Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE

Transcriptie

1 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE Detailstudie naar draadloze microfoons in de band 470 MHz MHz Aan Van : DGET : Agentschap Telecom Nummer : 1.2 Datum : december 2009 Copyright : Agentschap Telecom 2009 Onderdeel Ministerie van Economische Zaken

2 Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding 6 2 PMSE in het banddeel MHz Soorten PMSE in het banddeel MHz Het PMSE gebruik in het banddeel MHz 9 3 Behoefte aan frequentieruimte voor PMSE in MHz 10 4 Internationale ontwikkelingen 12 5 De beschikbare ruimte voor draadloze microfoons Vereenvoudigingen Vereenvoudiging 1: de gehele band Vereenvoudiging 2: blokken van ongeveer 100 MHz Vereenvoudiging 3: blokken van 24 MHz Vereenvoudiging 4: blokken van 8 MHz Situaties Methode Actuele situatie % DVB-T situatie DD-worst case situatie DD-optimaal situatie Scenario s Methode actueel vs 100% DVB-T scenario actueel vs DD-worst case scenario actueel vs DD-optimaal scenario % DVB-T vs DD-worst case scenario % DVB-T vs DD-optimaal scenario 40 6 Analyse, conclusies en aanbevelingen 44 Bijlage 1: gebruikte afkortingen en verklarende woordenlijst 49 Bijlage 2: referenties 50 Bijlage 3: overzicht gebruikte DVB-T allotments en assignments in de diverse situaties. 51 Bijlage 4: beschikbare hoeveelheid frequentieruimte per kanaal voor draadloze microfoons in de diverse situaties 55 Bijlage 5a: actuele situatie: overzicht inzetbare frequentieruimte voor draadloze microfoons binnenshuis per kanaal 58 Bijlage 5b: actuele situatie: overzicht inzetbaarheid van draadloze microfoons buitenshuis per kanaal 63 Bijlage 5c: actuele situatie: vereenvoudiging 2 68 Bijlage 5d: actuele situatie: vereenvoudiging 3 70 Bijlage 6a: 100% DVB-T situatie: overzicht inzetbaarheid van draadloze microfoons binnenshuis per kanaal 78

3 Bijlage 6b: 100% DVB-T situatie: overzicht inzetbaarheid van draadloze microfoons buitenshuis per kanaal 81 Bijlage 6c: 100% DVB-T situatie: vereenvoudiging 2 84 Bijlage 6d: 100% DVB-T situatie: vereenvoudiging 3 86 Bijlage 7a: DD-worst case situatie: vereenvoudiging 2 94 Bijlage 7b: DD-worst case situatie: vereenvoudiging 3 96 Bijlage 8a: DD-optimal situatie: vereenvoudiging Bijlage 8b: DD-optimal situatie: vereenvoudiging Bijlage 9a: actuele vs 100% DVB-T scenario: vereenvoudiging Bijlage 9b: actuele vs 100% DVB-T scenario: vereenvoudiging Bijlage 10a: actuele vs DD-worst case scenario: vereenvoudiging Bijlage 10b: actuele vs DD-worst case scenario: vereenvoudiging Bijlage 11a: actuele vs DD-optimaal scenario: vereenvoudiging Bijlage 11b: actuele vs DD-optimaal scenario: vereenvoudiging Bijlage 12a: 100% DVB-T vs DD-worst case scenario: vereenvoudiging Bijlage 12b: 100% DVB-T vs DD-worst case scenario: vereenvoudiging Bijlage 13a: 100% DVB-T vs DD-optimaal scenario: vereenvoudiging Bijlage 13b: 100% DVB-T vs DD-optimaal scenario: vereenvoudiging Op de bijgevoegde CD-ROM is het gehele rapport inclusief bijlage als pdf-bestand te vinden. Bijlage 5 t/m 13 zijn niet op papier afgedrukt.

