fa/ februari 1998 RAPPORT INZAKE MUNTAANKOPEN DOOR DE NEDERLANDSCHE BANK TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG

Transcriptie

1 fa/ februari 1998 RAPPORT INZAKE MUNTAANKOPEN DOOR DE NEDERLANDSCHE BANK TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 1 De opdracht tot onderzoek 1.1 Naar aanleiding van een bericht in Vrij Nederland van 13 december 1997 ( Nog meer opgedoken Liro-archief ) over de aankoop in 1944 door de Nederlandsche Bank (de Bank) van 32 munten bij Lippmann, Rosenthal & Co Sarphatistraat - in het vervolg kortheidshalve LiRoS - tot een totaal bedrag van f 2,-, heeft de directie op 16 december 1997 prof dr M.M.G. Fase - onderdirecteur van de Bank en verantwoordelijk voor wetenschappelijk onderzoek en econometrie, deeltijd-hoogleraar monetaire economie aan de Universiteit van Amsterdam, belast met de geschiedschrijving van de Bank voor het tijdvak en prof mr J.Th. de Smidt - emeritus hoogleraar rechtsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam alsmede voormalig voorzitter van de Archiefraad - verzocht een diepgaand onderzoek in te stellen naar mogelijke andere aankopen van munten en voorwerpen door de Bank bij of via LiRoS in de oorlogsjaren De resultaten van dit onderzoek zouden ter beschikking worden gesteld aan de commissie Scholten. Deze commissie doet op verzoek van de Contactgroep Tegoeden WO II (commissie Van Kemenade) een onderzoek naar de systematiek van het rechtsherstel na de Tweede Wereldoorlog met betrekking tot door de bezetter van joodse burgers gevorderde tegoeden en verzekeringspolissen. Met het oog hierop hebben ondergetekenden in hun onderzoek ook aandacht geschonken aan vragen van rechtsherstel met betrekking tot de bij de Bank terechtgekomen munten uit joods bezit. 1.2 Het onderhavige onderzoek omvat: een inventarisatie en reconstructie van alle muntaankopen door de Bank in de periode , met in het bijzonder de aankopen uit joods bezit; de achtergronden van de desbetreffende aankopen; het rechtsherstel met betrekking tot geroofde munten. Ons onderzoek berust op een nauwkeurige analyse van de desbetreffende archiefstukken en overige boekingsbescheiden van de Bank, aangevuld met

2 fa/ februari 1998 een gedetailleerd onderzoek van de nog overgebleven documenten uit het LiRoS-archief. Steekproefgewijs werd onderzoek gedaan in de archieven van LiRoS, in het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD) en in die van het Nederlands Beheersinstituut (bij ARA). Overleg vond plaats met de commissie Kordes, prof dr I. Lipschits en dr A.J. van der Leeuw. Voor de uitvoering van het hier weergegeven onderzoek werden wij bijgestaan door een aantal medewerkers van de Bank. 2 De voornaamste feiten en achtergronden 2.1 Deviezenregelingen in 1940 en 1941 Op grond van artikel 9 van de Deviezenverordening 1940 (27 juni 1940) werden alle ingezetenen verplicht tegen betaling van de goudwaarde om goud, edele metalen [enz.] bij de Nederlandsche Bank aan te bieden en op verlangen te verkopen en over te dragen. Dit voorschrift bleef gehandhaafd in het Deviezenbesluit 1941 (29 maart 1941). Ook gouden en zilveren munten uit verzamelingen dienden te worden aangemeld. Van de aanmeldingen hadden circa betrekking op verzamelingen van gouden munten en verzamelstukken. Munten werden als verzamelstukken beschouwd wanneer daaraan een belangrijk hogere handelswaarde kon worden toegekend dan met de goudwaarde overeenkwam. Bezwaren en vervreemden was gebonden aan een vergunning van het Deviezeninstituut. Erkende muntenhandelaren werd een algemene vergunning verleend, maar moesten maandelijks bij het Deviezeninstituut aangifte doen van hun munttransacties. In juli 1942 deelde het Deviezeninstituut mede dat de handel tusschen ingezetenen van het bezette Nederlandsche gebied in zilveren verzamelmunten niet meer aan een vergunning van het Deviezeninstituut onderhevig wordt geacht. Sindsdien beperkten de opgaven door de muntenhandelaars zich tot de gouden munten. Tot medio 1941 werden op grond van de desbetreffende Deviezenverordening 1940 en Deviezenbesluit 1941 regelmatig (verzamel)munten aan de Bank Dit waren mevrouw drs C. van Renselaar (historica) en de heren J.J. Grolle (conservator numismatische verzameling), drs E. van der Kam (adjunct-conservator) en drs H. Waalwijk (archivaris).

3 fa/ februari 1998 aangeboden. De aanbieders werd verzocht deze munten alsnog in te leveren danwel medegedeeld dat de munten nog niet behoefden te worden ingeleverd maar dat de Bank zich moet voorbehouden om alsnog tot aankoop van verzamelstukken over te gaan. Ons is niet gebleken dat de Bank in het kader van de Deviezenverordening, gebruik makend van het gemaakte voorbehoud, verzamelmunten zou hebben aangekocht ten behoeve van de eigen muntenverzameling. De gouden munten die als deviezengoud tegen de goudwaarde door de Bank waren aangekocht, werden aan de goudvoorraad van de Bank toegevoegd. Na de oorlog is gebleken dat zich onder de ingekochte munten toch bijzondere exemplaren hebben bevonden. Onwetendheid bij koper en verkoper kan daarvan de oorzaak zijn geweest. Een restant van dit munten-deviezengoud werd in december 1944 via Meppel naar Duitsland (Würzburg) afgevoerd. Toen na de oorlog deze zakken met munten in Duitsland waren opgespoord en in oktober 1948 weer in Nederland waren teruggekeerd, constateerde de firma Schulman, die om advies was gevraagd, dat ook verzamelstukken deel uitmaakten van dit deviezengoud. Wellicht waren er ook nog munten bij die in de jaren door LiRoS waren ingenomen. Uit briefwisseling met de Minister van Financiën blijkt dat Financiën accoord ging met de toewijzing van de Würzburg-verzameling aan de Bank, mits uw instelling bereid is eventuele rechtsherstel aanspraken, welke gedepossedeerden mochten blijken te hebben te honoreren. De Bank antwoordde op 9 januari 1951 dat zij aanspraken uit rechtsherstel zou honoreren. Uit deze bron werden toen 736 munten - en later in munten - door de Bank overgenomen ten behoeve van haar numismatische verzameling. 2.2 LiRoS: de roofbank Op 8 augustus 1941 riep de Duitse bezetter de Dienststelle Lippmann Rosenthal & Co, Sarphatistraat (LiRoS) in het leven. De naam Lippmann, Rosenthal & Co was de handelsnaam van een gerenommeerd, in 1859 opgericht joods bankiershuis in Amsterdam, dat gevestigd was in de Nieuwe Spiegelstraat. De Duitsers gaven hun Dienststelle in de Sarphatistraat

