis bestaat uit twee delen: een huis aan de linkerzijde (een voormalige winkel) en een huis aan de rechterzijde. De linkervleugel is van hout met een ingezwenkt voorschot, versierd met zijmeanders en een bekronend fronton. De rechtervleugel heeft een bakstenen voorgevel, een hoekvenster en een ingang tussen pilasters. Het pand is onlangs gerestaureerd. c Na 150 meter staan aan de linkerzijde van de weg drie woonhuizen, waarvan de nrs en een monumentale status hebben. Het kleine huisje met stenen voorgevel op nr dateert uit het midden van de 19de eeuw

8 W e s t z i j d e V o o r m a l i g e P. J. J e d e l o o s c h o o l m e t c o n c i ë r g e w o n i n g A m e l a n d 1 8 V o o r m a l i g g r a a n p a k h u i s d e Z e u g 1930 circa 1680 Deze ambachtsschool is gebouwd rond een driehoekig plein. Het voorste deel heeft drie bouwlagen, de achterliggende vleugels twee. Het gebouw is opgetrokken uit gele baksteen en heeft in de voorzijde betonnen en granieten decoraties. Tegen de zuidelijke hoek van het voorste deel is de woning van de conciërge gebouwd. De conciërge was tevens de stoker van de centrale verwarming. In 2007 wordt de school verbouwd tot appartementen. Op het achterterrein zal woningcorporatie Parteon nieuwbouw realiseren die wordt vormgegeven met dertigerjaren kappen. De gymzaal zal worden verplaatst, het achterste deel van de school wordt gesloopt. architect J. Schipper status potentieel gemeentelijk monument c Op nr. 412, tegenover de Frans Halsstraat, staat een woon-winkelhuis uit 1906 met daarachter een pakhuis (status: gemeentelijk monument). U fietst een stuk verder en rijdt onder het spoorviaduct door. Direct rechts staan op de dijk enkele witte huizen. W e s t z i j d e D r i e v o o r m a l i g e b r u g / s p o o r w e g w a c h t e r s w o n i n g e n ca De spoorlijn Zaandam-Hoorn-Enkhuizen werd in 1884 geopend. De brugwachterswoningen dateren uit dezelfde periode. Ze lagen tussen de draaibrug over de Zaan en de spoorbrug over de Westzijde. De panden die op de spoordijk zijn gebouwd, behoren tot het toenmalige standaardtype van de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij. De woningen verkeren op enkele vernieuwde vensters en deuren na nog grotendeels in de oorspronkelijke staat. Oorspronkelijk heeft er ook een houten haltegebouwtje gestaan. De spoorlijn Zaandam-Enkhuizen werd vijftien jaar na aanleg van de spoorlijn naar Uitgeest geopend. De draaibrug over de Zaan lag zo hoog, dat de West- en Oostzijde konden worden overbrugd. Bij de laatste kwam een halte Zaanbrug. De spoorlijn bevorderde het woonwerkverkeer naar Amsterdam en de Zaanse industrie. De stopplaatsen lagen overal op loop- en fietsafstand van de fabrieken. c Direct links op de hoek van de Westzijde met Schiermonnikoog staat een houten woonhuis. Ameland is een pad dat evenwijdig ligt aan de Mallegatsloot, vroeger een belangrijk vaarwater. De padbebouwingen startten vanuit al bestaande bebouwingen langs de Zaan en hielden gelijke tred met de bouw van molens in de velden ten oosten en westen ervan. In het noorden van Zaandam ontstond al vroeg het Aemland, waarvoor in 1643 een padreglement werd opgesteld. Aan dit pad verrezen enkele grote pakhuizen, waaronder het houten graanpakhuis de Zeug. Het is ruim 12 bij 26 meter groot. De gevels zijn van rode baksteen, het inwendig skelet is van hout. In alle gevels zijn de oude bolkozijnen nog aanwezig. status provinciaal monument c Terug naar de Westzijde. U gaat het water over en komt nu op het Zuideinde in Koog aan de