4 Agentschap Telecom Samenvatting De toewijzing van het digitaal dividend ( MHz) aan mobiele communicatiesystemen heeft gevolgen voor de beschikbare frequentieruimte door medegebruik van de huidige PMSE (Programme Making and Special Events)-gebruikers in dit banddeel. Het gaat hier om draadloze microfoons en soortgelijke verbindingen (intercomverbindingen, regieverbindingen en in-ear monitoring). Dit rapport analyseert een aantal situaties en scenario s om inzichtelijk te maken wat de effecten zijn op de beschikbare frequentieruimte voor draadloze microfoons. Er is een onderscheid te maken tussen het waargenomen verlies van frequentieruimte en het feitelijke verlies van frequentieruimte. In de eerste situatie wordt gekeken naar het verlies ten opzichte van de actuele situatie, waarbij niet alle DVB-T rechten in gebruik zijn genomen, terwijl in de tweede situatie wordt gekeken naar het verlies indien wel alle DVB-T rechten in gebruik zijn genomen. Het waargenomen verlies aan frequentieruimte is groter dan het feitelijke verlies aan frequentieruimte. Het waargenomen verlies aan frequentieruimte in de gehele band MHz bedraagt voor de meeste locaties in Nederland minder dan 30% binnenshuis en minder dan 40% buitenshuis. Het feitelijk verlies bedraagt zowel binnenshuis als buitenshuis minder dan 25%. Het beschikbaar stellen van aanvullende frequentieruimte voor draadloze microfoons in kanaal 38 (medegebruik met radioastronomie) en kanaal 65 (digitaal dividend FDD duplex-gap) vermindert het verlies aan frequentieruimte. Hiermee wordt het feitelijke verlies aan frequentieruimte voor de meeste locaties gereduceerd tot minder dan 20% binnenshuis en minder dan 15% buitenshuis. Het gebruik van draadloze microfoons op locaties en tijdstippen waarbij veel draadloze microfoons tegelijkertijd worden gebruikt (evenementen, grote voorstellingen), is over het algemeen alleen mogelijk met een nauwkeurige planning en afstemming tussen de gebruikers. Met het verminderen van de beschikbare frequentieruimte voor draadloze microfoons is te verwachten dat deze situaties zullen toenemen en dat gebruikers een grotere inspanning dienen te leveren en het gebruik meer onderling dienen af te stemmen om de draadloze microfoons storingsvrij te laten werken. Het verlies aan frequentieruimte voor PMSE concentreert zich met name in het bovenste deel van de band MHz. Dit bovenste deel wordt volgens de leveranciers momenteel veel gebruikt door zogenaamde prosumers. Het inzetten van de digitaal dividend band voor mobiele communicatie op korte termijn, zal gevolgen hebben voor deze (volgens de PMSE vertegenwoordigers) grote groep prosumers die draadloze microfoons gebruiken die werken boven kanaal 60. Deze categorie gebruikers dient een redelijke termijn (waarschijnlijk enkele jaren) te krijgen voor afschrijving en vervanging van hun apparatuur. In dit rapport is gebruik gemaakt van een aantal vereenvoudigingen met betrekking tot de mogelijkheden van de draadloze microfoons. Het verdient aanbeveling om op basis van een inventarisatie en/of overleg met de markt, inzicht te krijgen in de mogelijkheden en aantallen van de daadwerkelijk op de markt zijnde apparatuur. De analyse van het verlies van frequentieruimte door de inzet van het digitaal dividend voor mobiele communicatie kan vervolgens voor deze specifieke apparatuur inzichtelijk worden gemaakt. Daarnaast zou inzicht in de locaties waar permanent en/of tijdelijk grote behoefte bestaat aan het gebruik van draadloze microfoons, een detailanalyse voor deze locaties mogelijk maken. Het beschermen van deze gebieden tegen verlies van frequentieruimte voor draadloze microfoons zal dan ook tot de mogelijkheden gaan behoren. Bij de bestemming van het digitaal dividend voor mobiele communicatie, is het verlies aan frequentieruimte voor draadloze microfoons te compenseren door aanvullende frequentieruimte beschikbaar te stellen, zoals medegebruik met radioastronomie (kanaal 38) en gebruik van de duplexgap. Hier kan rekening mee worden gehouden bij (beleids)beslissingen en tijdens overleggen. 4