4 fa/ februari ) opzettelijk de naam van deze in joodse kringen vertrouwde instelling. Dit was echter bewuste misleiding: Te stelen onder een Joodse naam, te grijpen met een hand, die aan een Joodse hand herinnerde, en dat dan te doen bij Joden zelf, dat is een pikanterie waaraan men het hele karakter der Duitse bezettingstactiek af kan lezen 2). De roofbank stond in feite los van het oude bankiershuis, dat zijn zaken voortzette op het oude adres 3) en na de bevrijding weer onder de vooroorlogse leiding kwam te staan 4). Begin 1948 werd aan de naamsverwarring een einde gemaakt, toen de naam van LiRoS veranderd werd in Liquidatie Vermögens Verwaltung Sarphatistraat (LVVS). De joodse Nederlanders genoemd in artikel 4 van de Verordening 189/1940 werden op 8 augustus 1941 verplicht hun contante geld te storten op een rekening bij LiRoS. Op die datum wordt de verordening 148/41 betreffende de behandeling van het joodse geldelijk vermogen van kracht en hiermee wordt een begin gemaakt met het onderbrengen van geldelijke vermogens van joodse natuurlijke personen bij LiRoS. Verder moesten zij hun effecten in depot geven en tegoeden en deposito s bij banken, spaarkassen en andere geld- en kredietinstellingen overboeken naar een op hun naam te openen rekening bij LiRoS (de depotplicht gold niet voor personen met een zuiver vermogen minder dan f of met een belastbaar inkomen van minder dan f 3.000). 1) Later is de naam van deze straat gewijzigd in Muiderschans. 2) A.J. Herzberg, Kroniek der Jodenvervolging Amsterdam 1985, 92. 3) Over de verhouding tussen beide het volgende. A. Flesche was in juni 1940 aangesteld als Verwalter van de firma Lippmann, Rosenthal & Co., Nieuwe Spiegelstraat, en na 8 augustus 1941 ook van kantoor Sarphatistraat. In augustus 1943 wordt O. Witscher benoemd tot Verwaltungstreuhändler van het kantoor Sarphatistraat, maar blijft Flesche ook tekenbevoegdheid behouden voor LiRoS. Op 1 juni 1945 verklaren de beheerders van LiRoS, de heren Masthoff en Roos, dat ons niet is gebleken dat tusschen de door ons beheerde onderneming en de firma Lippmann, Rosenthal & Co., kantoor houdende Nieuwe Spiegelstraat 6-8, een rechtsband bestaat of ooit heeft bestaan. In het eindverslag uit 1958 van de beheerders-vereffenaars LVVS wordt LiRoS een schijnfiliaal genoemd. In een notitie van 31 augustus 1944 merkt de Bank, op dat LiRoS ambtshalve is aangemeld in augustus 1943 voor het Bankenregister en aangemerkt moet worden als Deutsche Dienststelle.

5 fa/ februari 1998 Op 21 mei 1942 werd Verordening 58/1942 van kracht. Deze bepaalde dat alle vorderingen van en op joodse burgers schriftelijk bij LiRoS moesten worden aangemeld. Diezelfde Verordening verplichtte joodse burgers Collecties van alle soorten, kunstvoorwerpen, voorwerpen van goud, platina of zilver, alsmede bewerkte of onbewerkte edelsteenen, halfedelsteenen en parels (...) in te leveren bij LiRoS 5). Munten vielen onder voorwerpen van goud, enz. De hier bedoelde inlevertermijn eindigde op 30 juni 1942, maar tot juni 1944 werden bij LiRoS aangebrachte munten geadministreerd. De ingeleverde goederen, waaronder munten, werden door LiRoS te gelde gemaakt en voor de opbrengst werd de eigenaar gecrediteerd. Deze mocht tot een bepaald maximum bedrag over dit tegoed beschikken. Begin 1943 werden alle rekeningen op één Sammelkonto gebracht. Het te gelde maken vond plaats tussen januari 1943 en september ). Bij het zoeken naar mogelijke kopers maakte LiRoS gebruik van ter zake deskundige taxateurs, tussenpersonen en veilinghuizen. Vooraanstaand in verband met verzamelmunten was de firma J. Schulman, sinds 1902 gevestigd te Amsterdam. 2.3 Numismatische verzameling van de Bank De numismatische verzameling van de Bank ontstond in de 19e eeuw onder het presidentschap van W.C. Mees ( ), maar werd voortgezet door zijn opvolgers N.G. Pierson ( ) en N.P. van den Berg ( ). De collectie omvatte toen ongeveer Nederlandse munten. De collectie werd langzaam door schenkingen (mr G. Vissering) en aankopen uitgebreid. In 1926 besloot de directie naast de muntcollectie tot aan- 4) In 1968 smolt Lippmann, Rosenthal & Co samen met de Hollandse Koopmansbank te Utrecht. 5) Verordening 58/1942: Verordening van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied betreffende de behandeling van joodsche vermogenswaarden, Afdeling III, artikel 10. 6) Vgl. J. Brands en J.C. Brezet, Bedrijfseconomische notities. Nogmaals: Lippmann, Rosenthal & Co, Sarphatistraat. In: Economisch- Statistische Berichten, 30 maart 1949,

6 fa/ februari 1998 leg van een verzameling bankbiljetten en stelde een conservator aan voor het beheer van de munten- en waardepapierverzameling. Sindsdien was er sprake van een professioneel en actief verzamel- en aankoopbeleid voor de historische collectie. Met dit verzamelbeleid voegde de Bank zich overigens bij collega-centrale banken in Europa, die alle historische collecties van munten en bankbiljetten aanlegden Munttransacties ten behoeve van de verzameling van de Bank Zoals hiervoor al is gezegd, is ons niet gebleken dat de Bank ten behoeve van haar verzameling aangemelde en vrijgestelde verzamelingen van munten en verzamelstukken tijdens de oorlog zou hebben ingekocht. Wel zijn uit de zogenaamde Würzburg-verzameling na de oorlog in munten en in 1952 nog 79 munten door de Bank overgenomen ten behoeve van haar muntenverzameling. Tijdens de periode werden, zo leert tabel 1, ten behoeve van de verzameling, munten (en papiergeld) aangekocht tot een totaal van ruim f ,- en werden doubletten afgestoten tot een bedrag van bijna f 9.500,-. Voor iedere aankooptransactie was het fiat van de directie nodig. Uit de desbetreffende administratie (Aanwinstenregister van de muntverzameling en waardepapierverzameling ; repertoria ; onkostenboeken en memorialen ) blijkt dat in de periode mei 1940 tot maart 1945 negentien aankopen plaatsvonden voor bedragen variërend van f 2,- tot f ,- en drie verkopen van doubletten, waaronder één aan de firma Schulman (oktober 1943) en twee aan medewerkers van de Bank (oktober 1943 en maart 1945) tot een totaalbedrag van f 9.436,40. Van de negentien aankopen betroffen twee transacties (mei/oktober 1940) munten (en bankbiljetten) die vermoedelijk afkomstig waren van de agentschappen Groningen en Leeuwarden en van s Rijks Munt; twee aankopen (maart 1942) betroffen (bankbiljetten en) munten door de kassier-generaal van de Bank; in vijf gevallen (december 1940; januari, maart, mei 1941; oktober 1942) geschiedde de aankoop bij de firma J. Schulman, in één geval (april 1944) bij Van Stockum s Antiquariaat te s Gravenhage. Eén aankoop (à f 3.500,-) geschiedde op grond van een advertentie (december 1941) in een dagblad, waarbij een zeldzame col-