Zaan. Rechts staat op Zuideinde 20 een houten woonhuis uit het eind van de 18de eeuw (status: rijksmonument). Iets voor dit pand gaat u linksaf en slaat het Breedweer in. U ziet een stukje verder aan de linkerzijde een groot, groen pand (Boeldag Hallen). B r e e d w e e r 4 1 H o u t e n p a k h u i s d e B o n t e K i e f t 1 8 d e e e u w Na de aanleg van Ameland aan de zuidzijde van de Mallegatsloot werd ook aan de noordkant een pad gemaakt. Hier staat het houten pakhuis de Bonte Kieft. Volgens een vroege vermelding is het te koop aangeboden in Het pakhuis is door verschillende eigenaren en voor verschillende opslagmaterialen gebruikt, zoals voor graan en zaad. Het bestaat uit een benedenverdieping en twee zolderverdiepingen. Het gebouw staat op één meter hoge, gemetselde poeren. De ruimte hiertussen is later dichtgemetseld. Het houtskelet is nog grotendeels intact. De Bonte Kieft is een van de laatst bewaard gebleven oliepakhuizen in de Zaanstreek. status provinciaal monument c Verder door het Breedweer, eerste straat rechts (Anemoonstraat) en direct weer rechts af de Eendrachtstraat in. Aan het eind van de straat staat links op de hoek Zuideinde S c h i e r m o n n i k o o g 2 H o u t e n w o o n h u i s Z u i d e i n d e H o u t e n v o o r m a l i g w o o n h u i s P i e t e r B o o r s m a 18de eeuw 1 8 d e e e u w Oorspronkelijk bestond dit donkergroen geschilderde pand uit twee afzonderlijke woningen. Het voorste huis stond langs de Westzijde, het achterste langs de Padsloot. Daar tussenin zou een waterput hebben gelegen, die inmiddels inpandig ligt. In 1980 is het pand gerestaureerd. status gemeentelijk monument Dit huis is bewoond geweest door Pieter Boorsma, molenmaker en een sociaal bewogen man. Hij was dan ook bevriend met F. Domela Nieuwenhuis. Als molenkenner heeft hij een belangrijke rol gespeeld bij het behoud van molens. Hij was één van de oprichters van Vereniging De Zaansche Molen en schrijver van het standaardwerk over Zaanse molens Duizend Zaanse Molens. c Ga bij het volgende straatje (Ameland) linksaf

9 Goedjaarseind Volgens sommigen is een goedjaarseind de naam voor een aanbouw achter een huis. Als Zaanse kooplieden een zakelijk goed jaar hadden, investeerden zij een deel van hun winst in hun woning. Achter hun huis lieten zij dan een aanbouw maken. Bij sommige Zaanse koopmanshuizen is dit meerdere keren gebeurd.. De term is pas in het begin van de 20ste eeuw ontstaan, terwijl goedjaarseinden uit de 18de en 19de eeuw dateren. Vermoedelijk is het achteraf verzonnen. c Aan de overkant van de straat ziet u op Zuideinde 32 een groen huis dat dateert uit de eerste kwart van de 19de eeuw. Het is een houten woonhuis en is aan de voorkant voorzien van een ingezwenkt voorschot met rijke bekroning in Lodewijk XVI stijl, guirlandes en zijmeanders. De pui heeft gebogen overhoekse vensters. Achter het huis staat een goedjaarseind (status: rijksmonument). c U gaat linksaf het Zuideinde op en vervolgt uw route tot het kruispunt Zuideinde/Leliestraat. Rechts op de hoek ligt een café. zwarte Hollandse pannen. De begane grond is van baksteen. Ook dit pakhuis is net als de Memel opgetrokken uit gepotdekselde delen. status drie provinciale monumenten c Vervolg uw route langs het Zuideinde. Voorbij het kruispunt staat aan uw linkerhand een groot gebouw. Z u i d e i n d e 8 3 V o o r m a l i g d i a c o n i e h u i s N e d. H e r v. G e m e e n t e d e K o g g e Dit grote pand is gebouwd naar een ontwerp van de Haagse architect Verschoor onder toezicht van