5 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE Zowel om het verlies aan frequentieruimte te compenseren als om tegemoet te komen aan een nieuw landelijk inzetbaar kanaal voor draadloze microfoons, kan de inzet van een deel van de kanalen 32 t/m 40 ( MHz) voor draadloze microfoons onderzocht worden. Hiervoor is wel overleg met en nader onderzoek nodig naar de huidige PMSE gebruikers van deze kanalen, de gebruikers van reportageverbindingen. Deze laatste categorie gebruikers zal dan immers hun mogelijkheden juist zien afnemen. Een dergelijk onderzoek heeft nauwe samenhang met de digitaal dividend ontwikkelingen en de ontwikkelingen in band III (waar ook reportageverbindingen worden gebruikt). Dit onderzoek dient te resulteren in een planmatige aanpak om tot oplossingen voor PMSE gebruikers te komen. 5

6 Agentschap Telecom 1 Inleiding De digitalisering van de toepassingen in het frequentiespectrum is reeds vele jaren aan de gang. De digitalisering van televisieomroep vormt daarop geen uitzondering. Reeds in 1997 is binnen de CEPT een multilaterale overeenkomst (Chester 1997) gesloten over de mogelijke introductie van digitale televisie (DVB-T) binnen het op dat moment geldende ITU verdrag uit 1961 (Stockholm 1961). In de jaren na 1997 heeft deze digitalisering zich verder doorgezet. Internationaal is vervolgens de behoefte ontstaan om een nieuw frequentieplan voor digitale omroep op te stellen zodat optimaal gebruik kan worden gemaakt van de efficiencywinst door digitalisering. Tijdens twee ITU Regionale Radio Conferenties (RRC 2004 en RRC 2006) is voor ITU regio 1 een nieuw digitaal omroepfrequentieplan opgesteld (Genève 2006). Het oude frequentieplan uit 1961 is hiermee voor (analoge) omroep komen te vervallen. Dit rapport richt zich op de frequentiebanden IV en V (470 MHz 862 MHz). Deze frequentiebanden zijn in het digitale frequentieplan gepland voor DVB-T. Nederland heeft rechten verworven voor 6 volledige DVB-T bedekkingen 1 en 1 DVB-T bedekking met beperkingen. Één van de bedekkingen is toegespitst op provinciale verzorging, terwijl de indeling van de andere bedekkingen is gebaseerd op (frequentie-)technische randvoorwaarden. De digitalisering van televisieomroep via aardse zenders brengt een forse spectrumefficiency met zich mee. Bij analoge televisie uitzendingen waren de gehele banden IV/V 2 nodig voor de verspreiding van 3 landelijke televisieprogramma s en een aantal regionale televisieprogramma s. Voor de verspreiding van 3 landelijke televisieprogramma s en een regionaal televisieprogramma in elke provincie via DVB-T is slechts 1 bedekking nodig. De resterende ruimte (bestaande uit 5 volledige DVB-T bedekkingen en 1 DVB-T bedekking met beperkingen) wordt het digitaal dividend genoemd. In Nederland is reeds in 2002 een vergunning aan Digitenne verleend voor een viertal DVB-T bedekkingen in Nederland. Daarnaast heeft de Publieke Omroep ook 1 DVB-T bedekking voor de 3 landelijke programma s en voor elk regionaal programma in de desbetreffende provincie. Vanaf 1 december 2006 zijn in Nederland dan ook 5 DVB-T bedekkingen gerealiseerd. Hiermee is dus reeds een groot deel van het digitaal dividend ingezet voor DVB-T en resteert er 1 volledige DVB-T bedekking en 1 DVB-T bedekking met beperkingen als digitaal dividend. Dit resterende digitaal dividend ligt geheel verspreid door de banden IV en V ( MHz). Vanaf 2006 is de discussie over de inzet van het digitaal dividend actueel in Europa. De EC is van mening dat (een deel van) het digitaal dividend moet worden bestemd voor andere toepassingen dan omroep 3. De EC heeft via een tweetal mandaten 4 aan de ECC verzocht om onderzoek te doen naar de harmonisatie van het digitaal dividend. ECC/TG4 heeft hierover een aantal rapporten opgeleverd. Belangrijkste conclusie is dat het banddeel MHz het meest aannemelijk is om in te zetten voor andere diensten dan omroep. Belangrijke kanttekening hierbij is dat dit dan wel op vrijwillige basis dient te gebeuren. In dit rapport zal aan deze band ( MHz) worden gerefereerd als digitaal dividend band, in tegenstelling tot het algemenere begrip digitaal divdend. Ook op ITU niveau is dit onderwerp actueel. Tijdens de WRC07 is besloten om het banddeel MHz in 2011 naast een primaire bestemming omroep, ook een primaire bestemming mobiel te geven 5. Ondertussen hebben een groot aantal ons omringende landen reeds te kennen gegeven het banddeel MHz in te willen gaan zetten voor mobiele diensten. Het gaat om een aantal Scandinavische landen, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. 