7 fa/ februari 1998 lectie oud papierengeld, bestaande uit bank- en noodbiljetten, werd aangeboden; voor f 460,- werden ook 37 munten (Leids noodgeld en zilveren munten) bij die koop betrokken. De grootste aankoop (f ,-) betrof de privé-verzameling van mr G.W.A. de Veer (directeur van een hypotheekbank en in zijn vrije tijd conservator van het Zeeuws Penningenkabinet), die door bemiddeling van de firma Schulman in januari 1943 plaatsvond. In vijf gevallen is de verkoper onbekend en op geen enkele wijze meer te traceren uit de beschikbare administratieve bescheiden. Centraal bij de meeste transacties stond de firma J. Schulman, niet alleen bij koop en verkoop, maar ook bij taxaties. Helaas is het archief van de firma in 1989 vernietigd, waardoor deze informatiebron is opgedroogd. Tabel 1 geeft een overzicht van alle munttransacties uit de periode Tabel 1 Aankoop verzamelmunten Jaar Maand Herkomst/ Aantal Bedrag Totaal verkoper munten (in glds) bedrag per jaar (in glds) 1940 oktober s Rijksmunt 6 2,86 december J. Schulman 52 81, januari J. Schulman 8 20,50 maart J. Schulman 6 85,00 mei J. Schulman ,25 december J. Fuldauer , maart Kassiergeneraal DNB 69 64,85 oktober J. Schulman ,00 a) 1943 januari G.W.A. de Veer , februari LiRoS I ,00 april Van Stockum ,98 augustus LiRoS II ca ,00 82,26 711,75 240, , ,98 Verkoop door de Bank van verzamelmunten Koper: 1943 oktober J. Schulman ,00 oktober F.G. Hartjes 20 12, maart P. ten Cate ca 985 b) 7.524, inlevering (35 ton goud, wo munten) op grond van Deviezenverordening: f 71 mln Hieraan onttrokken voor verzameling c): Herkomst: 1949 oktober Goudvoorraad DNB , juni Goudvoorraad DNB ,20 a) Tevens nog voor f 254 bankpapier. b) 59 kavels overige munten en 60 gouden munten, alle afkomstig van LiRoS. c) Hieronder bevond zich ten minste één munt afkomstig van LiRoS.

8 fa/ februari 1998 Onderscheid moet worden gemaakt tussen gebruikelijke aanschaffingen die op basis van vrijwilligheid plaatsvonden en die welke samenhingen met Duitse dwang en roof. Twee transacties betreffen aankopen van LiRoS, respectievelijk in februari (LiRoS I) en in augustus 1944 (LiRoS II). Het zijn deze aankopen waarvan op de bewaard gebleven LiRoS-kaarten melding wordt gemaakt en waarvan in het artikel in Vrij Nederland van 13 december 1997 sprake is Nadere analyse van de munttransacties met LiRoS Alle onlangs teruggevonden LiRoS-kaarten, waarvan 205 anonieme ( Herrenloses Jüdisches Gut ), die indertijd afgezonderd zijn van de in totaal Lippmann-claims, zijn zorgvuldig nagezien op aankopen door de Bank. In totaal zijn op negentien kaarten vermeldingen van muntverkopen aan de Bank gevonden. Op de kaarten staat vaak vermeld op welke datum de munten bij LiRoS zijn binnengekomen. Die data lopen van medio 1942 tot juli LiRoS heeft de in die jaren binnengekomen munten kennelijk bewaard en in februari en augustus 1944 als partijen aan de Bank met de desbetreffende facturen doen toekomen. Deze handelwijze vloeide voort uit het overleg in 1942 met de Bank, i.c. mr J. Robertson, naar aanleiding van een vraag of verzamelmunten aan de Bank danwel aan LiRoS aangeboden moesten worden. In juli 1942 drong Robertson, waarvan bekend is dat hij persoonlijk een grote belangstelling voor (munten) verzamelingen had, er bij dr A.J. Bühler, de Beauftragte der Reichskommissar bij de Bank, op aan... dass wir zwecks Ergänzung der Münzensammlung unseres Institutes, an gewissen bei der Firma Lippmann, Rosenthal & Co. abgelieferten oder noch abzuliefernden Münzen eine Interesse haben, und wir wären Ihnen deswegen dankbar, falls Sie veranlassen wollten, dass die Firma Lippmann, Rosenthal & Co. sich künftighin vorher mit einem Angebot an uns wendet, ehe Sie die Veräusserung der eingelieferten Sammlungen oder Sammelstücke in irgendeiner anderen Weise zur Hand nimmt. LiRoS handelde conform dit verzoek en bewaarde de in 1942 en volgende jaren bij LiRoS binnengekomen munten ten

9 fa/ februari 1998 behoeve van de Bank. Op 25 februari 1944 (factuur 623 à f ,-), 26 februari 1944 (factuur 624 à f 186,11) en 29 augustus 1944 (factuur 714 à f 5.065,-) werden de partijen aan de Bank overgedragen. De hier genoemde factuur-nummers zijn ontleend aan de LiRoS-kaarten. Van de rekeningen 623, 624 en 714 is in het archief van de Bank alleen rekening nr 623 aangetroffen. De rekeningen 624 en 714 zijn noch in het archief van de Bank, noch in het archief van LVVS (bewaard op het RIOD), noch in dat van het Nederlands Beheers Instituut (NBI) (bewaard op het ARA) teruggevonden. Uit de boekhouding van de Bank zijn deze aankopen echter te reconstrueren. Factuur 623 bestaat uit 99 posten die van 63 verschillende HR-nummers zijn voorzien 7). Na zorgvuldig onderzoek van de bewaard gebleven LiRoSkaarten bleken zeven HR-nummers te corresponderen met HR-nummers op de bewaard gebleven LiRoS-factuur. In één geval kon worden vastgesteld dat na de oorlog een beheerder was aangesteld over de boedel van rechthebbenden die allen tijdens de oorlog waren omgebracht of na de oorlog zijn omgekomen. De overige 56 HR-nummers moeten op de LiRoS-kaarten hebben gestaan die in 1986 zijn vernietigd. Nader onderzoek is daarom vooralsnog onmogelijk. Factuur 624 betreft waarschijnlijk aankoop van gouden munten tegen de dagprijs van het goud. Deze munten zijn niet opgenomen in de muntenverzameling van de Bank, doch hoogstwaarschijnlijk toegevoegd aan het zgn munten-deviezengoud, waarvan hierboven sprake was. Een en ander is nogmaals samengevat in tabel 2. Tabel 2 Aantal gekochte munten bij LiRoS gouden munten overige munten factuur 623 (LiRoS I) factuur factuur 714 (LiRoS II) Totaal van LiRoS gekocht ) Vermoedelijk is dit de door de Duitsers bezetter gebruikte afkorting voor Hausrat.