de Zaandamse stadsarchitect L.J. Immink. Oorspronkelijk was het gebouw bestemd voor de verzorging van wezen. Later werd het gebruikt als bejaardentehuis. In 1969 werd het gebouw, na een ingrijpende restauratie, in gebruik genomen voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben. Tegenwoordig is het een pension. architect Verschoor, Den Haag Z u i d e i n d e 5 0 H o u t e n h u i s ( C a f é d e T o o g a a n d e Z a a n ) circa 1700 c U rijdt verder langs het Zuideinde. De straat verandert van naam in Raadhuisstraat. U rijdt tot Raadhuisstraat 4 aan uw rechterhand Het meest in het oogspringend is de klokgevel met versieringen van guirlandes en zijmeanders. Ook binnen in het huis is er veel bewaard gebleven: binnenwanden, gebinten, brede verdiepingsvloerdelen, oude deuren en bontjes (opbergkastjes onder het raam). Het pand is aan het eind van de twintigste eeuw in verwaarloosde staat geveild en daarna ingrijpend gerestaureerd. c Waarschijnlijk zonder het te merken bent u intussen drie oude pakhuizen gepasseerd. Van de weg af zijn ze nauwelijks te zien, vanaf het water des te beter. U kunt het best even rechtsaf slaan en op het midden van de Willem Alexanderbrug de panden bekijken. Z u i d e i n d e 4 2 b, 4 4 e n 4 4 f H o u t e n v o o r m a l i g z a a d p a k h u i s d e M e m e l Z a a d p a k h u i s d e R e u s P a k h u i s S u e z , molenschuur gelijk namige oliemolen De Memel, het groene pakhuis, dateert uit 1907 en heeft dienst gedaan als opslagruimte voor de oliefabriek de Reus. Vanaf het Zuideinde is alleen de linkergevel (zuid) zichtbaar. Het zadeldak is bekleed met zwarte Hollandse pannen. De voorgevel is opgetrokken uit gepotdekselde delen, schuin over elkaar heen liggende planken. Links en rechts van het midden zijn deuren aangebracht, zowel op de begane grond als op de eerste verdieping. Tussen deze deuren is een rij kleine ramen zichtbaar en een naambord waarop Memel staat. De Reus was oorspronkelijk een oliemolen, die in 1880 werd verbouwd tot stoomoliefabriek. In 1919 werd de fabriek inclusief de pakhuizen verkocht en verbouwd tot garage. Het dak van de Reus heeft rode pannen, witgeverfde windveren en een makelaar. Alleen de voorgevel is zichtbaar. Suez, het zwarte gebouw, bestaat uit drie bouwlagen onder een zadeldak van R a a d h u i s s t r a a t 4 Voormalig beurtschipperskantoor en remmingswerk/aanlegsteiger v.a Dit houten woonhuis is een voorbeeld van een eenvoudig Zaans huis. Het zadeldak is bekleed met rode Hollandse pannen en heeft aan de voor- en achterkant windveren en een makelaar. Achter het huis staan twee schuren. Tot circa 1920 was het voorste deel van het pand in gebruik als winkel en werd in het achterste deel gewoond, daarna is het verbouwd tot woonhuis. Op de achterste schuur werd aan de Zaankant een kantoortje geplaatst voor een beurtschippersbedrijf: een vaste vaart op gezette dagen naar dezelfde bestemming. Een lijndienst over water dus. status provinciaal monument R a a d h u i s s t r a a t V o o r m a l i g k o o p m a n s w o o n h u i s ( n r. 1 0 ) P a k h u i s ( n r. 8 ) 1722 begin 19de eeuw Dit pand bestaat uit twee evenwijdige vleugels. De twee voorschotten met fronton en zijmeanders zijn identiek en aan elkaar gekoppeld. Het rechterdeel springt een raambreedte terug van de straat. status twee rijksmonumenten c U draait om en gaat rechtsaf de Ruyterstraat in en aan het eind naar rechts. Breestraat 80 ligt aan uw rechterhand