1 Deze bedekkingen worden ook wel lagen of layers genoemd. Zie voor een toelichting bijlage 1. 2 Daarnaast waren ook frequenties nodig uit banden I en III om analoge verzorging te realiseren. 3 In de praktijk worden daarmee mobiele diensten bedoeld. 4 RSCOM06-89 en RSCOM Praktisch gezien heeft dit voor Nederland geen invloed, aangezien dit banddeel voor Nederland d.m.v. een voetnoot in de RR reeds een co-primair bestemming voor mobiel heeft. 6

7 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE Het banddeel MHz wordt van oudsher niet alleen voor omroep gebruikt 6. Naast omroep is deze band ook deels in gebruik voor PMSE en dan met name voor draadloze microfoons. Dit rapport gaat in op de effecten op dit andere gebruik, indien het betreffende banddeel wordt vrijgemaakt voor uitgifte aan mobiele diensten. Het gebruik van dit banddeel door draadloze microfoons is dan niet meer mogelijk. Om een goed inzicht te krijgen in de mogelijkheden en beperkingen, zullen de volgende aspecten worden onderzocht: Hoe worden PMSE toepassingen gebruikt in Nederland? Wat zijn de internationale ontwikkelingen? Welke gevolgen heeft het vrijmaken van de band MHz voor PMSE? Zijn er mogelijkheden om voldoende spectrum te behouden voor PMSE? Om de diverse aspecten goed te kunnen analyseren, is in hoofdstuk 2 van dit rapport een beschrijving opgenomen van de PMSE gebruik in het banddeel MHz. De onderwerpen in dit hoofdstuk zijn de diverse soorten PMSE in het banddeel MHz, het PMSE gebruik in het specifieke Digitaal Dividend banddeel van MHz en het bijbehorende vergunningsregime. Hoofdstuk 3 gaat in op de informatie die beschikbaar is met betrekking tot de behoefte aan frequentieruimte voor PMSE. In dit hoofdstuk wordt verklaard waarom de categorie draadloze microfoons de categorie is die het meest getroffen wordt door de inzet van mobiele communicatie in de band MHz en waarom de categorieën reportageverbindingen en intercomverbindingen niet verder zullen worden behandeld in dit rapport. Hoofdstuk 4 gaat kort in op de diverse internationale ontwikkelingen die mogelijk invloed kunnen hebben op de frequentieruimte voor draadloze microfoons. In hoofdstuk 5 zal inzichtelijk worden gemaakt hoeveel frequentieruimte er in Nederland beschikbaar is voor draadloze microfoons in een aantal verschillende situaties en scenario s. Hoofdstuk 6 bevat tenslotte de analyse, conclusies en aanbevelingen. In de bijlagen is, naast de gebruikte afkortingen in dit rapport, ook andere relevante achtergrondinformatie opgenomen die gebruikt is bij het samenstellen van dit rapport. Tevens zijn diverse figuren in de bijlagen opgenomen op basis waarvan in het rapport conclusies zijn getrokken. Dit rapport bevat een zeer grote hoeveelheid bijlagen met gedetailleerde afbeeldingen. Hoewel slechts een deel van de afbeeldingen relevant is voor de analyse van de diverse situaties en scenario s, is er toch voor gekozen om alle afbeeldingen in dit rapport op te nemen. Dit rapport kan daarmee een naslagwerk vormen indien lezers zelf meer detail inzicht willen verkrijgen in de situatie en scenario s. Het volledig printen van dit rapport inclusief de bijlagen 5 en verder zal echter voor normaal gebruik niet nodig zijn! 6 Tot 26 februari 2008 had een deel van deze band ook een militaire bestemming. 7