10 fa/ februari 1998 Van de in tabel 2 vermelde munten werden in totaal munten opgenomen in de collectie van de Bank: 148 gouden en andere munten (zie bijlage, waarin er zijn vermeld). Daar de beschrijving van de gouden munten veelal onvolledig is en de overige (zilveren en koperen) munten in het geheel niet door LiRoS werden gedetermineerd, is het ondoenlijk alle van LiRoS afkomstige munten te identificeren, mede ook omdat de muntenverzameling vele doubletten bevat. 2.4 Overige aankopen Analyse van de inventarislijst van de kunstverzameling van de Bank laat zien dat de Bank gedurende de oorlog ten behoeve van haar collectie twee gravures 8) heeft aangekocht alsmede twee muntgewichtdoosjes. De gravure van H. Schoute, met de afbeelding gasthuiskerk, werd aangekocht op 10 december 1941, maar de verkoper is niet meer te achterhalen. (Overigens bezit de Bank van deze kunstenaar nog een tweede gravure.) De andere gravure is van D. Leth en werd aangekocht op 13 december 1943 voor f 218,60 (huidige waarde ongeveer f 4.000,-), maar gegevens over de verkoper of herkomst van deze aanschaf ontbreken. Het eerste muntgewichtdoosje is, blijkens etiket, een 17e-eeuws doosje met de aanduiding weduwe Gulliam de Neve. Het werd in juli 1940 voor f 25,- ten behoeve van de verzameling gekocht van een particulier. Het andere aangekochte doosje is een 18e-eeuws doosje, waarvan met zekerheid is vastgesteld dat het niet afkomstig is van LiRoS. 2.5 Terugkeer oude Bankleiding en zuivering Op 7 mei 1945 deelt Bankpresident Trip aan het personeel mede dat door hem de leiding van de Bank is overgenomen van de NSB-directie (met Rost 8) In een artikel van 6 januari 1998 meldde NRC-journalist H. van Wijnen ten onrechte dat de Bank in de oorlog een schilderij van Isaäc Israels had aangeschaft. Het desbetreffende werk, De Munttoren, kocht zij in mei 1957 op een veiling van Mak van Waay. Het werd in 1965 op een tentoonstelling als familiebezit herkend door een in Israel woonachtige vrouw. Haar moeder had het werk in de oorlog moeten afstaan aan Lippmann, Rosenthal & Co. Hoewel de Bank het doek aantoonbaar te goeder

11 fa/ februari 1998 van Tonningen, Robertson en Bijleveld) en alle personeelsleden die lid waren van de NSB terstond zijn ontslagen. Voorts kondigde hij een zuivering aan, waarvoor een commissie onder leiding van kassier-generaal mr C.W. Ritter 9) werd gevormd die de Bankdirectie zou adviseren. Op 30 augustus 1945 heeft de Bankdirectie, gehoord de Commissie van Advies inzake zuivering van personeel, openlijk enkele personeelsleden berispt voor hun gedurende de Duitsche bezetting aangenomen houding. Ook de archivaris, die de muntenverzameling beheerde, kreeg een openlijke afkeuring. Als fanatiek verzamelaar schroomde de archivaris niet met Robertson, die dezelfde numismatische verzamelwoede had, nauw samen te werken. De veronderstelling dat de hierboven geciteerde brief van juli 1942 de beheerder van de muntenverzameling bekend was, lijkt verantwoord. In het rapport van de Zuiveringscommissie wordt hem de aankoop van de LiRoS-munten echter niet aangerekend, maar de commissie was, blijkens een aantekening, hiervan wel op de hoogte. Overigens schijnt het feit dat de muntenverzameling in december 1944 niet met het muntendeviezengoud naar Meppel en Duitsland is afgevoerd, mede te danken te zijn aan de meer dan grote zorg die de archivaris voor zijn collectie aan de dag legde: hij schroomde niet, via zijn relatie met Robertson, de belangstelling die een ryksduitsche verzamelaar voor LiRoS II aan de dag legde, te trotseren 10). Erg veel aandacht kreeg de kwestie van de LiRoS-aankopen echter niet. 2.6 Rechtsherstel en de Bank Op 25 mei 1945 werden beheerders over LiRoS aangesteld. In 1948 verandert het Nederlands Beheersinstituut (NBI) de naam LiRoS in LVVS (Liquidatie Vermögens Verwaltung Sarphatistraat). In 1958 werd de liquitrouw had aangeschaft, heeft zij het aan de vrouw teruggegeven. Het betrof dus geen aankoop door de Bank bij LiRoS tijdens de oorlog. 9) Mr C.W. Ritter, kassier-generaal van de Nederlandsche Bank, speelde met de gebroeders Walraven en Gijs van Hall - oprichters van het Nationaal Steun Fonds, de bankiers van het verzet - een centrale rol bij de verwisseling van de schatkistpromessen ten behoeve van de financiering van het verzet. Zie bijvoorbeeld G. van Hall, Ervaringen van een Amsterdammer, Amsterdam 1976, pp ) Correspondentie 18 juli en 28 augustus 1944.

12 fa/ februari 1998 datie afgesloten en op 1 januari 1958 werden de activa (effecten, vorderingen en goederen) overgenomen door Waarborgfonds Rechtsherstel (WR), dat op 15 januari 1948 was ingesteld. Op 19 juli 1956 kocht WR de boedels van LVVS en VVRA (Vermögensverwaltung und Renteanstalt) met de verplichting uit deze boedels 90% uit te keren aan de crediteuren op LVVS en 85% op VVRA. De op 1 januari 1958 nog niet afgehandelde vorderingen op LVVS werden door WR overgenomen. Bij Koninklijk Besluit van 30 oktober 1959 werden vorderingen van niet verschenen rechthebbenden ter beschikking gesteld van het Joods Maatschappelijk Werk (JMW). Uit een door ons verricht steekproefonderzoek op basis van de namen, ontleend aan de LiRoS-kaarten, in de dossiers van het NBI (die in het ARA bewaard worden), blijkt dat de Bank geen initiatief heeft ontplooid de Raad voor het Rechtsherstel te informeren over de LiRoS-munten. In één geval - het betrof een casus waarin de gedepossedeerde en zijn hele gezin waren omgekomen en de bewindvoerder zich beperkte tot de reconstructie van het effectenbezit en het onroerend goed - bevatte het dossier geen enkele verwijzing naar de ingenomen munten. Onwetendheid bij de bewindvoerder, of wellicht de overweging dat de relatief bescheiden bedragen een verder onderzoek niet loonden, bieden hiervoor een verklaring. Het tweede geval betrof een firma die via het kantoor Arnhem van de Amsterdamse Bank in juli gouden munten krachtens de Deviezenverordening 1940 inleverde. Bij de zeven gouden rijders staat op het desbetreffende formulier aangetekend vrij. In juni 1944 zijn deze zeven gouden rijders bij de LiRoS ingeleverd en op 29 augustus (factuur 714) aan de Bank verkocht voor f 1.500,-. Het zijn deze zeven gouden munten waarvoor van Duitse zijde duidelijke belangstelling was getoond. Na de oorlog werden de meubelwinkel en de goederen tijdelijk onder beheer gesteld. Het beheer werd op 1 november 1946 opgeheven. De beheerder, die employé was van de Amsterdamse Bank, meldde dat aan LiRoS waren ingeleverd vijf gouden rijders en twee halve gouden rijders ingevolge verordening joodsch geldelijk vermogen. Op de vermogensopstelling is sprake van een vordering à f 1.480,- ingediend bij LiRoS. Aan het slot