10 B r e e s t r a a t 8 0 V o o r m a l i g w o o n h u i s J a n M e y e r Deze woning is ontworpen door en gebouwd in opdracht van Jan Meyer, de gemeentearchitect van Koog aan de Zaan, die een liefhebber van schepen was. Dit komt tot uitdrukking in de erker in de voorgevel die als een scheepsboeg naar voren steekt en in de plantenbakken met dezelfde vorm aan de zijkant. De klossen van de dakgoot aan de zijgevels vertonen motieven uit de scheepsbouwerij. Door het zadeldak met gebogen vlakken, de horizontale roeden in de ramen en de plastische bakstenen gevel vertoont het gebouw sterke verwantschap met gebouwen opgetrokken in de stijl van de Amsterdamse School. architect Jan Meyer status gemeentelijk monument c U neemt de eerste straat rechts, de Julianastraat, en gaat vervolgens weer naar links de Raadhuisstraat in. R a a d h u i s s t r a a t 3 6 V o o r m a l i g k o o p m a n s h u i s 1700 Dit woonhuis dateert waarschijnlijk uit De rechterzijde is een houten topgevel met in de onderpui een deurkalf met ANNO De voorgevel is van baksteen. De driedelige opzet van het huis is nog in tact: aan de noordzijde bevonden zich bedsteden, aan de zuidwestzijde het kantoor en op de zuidoosthoek de hal met toegang tot de kelder. Enkele jaren geleden is dit koopmanshuis grondig gerestaureerd. Een blikvanger is de dakkapel, een voorbeeld van een reconstructie, want deze dakkapel is toegevoegd bij de restauratie. R a a d h u i s s t r a a t 3 8 V o o r m a l i g d i r e c t i e k a n t o o r H o n i g i n c l u s i e f h o u t e n l u c h t h u i s Dit woonhuis werd gebouwd in opdracht van mevrouw M.A. van de Goot-Honig. Het huis is niet zo oud als het lijkt. Dat komt door de vormgeving van de voorgevel, die gebaseerd is op 17de en 18de eeuwse bouwstijlen. Achter het huis helaas vanaf de weg niet te zien - staat aan de Zaan een houten luchthuis dat hoorde bij het huis dat vroeger op Raadhuisstraat 38 stond. Luchthuizen zijn kenmerkend voor de Zaanstreek. Het zijn tuinhuizen aan het water, die werden gebruikt voor ontspanning. architect J. Gratama status twee gemeentelijke monumenten c U fietst 75 meter tot aan het viaduct. Links op de hoek staat een grotendeels houten woonhuis met gevel uit de eerste kwart van de 19de eeuw met pilasters en een gesneden guirlande in de gevel. Het huis zelf is ouder. Het heeft een bakstenen pui met overhoekse vensters (Zuiderkerkstraat 1, status: rijksmonument). Daarnaast staat de Kogerkerk. K e r k s t r a a t 1 4 e n 1 2 K o g e r k e r k ( G r o t e K e r k ), i n c l u s i e f o r g e l B a k s t e n e n b i j g e b o u w ( d e S t o l p ) Laat in de 17de eeuw kreeg Koog aan de Zaan, waar de meeste inwoners doopsgezind waren, een eigen hervormde kerk. De kerk werd in de vorm van een rechthoekig zaalkerkje gebouwd. In de jaren werden de noord- en zuidvleugel aangebouwd, waardoor het de vorm van een Grieks kruis kreeg. De 17de eeuwse oost-west gelegen muren worden versterkt door steunberen. De 19de eeuwse muren hebben alleen steunberen op de hoeken. In 1920 brandde de kerk door blikseminslag gedeeltelijk af. De toren op de kruising van de daken werd verwoest en opnieuw gebouwd als achtzijdige toren geheel met lood bekleed. Mocht de kerk tijdens uw tocht open zijn, neem dan ook binnen een kijkje. De preekstoel in de kerk stamt nog uit 1686 en is uitgevoerd in vroeg-hollandse renaissance stijl, evenals het doopbekken en de kaarsenkronen. In de voet van de preekstoel zijn bloemenranken en vogels uitgesneden. Na de vergroting van 1825 is in het midden van de kerk een glazen empire-kaarsenkroon opgehangen. Boven de