8 Agentschap Telecom 2 PMSE in het banddeel MHz 2.1 Soorten PMSE in het banddeel MHz Momenteel zijn de volgende drie PMSE toepassingen toegestaan in de band MHz: 1. Laagvermogens draadloze audioverbindingen 2. Reportageverbindingen 3. Intercomverbindingen De laagvermogens draadloze audioverbindingen worden ook wel draadloze microfoons genoemd. Ze kunnen vergunningsvrij worden toegepast met een maximum vermogen van 50 mw e.r.p. en een kanaalbreedte van 200 khz. Deze verbindingen mogen worden toegepast in de volgende deelbanden: MHz (kanalen 21 t/m een deel van 31); MHz (een deel van kanaal 41); MHz (kanalen 42 t/m een deel van 49); MHz (kanalen 50 t/m 69). Naast draadloze microfonen vallen ook andere soorten verbindingen onder deze categorie. Het gaat hier om verschillende soorten laagvermogens draadloze audioverbindingen zoals regieverbindingen, talk-back verbindingen en intercomverbindingen. De reportageverbindingen omvatten de verbindingen tussen een mobiele reporter, een reportagewagen en/of een studio. Deze categorie is vergunningsgebonden, waarbij de vergunningen de gebruiker de mogelijkheid geven om een frequentie te kiezen uit alle genoemde frequenties. Het vermogen bedraagt maximaal 10 W e.r.p. bij een kanaalbreedte van 200 khz in de volgende deelbanden: MHz (een deel van kanaal 31 t/m 37); MHz (kanalen 39 en 40); MHz (een deel van kanaal 41); MHz (een deel van kanaal 49). Een speciale subcategorie reportageverbindingen zijn de zogenaamde STL-verbindingen (Studio Transmitter Link) tussen de studio s van de regionale publieke omroepen en hun (FM-) zendlocaties. Momenteel worden de vergunningen voor de reportageverbindingen aangepast om deze STL-verbindingen toe te staan in het bandeel MHz (een deel van kanaal 38). In situatie waarbij de genoemde frequenties voor reportageverbindingen niet afdoende zijn, is het mogelijk om een tijdelijke vergunning te verlenen voor reportageverbindingen in de band MHz (een deel van kanaal 38). Naast de hierboven genoemde frequenties in band IV/V, omvatten de vergunningen voor reportageverbindingen ook diverse frequentiebanden in band III. De categorie intercomverbindingen is een vergunningsgebonden categorie. Het gaat om een beperkt aantal vergunningen (7 stuks) in de deelband MHz (een deel van kanaal 69). De categorie intercomverbindingen omvat ook de frequentiebanden 202, ,150 MHz en 206, ,100 MHz (band III). In het verleden werden deze banden ook gecombineerd gebruikt voor full-duplex intercomverbindingen, mogelijk dat dit nog steeds het geval is. Het maximum vermogen voor deze verbindingen is 10 mw e.r.p. bij een kanaalbreedte van 50 khz en deze categorie is opgenomen als onderdeel van grotere vergunningen voor meer toepassingen (zoals reportageverbindingen en hoogvermogens intercomverbindingen op andere frequenties). 8

9 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE De deelband MHz overlapt momenteel met de laagvermogens draadloze audioverbindingen die o.a. zijn toegestaan in de band MHz. Deze overlap is het gevolg van de recente wijziging van de regeling gebruik van frequentieruimte zonder vergunning 2008, artikel 2, 2 e lid onder l. Deze regeling is op 26 februari 2008 in werking getreden [3]. Hiermee ontstaat de situatie waarbij het vergunningsvrije gebruik van laagvermogens draadloze audioverbindingen met meer vermogen en bandbreedte (50 mw/200 khz) is toegestaan dan de vergunningsgebonden intercomverbindingen (10 mw/50 khz). De lopende vergunningen voor intercomverbindingen zullen niet worden verlengd. Het gebruik van de intercomverbindingen in de deelband MHz valt onder het vergunningsvrije gebruik van de draadloze audio verbindingen. Het toegestane frequentiebereik van deze laatste vergunningsvrije categorie is zelfs veel ruimer, maar met de mogelijke inzet van de subband MHz voor mobiele diensten, vervalt wel een (aanzienlijk) deel. Aangezien de vergunningen voor intercomverbindingen meerdere toepassingen omvatten, is het niet duidelijk of de vergunninghouders ook daadwerkelijk apparatuur in deze frequentieband gebruiken. Één van de vergunningen loopt tot Nader overleg met de vergunninghouders moet uitwijzen of en hoeveel apparatuur in gebruik is en welke alternatieven door deze partijen kunnen worden ingezet, ook in relatie tot de frequenties voor intercomverbindingen in band III. 2.2 Het PMSE gebruik in het banddeel MHz Het banddeel MHz (kanalen 61 t/m 69) wordt gebruikt door vergunningsgebonden intercomverbindingen en laagvermogens draadloze audioverbindingen (draadloze microfoons). De categorie intercomverbindingen omvat slechts een zeer beperkt aantal gebruikers en wordt uitgefaseerd. Het gebruik van draadloze microfoons is vergunningsvrij volgens de regeling gebruik van frequentieruimte zonder vergunning 2008, artikel 2, 2 e lid