13 fa/ februari 1998 van zijn overzicht noteert de beheerder: Van de geclaimde fondsen bij Lippmann Rosenthal komt zoo goed als niets terecht. Hoewel de Bank zich passief opstelde inzake het rechtsherstel, werd er bij de Bank een aantal claims inzake rechtsherstel ingediend, zoals het archief van de Bank leert. Het desbetreffende verhaal is het volgende. Een bank X in Nederland, behartigend de belangen van zijn in New York verblijvende joodse cliënt A, had in juli 1940 krachtens de Deviezenverordening 1940 enkele gouden munten van de cliënt A bij de Bank aangemeld. Inlevering was niet nodig omdat het een verzameling betrof. In 1942 levert bank X krachtens Ver. 58/1942 meer dan 200 gouden munten bij LiRoS, waarop LiRoS deze munten in december 1942 als deviezengoud aan de Bank verkoopt met het verzoek ons voor de tegenwaarde op onze rekening te crediteeren. Op één enkele munt na die in de muntenverzameling van de Bank werd opgenomen, zijn deze munten, tezamen met het zgn Deviezengoud, uiteindelijk op 8 december 1944 via Meppel naar Duitsland afgevoerd. In oktober 1948 werd dat goud gerecupereerd. In februari 1965 vroeg cliënt A van bank X bij de Bank om inlichtingen over zijn bij de Bank krachtens Deviezenverordening 1940 aangemelde kleine verzameling gouden munten. Die ene specifieke munt waarvoor cliënt A speciale belangstelling toonde, bleek inderdaad in de muntenverzameling van de Bank te zijn opgenomen, waardoor de kwestie in der minne kon worden geregeld. Belangrijk is de vraag hoe de Bank zelf dacht over haar aankopen van LiRoS en of men zich van dat verleden bewust was, zeker nadat incidentele claims waren binnengekomen en gehonoreerd. Twee interne nota s uit 1961 en 1965 geven hierover uitsluitsel. Op 14 januari 1961 schrijft de waarnemend chef Secretarie aan de directie: Na de oorlog is deze aangelegenheid aan onze aandacht ontsnapt. Het ware juist geweest, indien wij via de toen in het leven groepen instanties rechtsherstel zouden hebben aangeboden. Dit is niet gebeurd en de zaak is immer gebleven zoals hij was. (...) De vraag rijst alleen of wij dit rechtsherstel slechts moeten verlenen aan hen, die daarom vragen, of dat wij, nu wij met dit probleem geconfronteerd zijn, actief naar gedepossedeerden moeten gaan zoeken, teneinde rechtsherstel aan te bieden. Dit laatste zal wellicht enige openbaarheid vorderen, die kan leiden tot de vraag, waarom wij daarmee nu pas beginnen. Dit heeft ons doen nagaan, wat de financiële consequenties zijn van rechtsherstel. Te dien einde hebben wij de in 1944 betaalde taxatieprijs van een groot aantal gouden

14 fa/ februari 1998 munten vergeleken met de laatste veilingprijzen (bij Schulman) van dezelfde munten. Wij zijn daarbij tot de ontdekking gekomen, dat over het algemeen de huidige prijzen niet onaanzienlijk lager liggen dan in Het wil ons derhalve voorkomen, dat wij zonder bezwaar het actief aanbieden van rechtsherstel achterwege kunnen laten. Tegenover ieder verwijt hierover kunnen wij antwoorden, dat rechtsherstel in dit geval voor gedepossedeerden ongunstig zou zijn uitgekomen. Tenslotte merken wij nog op, dat afgifte van de zich in onze collectie bevindende munten geen onoverkomelijk bezwaar vormt. De collectie buitenlandse munten is secundair 11). Op 25 augustus 1965 geeft de chef Archief en Bibliotheek aan de directeur-secretaris van de Bank naar aanleiding van een verzoek om informatie over in de oorlog ingeleverde munten een exposé van het bezit aan verzamelmunten, waarvan zou kunnen worden gesteld dat zij op een minder elegante wijze in het bezit van de Bank zijn gekomen. Over de minder elegante wijze waarop de Bank aan een deel van haar muntencollectie is gekomen, rept de chef Archief in 1967 niet meer. In een notitie aan chef Secretarie, dd 6 maart 1967, schrijft hij naar aanleiding van een verzoek via de Geschäftstelle der Landgerichts Berlin om informatie over ingeleverde munten: Bovendien staat onomstotelijk vast dat de Bank de in haar verzameling aanwezige munten niet verkreeg door aankoop van Lippmann, Rosenthal & Co., Sarphatistraat, het zij als deviezengoud dan wel als verzamelmunten 12). Er moet hier naar ons oordeel sprake zijn geweest van een geheugenstoornis. 3 Conclusie Op grond van de hiervoor weergegeven analyse kan worden vastgesteld dat de Bank ten behoeve van haar verzameling in gouden en andere (zilveren en koperen) munten heeft gekocht van LiRoS tegen betaling van f ,-. Dit is na aftrek van de weer doorverkochte munten ter waarde van f 7.524,00. Derhalve bedroegen de totale (bruto) aankopen van LiRoS f ,00. Tot deze aankopen was de Bank niet verplicht. De 11) ADNB 1.8/99/38/1. Beschadigingen. Aanvechtbaar bezit in muntencollectie. Notitie aan directie dd 14 januari ) ADNB 1.8/99/38/1. Beschadigingen. Aanvechtbaar bezit in muntencollectie. Notitie aan chef Secretarie dd 6 maart 1967.