ingang hangt een schip dat dateert van het einde van de 17e eeuw. Het hangt aan een ijzeren stang die door een houten vuist wordt vastgehouden. Naast de kerk staat een laag bakstenen huis dat fungeert als bijgebouw. status twee rijksmonumenten R a a d h u i s s t r a a t 8 6 Voormalig raadhuis Koog aan de Zaan 1685, 1824 c U fietst onder het viaduct van de A8 door. Direct rechts ziet u het voormalig raadhuis In 1892 liet brood- en banketbakker Sweepe in zijn testament opnemen dat zijn bakkerij aan de gemeente moest worden geschonken. Echter onder één voorwaarde: het pand moest in gebruik worden genomen als gemeentehuis. Dat was goed bedoeld, maar het gebouw voldeed niet aan de eisen van die tijd en werd gesloopt. De laatste wil van de bakker werd gerespecteerd en nieuwbouw verrees in De bouw was ook voor die tijd uitbundig: fraaie tegelpatronen, prachtige paneeldeuren en symbolische afbeeldingen in de vorm van vier hoofden van Nijverheid, Handel, Scheepvaart en Zuivelbereiding. Om de voordeur is een omlijsting van zandsteen met een boogfronton aangebracht. Boven de deur is het wapen van de voormalige gemeente ingemetseld. In het monumentale trappenhuis valt gefilterd licht door de gebrandschilderde ramen. Op de eerste verdieping geven twee enorme eikenhouten deuren toegang tot de voormalige raadszaal. Na de samenvoeging tot Zaanstad in 1974 werd het gebouw als hulpsecretarie in gebruik genomen. Tegenwoordig is het een acupunctuurcentrum. status gemeentelijk monument Dubbele Buurt De parkeerplaats aan de rechterkant tegenover de Sportstraat is de Dubbele Buurt van Koog aan de Zaan. Vroeger werd bij dreigen van een dijkdoorbraak soms een tweede dijk aangelegd. Er ontstonden dan evenwijdig aan elkaar twee dijken met bebouwing erlangs. Aan de Dubbele Buurt in Koog aan de Zaan stonden zeer fraaie Zaanse panden. Vroeger was dit het mooiste deel van Koog aan de Zaan. Deze panden zijn echter afgebroken en naar het Openluchtmuseum in Arnhem verplaatst. Wat rest is een vervallen parkeerplaats

11 c Vanaf de Dubbele Buurt verandert de naam Raadhuisstraat in Lagendijk. U komt nu in een industrieel gebied terecht. Direct links ziet u een huis met een stenen langsgevel (nr. 1a). P i n k s t r a a t 1 2 O l i e m o l e n h e t P i n k 1620 (1751) L a g e n d i j k 1 a e n 1 b T w e e h o u t e n h u i z e n 18de eeuw De oudste fase van het huis aan de straatkant (1a) dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw. De voordeur is waarschijnlijk origineel en bestaat uit een boven- en onderdeur, met aan de binnenzijde een houten klink. Het pand er achter op nr. 1b is vermoedelijk vanaf de bouw in de tweede helft van de 18de eeuw een werkplaats geweest, onder andere van een klokkenmaker. status twee rijksmonumenten L a g e n d i j k 3 V o o r m a l i g e v i l l a f a m i l i e H o n i g ( b a l k e n v i l l a ) Deze gepleisterde villa is gebouwd voor de heer G. Honig. Op het fronton van de voorgevel is het familiewapen afgebeeld: een bijenkorf. Het pand deed later dienst als kantoor voor het tegenoverliggende bedrijf M.K. Honig, later N.V. Stijfselfabriek de Bijenkorf. Het bedrijf ontstond in 1867 met de aankoop van een stijfselhuis. In 1895 werd de stijfselfabriek de Bijenkorf opgericht, waar maizena en pudding werden geproduceerd. In 1903 volgde al een eerste uitbreiding. status gemeentelijk monument c U gaat een stukje terug en rijdt rechtsaf de Sportstraat in. S p o r t s t r a a t 2 e n Voormalige dienstwoningen Stijfselfabriek de Bijenkorf 1930 De Sportstraat is