onder l. Deze regeling is op 26 februari 2008 in werking getreden [3]. Tot 26 februari 2008 waren de frequentiebanden MHz (kanalen 61 en 62) en MHz / MHz (vrijwel de gehele kanalen 68 en 69) gereserveerd voor het Ministerie van Defensie. Deze reservering is komen te vervallen en de frequentiebanden hebben de bestemming omroep gekregen. Medegebruik van deze frequentiebanden door draadloze microfoons is vervolgens ook toegestaan. De kanalen 63 t/m 67 zijn dus reeds enige tijd beschikbaar voor draadloze microfoons, terwijl de kanalen 61, 62, 68 en 69 dus pas vrij recent beschikbaar gekomen zijn voor draadloze microfoons. In het verleden hebben de diverse leveranciers van draadloze microfoons te kennen gegeven dat het wenselijk is om één frequentieblok voor landelijk gebruik te hebben. Tijdens de DVB-T planningsconferentie in 2006 (RRC-06) heeft Nederland het frequentieblok MHz (kanaal 63) vrijgehouden van DVB-T, om op deze manier een landelijk inzetbaar frequentieblok voor de draadloze microfoon gebruikers te realiseren. Overigens wordt in dit rapport de term draadloze microfoon ook gebruikt voor (vergunningsvrije) intercomverbindingen, regieverbindingen en in-ear -monitoring, voor zover zij vallen onder de huidige regeling voor het gebruik van frequenties zonder vergunning [3]. 9

10 Agentschap Telecom 3 Behoefte aan frequentieruimte voor PMSE in MHz Zoals in hoofdstuk 2 beschreven zijn er 3 categorieën PMSE te onderscheiden in de band MHz. De categorie intercomverbindingen komt te vervallen. Aangezien het een beperkt aantal vergunningen betreft (7 stuks), zal in overleg met de vergunninghouders worden gekeken naar de alternatieve mogelijkheden. De vergunningen voor reportageverbindingen omvatten diverse deelbanden van band IV/V tot 702 MHz. De vergunningen voor reportageverbindingen omvatten dus niet de digitaal dividend band van MHz. Met de inzet van de digitaal dividend band voor mobiele communicatie, zullen de vergunningen voor reportageverbindingen in band IV/V ongewijzigd kunnen blijven. Om het banddeel MHz vrij te kunnen maken van DVB-T, zullen echter alle DVB-T rechten in het banddeel MHz in gebruik worden genomen. Hierdoor vervalt slechts een klein deel van de frequentieruimte voor reportageverbindingen in een deel van Nederland in kanaal 40 ( MHz) en een deel van kanaal 49 (het deel MHz) voor de reportageverbindingen. De behoefte aan reportageverbindingen is verspreid over band III ( MHz) en banden IV/V ( MHz). Momenteel wordt het daadwerkelijk gebruik nader onderzocht en zal er een apart advies over de spectrumbehoefte voor reportageverbindingen in zowel band III als banden IV/V worden opgesteld. De categorie reportageverbindingen zal in dit rapport niet nader worden behandeld. De draadloze microfoons worden wel gebruik in de gehele band IV/V, inclusief de digitaal dividend band van MHz. Deze categorie zal dus impact kunnen ondervinden van het beschikbaar stellen van de digitaal dividend band aan mobiele communicatiesystemen waarbij medegebruik door draadloze microfoons niet meer mogelijk is. In het kader van de werkzaamheden die ECC/TG4 heeft uitgevoerd op basis van het mandaat van de EC met betrekking tot het digitaal dividend, is een onderzoek uitgevoerd naar de gevolgen voor PMSE. Dit heeft geresulteerd in CEPT rapport 32 [1]. In dit rapport wordt een aantal voorbeelden aangehaald, waarbij programma producties of theatershows in bepaalde situaties tot ongeveer 60 draadloze microfoons gebruiken. Om intermodulatie tussen de draadloze microfoons te voorkomen is het huidige gebruik om tot 8 draadloze microfoons te gebruiken per 8 MHz TV-kanaal. Tegenwoordig is het mogelijk om voor kleinere producties en met gebruik van geoptimaliseerde apparatuur voor draadloze microfoons, tot 12 draadloze microfoons in één 8 MHz TVkanaal toe te passen. In dit rapport wordt onderscheid gemaakt tussen normaal gebruik en piekbehoefte van draadloze microfoons. De piekbehoefte kan vervolgens tijdsgebonden of geografisch gebonden zijn. Elk land heeft een aantal vaste locaties waar er een grote permanente behoefte is aan spectrum voor draadloze microfoons. Dit is meestal in gebieden waar veel programma s of shows