15 fa/ februari 1998 huidige waarde van deze munten kan, uitgaande van een door ons gemaakte taxatie voor verzamelmunten 13), worden geraamd op f ,-. Van de op grond van de Deviezenverordening 1940 door de Bank verkregen munten is de Bank door bij de wet verplichte koop eigenares geworden. De 736 gouden munten die in 1949 door de Bank zijn aangekocht, behoorden tot een restant deviezengoud dat met instemming van de Minister van Financiën na recuperatie uit Duitsland aan de Bank onder verrekening is overgedragen. De Bank verplichtte zich eventuele aanspraak tot rechtsherstel te honoreren 14). Een klein aantal van de desbetreffende munten is aan de oorspronkelijke eigenaren tegen betaling teruggegeven. Tegen de afspraak in heeft de Bank een deel van deze munten doorverkocht aan Schulman. De aankoop van munten bij LiRoS is vooral uitvloeisel geweest van de monomane verzameldrift van de toenmalige conservator, die daarin werd gesteund door de toenmalige Bankdirectie, in het bijzonder mr J. Robertson. Dit aankoopbeleid was onnodig uit Bankbelang, opportunistisch en getuigde van onvermogen zich in te leven in de ongewone omstandigheden waaronder het aanbod van de munten door LiRoS mogelijk was geworden. Met betrekking tot het naoorlogse rechtsherstel heeft de Bank een afwachtende houding aangenomen en geen initiatief genomen waaruit zou blijken dat de LiRoS-aankopen uit zedelijk oogpunt moest worden betreurd. Wel heeft de Bank in de enkele gevallen dat munten werden teruggevraagd naar beste weten de desbetreffende claims gehonoreerd. Het aantal is echter gering gebleven en doet niets af aan de indruk van afwachtend gedrag inzake rechtsherstel. Amsterdam, 26 februari 1998 Prof dr M.M.G. Fase Prof mr J.Th. de Smidt 13) Op basis van catalogi en veilingprijzen. 14) Brief van de Bank, dd 9 januari 1951 aan de Minister van Financiën.

16 Bijlage M U N T E N C O L L E C T I E DNB; IN 1944 VAN LIROS AANGEKOCHTE EN IN DE BANKCOLLECTIE OPGENOMEN MUNTEN nr muntnr omschrijving Metaal E U R O P A A N T I E K E N ROMEINSE REPUBLIEK denarius Gaius Cato Ag denarius Paullus Aemilius Lepidus Ag denarius Titus Carisius Ag denarius Caius Julius Caesar Ag denarius Caius Julius Caesar Ag denarius Publius Clodius Marci filius Ag denarius Marcus Antonius Ag denarius? Marcus Antonius Ag denarius? Marcus Antonius Ag ROMEINS KEIZERRIJK sestertius Julius Caesar en Octavianus Cu quinarius Octavius Augustus Ag as Octavius Augustus Cu as (Lyon) Octavius Augustus Cu as Octavius Augustus Cu as Octavius Augustus cu as Octavius Augustus cu sestertius Octavius Augustus cu as Agrippa cu as Agrippa en Augustus cu as Germanicus cu sestertius Caligula cu as Claudius cu as Nero cu denarius Nero ag as Vespasianus cu denarius Vespasianus ag as Titus cu as Domitianus cu denarius Domitianus ag as Domitianus cu dupondius Domitianus cu denarius Nerva ag denarius Trajanus ag denarius Trajanus ag sestertius Trajanus cu as Faustina Mater cu sestertius Marcus Aurelius cu sestertius Faustina Junior cu denarius Julia Domna ag sestertius Maximus cu quinarius Claudius II cu quinarius Constantinus I cu ALEXANDRIA

17 tetradrachme Nero ag tetradrachme Trajanus ag tetradrachme Trajanus ag tetradrachme Hadrianus ag B E L G I ë BRABANT, hertogdom denier Godfrieden ag denier Hendrik I ag denier van Brussel ag denier van Thienen ag sterling Jan I Brussel ag sterling Jan I Maastricht ag sterling Jan I mmr Walther ag sterling Jan II ag groot roozebeeker 1384 Johanna en Philips ag zwarte corte zj Karel V ag/cu dubbele souverain 1647 Philips IV au patagon 1709 Karel III ag ½ liard 1749 Maria Theresia cu souverain d'or 1756 Maria Theresia au dubbele souverain d'or 1766 Maria Theresia au dubbele liard 1778 Maria Theresia cu DOORNIK, heerlijkheid oort 1590 Philips II cu dukaton 1633 Philips IV ag HENEGOUWEN, graafschap ridder Margaretha v Constantinopel ag sterling Jan II van Avesnes ag sterling Jan II van Avesnes ag billonmunt Jan IV cu HORNE, heerlijkheid/graafschap sprenger zj Philips v Montmorency ag LUIK, bisdom plaquette 1751 Jan Theodoor v Beieren ag NAMEN, graafschap sterling Guido v Dampierre ag RECKHEIM, heerlijkheid daalder zj Willem v Vlodorp ag duit zj Ferdinand v Aspremont cu duit 1660 Ferdinand v Aspremont cu RUMMEN, heerlijkheid muntje zj Johanna v Wesemael cu/bi STAVELOT, abdij thaler 1567 Christof v Manderscheid ag VLAANDEREN, graafschap dubbele groot Jan zonder Vrees ag gouden rijder Philips de Goede au dubbele groot Philips de Goede ag dubbele patard Karel de Stoute ag dubbel vuurijzer 1477 Maria v Bourgondie ag bourgondische kruisdaalder 1568 Philips II ag ¼ patagon zj Albert en Isabella ag

18 dukaton 1633 Philips IV ag gouden kroon 1642 Philips IV au dukaton 1673 Karel II ag VERENIGDE BELGISCHE GEWESTEN, republiek dubbele liard 1790 cu BELGIë, koninkrijk centimes 1835 Leopold I cu centimes 1847 Leopold I cu francs 1848 Leopold I au franc 1850 Leopold I au franc 1853 Leopold I ag franc 1830 Leopold II ag franc 1886 Leopold II ag centime 1895 Leopold II cu centime 1898 Leopold II ni centime 1902 Leopold II ni centime 1905 Leopold II cu centime 1907 Leopold II ni frank 1912 Albert ni centime 1921 Albert ni centime 1926 Albert ni centime 1927 Albert ni frank 1928 Albert ni frank 1929 Albert ni frank 1933 Albert ni frank 1934 Albert ni frank 1939 Leopold III ni frank 1943 Leopold III ni centime 1814 Antwerpen (noodmunt) cu centime zj Colonies Agricoles de Bien. cu B U L G A R IJ E lewa 1925 Boris III ni lewa 1930 Boris III ag lewa 1930 Boris III ni lewa 1930 Boris III ni lewa 1934 Boris III ag D E N E M A R K E N dikkelhalve krone 1624 Christiaan IV ag dukaat 1647 Christiaan IV au skilling 1662 Frederik III ag /16 rigsdaler 1667 Frederik III ag skilling 1667 Frederik III ag skilling 1693 Christiaan V ag skilling 1704 Frederik IV ag skilling 1712 Frederik IV ag skilling 1720 Frederik IV ag mark 1759 Frederik V au skilling Frederik V ag skilling 1780 Christiaan VII ag /15 rigsdaler 1801 Christiaan VII ag skilling 1801 Christiaan VII ag /5 rigsbankskilling 1842 Christiaan VIII cu skilling 1854 Frederik VII ag