aangelegd rond 1925, aan de rand van het fabrieksterrein van de Honigfabrieken. Tussen 1926 en 1930 zijn aan de noordkant zeven woningen voor het hogere kader van de fabriek gebouwd. De straat was maar aan één kant bebouwd en de bewoners hadden vrij uitzicht. Het complex bestaat uit een vrijstaande woning (nr. 2) en een drietal dubbele woningen (nrs. 4-14). Ze zijn ruim opgezet en worden omringd door tuinen. De woning op nr. 2 is gebouwd naar ontwerp van J. Meijer, die ook de woning op Breestraat 80 heeft ontworpen, en heeft architectonische invloeden van de Amsterdamse School. De dubbelwoningen zijn wat soberder van uitvoering. architecten Jan Meijer (nr. 2), E. Verschuijl & Zn (12-14) status twee gemeentelijke monumenten c Fiets de Sportstraat verder uit en ga rechtsaf de Pinkstraat in (achterhuis), (villa) Oliemolen het Pink is gesticht in 1620 als wipmolen. Op de onderbouw van de wipmolen is in 1751 een achtkantige bovenkruier gebouwd. In het voormalige huis van de familie Honig in Koog aan de Zaan kwam aan de achterzijde een in hout gesneden versiering voor met daarin een schild met de afbeelding van een wipmolen. Dit schild, dat volgens de overlevering het Pink voorstelde, bevindt zich nu in de schuur van de molen. De familie kreeg de molen in 1749 in bezit, in dezelfde periode dat zij hun huis lieten bouwen. Verscheidene rampen hebben de molen getroffen: brand in de kap, breken van de bovenkap en blikseminslag. De schade werd steeds hersteld. De kap kruit op klossen en is voorzien van zware ijzeren haken, waarschijnlijk om te voorkomen dat de kap onder extreme omstandigheden van het achtkant zou afwaaien. De molenschuren zijn in de loop van de tijd vergroot. De Vereniging De Zaansche Molen kocht het bouwwerk in 1939 aan en restaureerde het in hetzelfde jaar. Het was de eerste aankoop van deze vereniging. Sindsdien is de molen regelmatig in werking gesteld. c Iets voor de molen gaat u linksaf de Kieftstraat in. Aan het eind van deze straat rechts, en direct weer naar rechts. Dit is de Boschjesstraat. B o s c h j e s s t r a a t e n R. k. k e r k H. H. M a r t e l a r e n v a n G o r c u m e n p a s t o r i e, i n c l. o r g e l 1932 (kerk) en 1946 (orgel) Deze rooms-katholieke kerk en de pastorie staan aan het eind van de Boschjesstraat op de hoek met de Provincialeweg. Het complex past goed in het buurtje waar dezelfde moderne, expressionistische bouwstijl is toegepast. Rechts is een portiek met voordeur, geflankeerd door een glas-in-lood raam. Achter het portaal ligt de kerkzaal, met links een bakstenen toren en rechts een achtkantige doopkapel. De toren heeft een natuurstenen bekroning en een koperen spits. De tegelvloer in de kerk en de geelpaarse glas-in-lood ramen geven de kerk een modern en sfeervol interieur. Het is daarnaast een in de Zaanstreek tamelijk zeldzaam voorbeeld van vormgeving van kerken in de jaren dertig van de 20ste eeuw. architect Nico Molenaar jr. status twee gemeentelijke monumenten c U fietst de Boschjesstraat helemaal uit tot de Lagendijk, met kleine knik in de weg. Hierbij steekt u de Pinkstraat over. Rechts aan de overkant staat, bijna ingeklemd tussen fabrieken, de doopsgezinde kerk van Koog aan de Zaan. L a g e n d i j k 3 4 D o o p s g e z i n d e k e r k i n c l. o r g e l 1680 (kerk), 1870 (orgel) Eerder op deze route heeft u de vermaning in Zaandam aan de Westzijde gezien. De vermaning in Koog, een grotendeels houten gebouw, kreeg in 1873 een bakstenen voorgevel met eclectische versieringen. Het orgel is in gerestaureerd