worden gemaakt. Op deze locaties is dus permanent de meeste beschikbare frequentieruimte nodig om aan deze behoefte te voorzien. Tijdsgebonden piekbehoefte komt voor tijdens speciale evenementen zoals bij nationale gebeurtenissen, concerten en festivals. Vanuit de PMSE industrie wordt aangegeven dat in sommige gevallen tussen de 250 en 800 draadloze audioverbindingen gebruikt worden. Gedurende speciale evenementen met een zeer hoge spectrum behoefte voor draadloze microfoons en ook indien evenementen plaatsvinden op locaties waarbij ook een zeer hoge permanente behoefte is aan spectrum voor draadloze microfoons (zoals een evenementen in de omgeving van studio s), is dit alleen mogelijk met een goede planning, een gecontroleerde toegang tot het spectrum en een kort hergebruik van de frequenties voor draadloze microfoons. 10

11 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE De volgende tabel komt uit CEPT report 32 [1] en geeft een indicatie van de reguliere spectrum behoefte: Total number of channels Wireless Microphones IEM 7 TV channels needs to be interference free TV channels x 8 MHz needs to be interference free MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz In bovenstaande tabel met de hoogste spectrumbehoefte bedraagt deze behoefte 144 MHz. Dit is meer dan 1/3 deel van het beschikbare spectrum in de band MHz. In veel locaties zal de spectrumbehoefte ook groter zijn dan de beschikbare ruimte en is het gebruik door draadloze microfoons alleen mogelijk met een zorgvuldige planning. Tijdens speciale evenementen waarbij de behoefte aan draadloze microfoons in een beperkt geografisch gebied nog groter is, is het gebruik van draadloze microfoons alleen mogelijk met een speciale en zorgvuldige planning. Hierbij is afstemming tussen de diverse partijen in dat betreffende geografische gebied noodzakelijk, zodat een zeer kort hergebruik van frequenties tussen de diverse partijen mogelijk is. 7 In Ear Monitoring een draadloze verbinding naar een ontvanger in het oor voor monitoring of regieaanwijzingen. 11

12 Agentschap Telecom 4 Internationale ontwikkelingen Er zijn een aantal internationale ontwikkelingen die mogelijk invloed kunnen hebben op de ruimte voor PMSE in de band MHz. In dit hoofdstuk zullen deze ontwikkelingen en hun mogelijke invloed op de ruimte voor PMSE kort worden behandeld. Cognitieve radio, SE43, ETSI Binnen de CEPT is de werkgroep SE43 bezig met het onderzoeken naar mogelijk gebruik van zogenaamde white spaces binnen het spectrum MHz door cognitieve radio s. Deze white spaces is de vrije ruimte die beschikbaar is tussen de huidige DVB-T allotments in deze frequentieband. Deze ruimte wordt momenteel juist gebruikt door PMSE. Er dient voor gewaakt te worden dat een eventuele inzet van deze cognitieve radio s het gebruik van PMSE in deze zelfde white spaces beschermt. Agentschap Telecom neemt deel aan de werkgroep SE43 en zal bovenstaande punt tijdens de vergaderingen bewaken. Binnen ETSI wordt gewerkt aan een studie naar cognitieve mogelijkheden voor PMSE apparatuur om vrije ruimte in het spectrum te zoeken en om storing door en op andere gebruikers te voorkomen 8. Reparatie DVB-T verzorging, WEDDIP In een aantal landen rondom Nederland is reeds besloten om het banddeel MHz in te zetten voor mobiele communicatie. Hierdoor verliezen deze landen ruimte voor DVB-T. Afhankelijk van de nationale situatie in die landen, wordt er voor gekozen om dit verlies aan frequentieruimte voor DVB-T te repareren of herstellen door extra frequentieruimte voor DVB-T te verwerven in de band MHz. Hierover wordt onder andere gesproken in het WEDDIP overleg (Western European Digital Dividend Implementation Platform), een overleg tussen 8 landen in West- Europa 9. Het gevolg van het verwerven van aanvullende DVB-T rechten door buurlanden heeft mogelijk tot gevolg dat de equitable access situatie in het banddeel MHz wordt verstoord. Dit is te herstellen door ook aanvullende (DVB-T) rechten te verwerven voor Nederland. Het inzetten van deze aanvullende rechten voor DVB-T zal (los van de verdelings- en toewijzingsvraagstukken) tot gevolg hebben dat de ruimte voor PMSE kan afnemen. Een bewuste keuze