19 öre 1875 Christiaan IX cu öre 1900 Christiaan IX ag öre 1904 Christiaan IX ag öre 1907 Frederik VIII ag öre 1918 Christiaan X fe öre 1918 Christiaan X fe öre 1918 Christiaan X fe kroner 1923 Christiaan X (25jr huwelijk) ag D U I T S L A N D HEILIGE ROOMSE RIJK keizerschild (1338) Antwerpen Lodewijk IV au mark 1754 Aken ag ANHALT mark 1914 Friedrich II ag ANHALT-BERNBURG /6 Thaler 1856 Alexander Carl ag thaler 1862 Alexander Carl ag BADEN kreuzer 1732 Karl Wilhelm ag kreuzer 1742 Karl Friedrich (bevoogd) ag kreuzer 1772 Karl Friedrich (bevoogd) ag kreuzer 1816 Karl Ludwig Friedrich ag thaler 1829 Ludwig ag kreuzer 1832 Leopold ag kreuzer 1834 Leopold ag gulden 1838 Leopold ag ½ gulden 1845 Leopold ag kreutzer 1863 Friedrich I cu mark 1877 Friedrich I au mark 1903 Friedrich I ag BAMBERG, bisdom kreuzer 1696 Lothar Franz v Schönborn ag kreuzer 1698 Lothar Franz v Schönborn ag kreuzer 1700 Lothar Franz v Schönborn ag groschen 1766 Adam Friedrich v Seinsheim ag BEIEREN dukaten 1665 Ferdinand Maria au kreuzer 1752 Maximiliaan Joseph III ag dukaat 1809 Maximiliaan Joseph IV au kreuzer 1835 Ludwig I ag kreuzer 1847 Ludwig I ag kreuzer 1850 Maximiliaan II ag thaler 1865 Ludwig II ag kreuzer 1865 Ludwig II ag kreuzer 1866 Ludwig II ag mark 1876 Ludwig II ag mark 1877 Ludwig II au mark 1909 Otto ag mark 1911 Otto ag mark 1914 Ludwig III ag BENTHEIM pfennig 1659 Moritz cu BENTHEIM-TECKLENBURG-RHEDA

20 /16 reichsthaler Johann Adolph ag BERG wappenturnois zj Wilhelm II ag rader-albus zj Adolph ag BONN pfennig 1920 (noodmunt met Beethoven) al BRANDENBURG groschen 1545 Johann von Küstrin ag BRANDENBURG-ANSBACH thaler 1777 Alexander ag BRANDENBURG-BAYREUTH kreuzer 1764 Friedrich-Christian ag thaler 1766 Friedrich-Christian ag kreuzer 1766 Friedrich-Christian ag BRANDENBURG in Franken goudgulden 1505 Friedrich au thaler 1539 Georg und Albrecht ag /6 thaler 1676 Johann Friedrich ag BRANDENBURG in de Marken hohlpfennig Friedrich I-II ag BREMEN grote 1660 ag schwaren 1708 ag schwaren 1730 cu thaler 1864 'opening beurs 1864' ag ½ thaler 1864 (36 grote) ag thaler 1865 '2e schuttersfeest' ag thaler 1871 'vrede 10 mei 1871' ag BREMERHAVEN mark 1927 '100 jaar Bremerhaven' ag BRESLAU groschen 1508 Johann v Turzo ag BREZENHEIM ½ thaler 1790 Karl August ag BRUNSWIJK-LUNEBURG-Wolfenbüttel Mariengroschen 1679 Rudolf August ag Mariengroschen 1687 Rudolf August + Anton ag Mariengroschen 1689 Rudolf August + Anton ag Mariengroschen 1695 Rudolf August + Anton ag thaler 1763 Karl I au pfennig 1774 Karl I cu Mariengroschen 1782 Karl Wilhelm Ferd. ag Mariengroschen 1787 Karl Wilhelm Ferd. ag Mariengroschen 1789 Karl Wilhelm Ferd. ag /12 thaler Doppelgroschen 1803 KWF ag BRUNSWIJK-LUNEBURG-Luneburg Mariengroschen 1663 Ernst August ag Mariengroschen 1681 Ernst August ag Mariengroschen 1688 Ernst August ag Mariengroschen 1711 Georg Ludwig ag /3 thaler 1716 Georg Ludwig ag wildemanthaler 1723 Georg Ludwig ag pfennig 1775 Georg III ag

21 /6 thaler 1776 Georg III ag /6 thaler 1798 Georg III ag /3 thaler 1805 Georg III ag thaler 1814 Georg III au thaler 1826 Georg IV ag mark 1915 Ernst August 'regering 1913' ag BEUER in Westfalen pfennig 1919 noodmunt zi CASSEL pfennig 1917 noodmunt fe CONSTANZ kreuzer zj ag kreuzer 1625 ag DORTMUND ¼ stüber 1754 cu FRANKFURT a/main thaler 1621 ag Judenpfennig 1807 cu Judenpfennig 1809 cu Judenpfennig 1818 cu Judenpfennig 1819 cu Judenpfennig 1819 cu Judenpfennig 1819 cu Judenpfennig 1820 cu ½ gulden 1841 ag kreuzer 1857 br thaler 1858 ag thaler 1859 '100e geboortedag Schiller' ag kreuzer 1859 br thaler 1862 'Duitse schuttersfeesten 1862' ag thaler 1863 'vorstenbijeenkomst 1863' ag kreuzer 1866 br GÖTTINGEN Mariengroschen 1550 ag GULIK en BERG stüber 1792 Karl Theodor br HAGEN pfennig 1917 noodmunt zi HAMBURG schilling 1689 ag mark 1694 ag schilling 1726 ag schilling 1727 ag schilling 1809 ag sechsling 1855 ag dukaat 1871 au mark 1876 ag mark 1893 ag mark 1923 noodmunt al HAMELN /24 thaler-groschen 1609 ag Mariengroschen 1669 ag Mariengroschen 1671 ag

22 HAMM pfennig 1736 cu HANNOVER Mariengroschen 1816 Georg III ag Mariengroschen 1818 Georg III ag thaler 1849 Ernst August ag pfennig 1849 Ernst August cu /12 thaler 1853 ag ½ groschen 1858 ag thaler 1865 'Waterloo' ag HANNOVER, stad Mariengroschen 1536 ag thaler 1872 '4e Duitse Bondsschuttersfeest' ag HERFORD zwölfer 1670 cu HESSEN (-Darmstadt) kreuzer 1727 Ernst Ludwig ag kreuzer 1827 Ludwig I ag gulden 1838 Ludwig II ag kreuzer 1865 Ludwig III ag kreuzer 1866 Ludwig III ag pfennig 1871 Ludwig III cu mark 1877 Ludwig III au mark 1891 Ludwig IV ag mark 1904 Ernst Ludwig '400 jr Hessen' ag HESSEN-CASSEL thaler 1766 Friedrich II ag ¼ thaler 1766 Friedrich II ag /24 thaler 1784 Friedrich II ag thaler 1841 Wilhelm II + Friedrich Wilhelm ag thaler 1842 Wilhelm II + Friedr.Wilhelm ag silbergroschen 1857 Friedrich Wilhelm I ag HESSEN-HOMBURG gulden 1846 Philipp ag thaler 1863 Ferdinand ag HILDESHEIM, bisdom /3 thaler 1764 Friedrich Wilhelm ag HILDESHEIM, Stad /24 thaler 1688 ag HOHENLOHE-WALDENBURG kreuzer 1768 ag kreuzer 1768 ag HOLSTEIN GOTTORP /16 thaler 1604 ag /16 reichsthaler 1624 Friedrich III ag /16 reichsthaler 1658 Friedrich III ag /16 reichsthaler 1671 Christian Albert ag schilling 1704 Carl Friedrich ag schilling 1724 Carl Friedrich ag JEVER stuiver zj Karl Wilhelm cu JULICH, CLEVE & BERG ½ reichsthaler 1803 ag

23 KEMPTEN, abdij thaler 1748 Engelbert v Siegenstein ag KEULEN, aartsbisdom goudgulden zj Dietrich II au goudgulden zj Herman IV au albus 1719 Joseph Clemens ag KEULEN, stad heller 1583 ag goudgulden 1604 au albus 1635 ag albus 1683 ag KLEEF, hertogdom duit 1606 Johann Wilhelm cu KLEEF onder Brandenburg stüber 1669 Friedrich Wilhelm ag stüber 1670 Friedrich Wilhelm ag LAUENBURG /3 thaler 1830 Friedrich IV ag LEININGEN kreuzer 1805 Carl Friedrich Wilhelm ag LIPPE groschen 1608 Simon IV ag LIPPE DETMOLD /3 thaler 1715 ag /3 thaler Simon August ag pfennig 1847 cu LIPPE SCHAUMBURG /3 thaler 1761 Wilhelm Friedr. Ernst ag thaler 1860 Georg Wilhelm ag thaler (3 mark) 1911 Georg ag LOEWENSTEIN-WERTHEIM kreuzer 1767 Carl Thomas ag thaler 1769 Carl Thomas ag LUBECK pfennig 1607 cu schilling 1729 ag schilling 1797 ag mark 1904 ag MAAGDENBURG, aartsbisdom /3 thaler 1669 August v Saksen-Weiss. ag MAAGDENBURG, stad /3 thaler 1675 ag MAINZ, stad sols (1793) noodmunt cu sol (1793) noodmunt cu MANSFELD-BORNSTÄTT ½ thaler 1774 Heinrich ag MANSFELD-SCHRAPPLAU groschen 1547 Gebhart VII en Johann Georg I ag MECKLENBURG schilling 1525 Heinrich V ag /3 thaler 1678 Christian Ludwig ag MECKLENBURG-SCHWERIN

24 mark 1904 Friedrich Franz IV 'huwelijk' ag MECKLENBURG-STRELITZ pfennig 1832 Georg c pfennig 1855 Georg c ½ groschen 1864 Friedrich Wilhelm a METZ goudgulden zj (eind 16e eeuw) au MÜHLHAUSEN in Thüringen /12 thaler 1702 ag MüHLHEIM (Ruhr) pfennig 1917 (noodmunt) ni MÜNSTER, bisdom pfennig 1748 Clemens August cu MÜNSTER, domkapitel pfennig 1692 cu pfennig 1714 cu pfennig 1748 cu pfennig 1790 cu MÜNSTER, stad pfennig 1602 met klop cu NASSAU kreuzer 1692 Georg August ag thaler 1811 Friedrich Wilhelm v Weilburg ag kreuzer 1833 Wilhelm ag kreuzer 1855 Adolf ag NASSAU-DILLENBURG kreuzer 1688 Heinrich ag NEURENBERG kreuzer zj ag dukaat 1700 au ¼ dukaat 1700 au /8 dukaat zj vierkant au /16 dukaat zj vierkant au /32 dukaat zj au thaler 1757 ag thaler 1765 ag OETTINGEN gulden 1677 Albert Ernst I ag OHLINGS pfennig z.j. noodmunt fe OLDENBURG groten 1815 Peter Friedrich Wilhelm ag groten 1816 Peter Friedrich Wilhelm ag ½ groschen 1858 Nicolaus Friedrich ag mark 1891 Nicolaus Friedrich ag OOST-FRIESLAND stüber 1584 Edzard II und Johann II ag OSNABRÜCK, bisdom denar zj Konrad II ag OSNABRÜCK, stad pfennig 1676 met klop cu PADERBORN, bisdom pfennig 1706 Franz Arnold v Metternich cu

25 pfennig 1748 Clemens August cu /3 thaler 1770 Wilhelm Anton ag PALTS Oude keurlinie goudgulden (Oppenheim) Rupert de Roode au batzen 1516 (Neuburg) Otto Heinrich+Philipp ag PALTS Keur-Palts kreuzer 1727 Carl Philipp ag PALTS Keurlinie Sulzbach Rijngoud dukaat 1764 Karl Theodor au PASSAU, bisdom ¼ thaler 1717 Raimund Ferdinand ag POMMERN /16 thaler 1629 Bogislaus XIV ag PRUISSEN ¼ dukaat 1706 Friedrich III 'huwelijk' au ¼ dukaat 1714 Friedrich Wilhelm I au pfennig 1753 Friedrich II cu /3 thaler 1759 Friedrich II ag ¼ thaler 1764 Friedrich II ag ½ groschen 1771 Friedrich II cu stüber 1772 Friedrich II ag ½ groschen 1776 Friedrich II cu friedrich d'or 1778 Friedrich II au kreuzer 1785 Friedrich II ag kreuzer 1792 Friedrich Wilhelm II ag thaler 1794 Friedrich Wilhelm II ag /6 thaler 1797 Friedrich Wilhelm II cu thaler 1803 Friedrich Wilhelm III ag thaler 1814 Friedrich Wilhelm III ag /6 thaler 1827 Friedrich Wilhelm III ag thaler 1841 Friedrich Wilhelm IV ag pfennig 1841 Friedrich Wilhelm IV cu ½ silbergroschen 1842 Friedrich Wilhelm IV ag thaler 1845 Friedrich Wilhelm IV ag silbergroschen 1847 Friedrich Wilhelm IV ag pfennig 1851 Friedrich Wilhelm IV cu thaler 1855 Friedrich Wilhelm IV ag ½ silbergroschen 1856 Friedrich Wilhelm IV ag silbergroschen 1856 Friedrich Wilhelm IV ag /6 thaler 1863 Friedrich Wilhelm IV ag pfennig 1869 Friedrich Wilhelm IV cu thaler 1861 Wilhelm I ag ½ silbergroschen 1869 Wilhelm I ag silbergroschen 1869 Wilhelm I ag silbergroschen 1869 Wilhelm I ag ½ silbergroschen 1870 Wilhelm I ag siegesthaler 1871 Wilhelm I ag QUEDLINBURG, abdij /24 thaler 1618 Dorothea Sophia ag /24 thaler 1622 Dorothea Sophia ag REGENSBURG, stad breede batzen 1519 ag thaler 1809 ag