kan echter zijn om wel aanvullende DVB-T rechten te verwerven, maar deze niet te bestemmen voor DVB-T. De PMSE verbindingen kunnen dan werken onder de paraplu van de DVB-T rechten. Agentschap Telecom zal in de diverse bi- en multilaterale overleggen bovenstaande punten bewaken. Europese Commissie Binnen de diverse commissies van de Europese Commissie wordt gesproken over de inzet van de het Digitaal Dividend voor ECN, mobiele netwerken. Het is momenteel niet duidelijk of een mogelijke implementatie van het DD vrijblijvend zal blijven en indien de introductie van ECN in het DD wordt verplicht, wat voor termijnen hiervoor gelden. Deze ontwikkelingen zijn van invloed op de ruimte voor PMSE en met name op de periode waarbinnen PMSE gebruik moet gaan maken van alternatieven 8 De ETSI ERM-TG17-STF UB steering groep, heeft een Special Task Force opgericht die onderzoekt doet naar "Methods, parameters and test procedures for cognitive interference mitigation techniques for use by PMSE devices (Programme Making and Special Events)". 9 Het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Duitsland, België, Luxemburg, Zwitserland, Frankrijk en Nederland. 12

13 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE 5 De beschikbare ruimte voor draadloze microfoons Het is niet erg eenvoudig om een indicatie te geven van de beschikbare ruimte voor draadloze microfoons, zonder een aantal vereenvoudigingen, situaties en scenario s te introduceren. Alvorens in detail de beschikbare ruimte voor draadloze microfoons inzichtelijk te maken, zullen in dit hoofdstuk eerst een aantal begrippen worden geïntroduceerd: vereenvoudigingen, situaties en scenario s. Vereenvoudigingen Het gaat hier om vereenvoudigingen met betrekking tot de zogenaamde tuning range (het afstembereik) van de apparatuur. Deze tuning range bepaalt in grote mate of het mogelijk is dat de apparatuur eenvoudig anders kan worden afgestemd op verschillende frequenties en hiermee bruikbaar blijft, ondank het feit dat één of meerdere specifieke kanalen binnen de tuning range van de apparatuur vervalt. De volgende vereenvoudigingen zullen worden gehanteerd: 1. de gehele frequentieband van MHz; 2. frequentieblokken van ongeveer 100 MHz; 3. frequentieblokken van ongeveer 24 MHz en 4. frequentieblokken van 8 MHz. De in dit rapport gehanteerde vereenvoudigingen zijn in hoofdstuk 5.1 nader uitgewerkt. Situaties Met het begrip situaties worden in dit rapport de verschillende situaties bedoeld met betrekking tot de ingebruikname van DVB-T en/of de band MHz voor mobiele systemen. De volgende 4 situaties zullen worden gebruikt: 1. de actuele situatie; 2. de 100% DVB-T situatie; 3. de DD-worst case situatie (Digitaal Dividend-worst case) en 4. de DD-optimaal situatie (Digitaal Dividend-optimaal). Met de actuele situatie wordt de situatie bedoeld die is gebaseerd op de werkelijk in Nederland uitgegeven DVB-T vergunningen en alle buitenlandse DVB-T rechten. Voor de 100% DVB-T situatie wordt aangenomen dat alle Nederlandse en buitenlandse DVB-T rechten in gebruik zijn genomen. Voor de DD-worst case situaties is het uitgangspunt dat alle Nederlandse en buitenlandse DVB-T rechten in de frequentieband MHz in gebruik zijn genomen en dat het banddeel MHz (de digitaal dividend band) in gebruik is genomen voor mobiele communicatie. Bij de DD-optimaal situatie is het uitgangspunt dat draadloze microfoons daarbij rechten krijgen in kanaal 38 en kanaal 65. De situaties zijn in hoofdstuk 5.2 nader uitgewerkt. Scenario s Op basis van de situaties zullen een aantal scenario s worden behandeld. Een scenario is een vergelijking tussen twee van bovenstaande situaties. De volgende scenario s worden behandeld: 1. actuele situatie vs 100% DVB-T situatie ; 2. actuele situatie vs DD-worst case ; 3. actuele situatie vs DD-optimaal ; % DVB-T situatie vs DD-worst case ; % DVB-T situatie vs DD-optimaal. De eerste 3 scenario s geven inzicht in het ervaren verlies van frequentieruimte voor PMSE ten opzichte van de actuele situatie, zowel als gevolg van de verdere uitrol van DVB-T als van de inzet van het DD voor mobiele communicatie. De laatste 2 scenario s geven inzicht in het verlies van frequentieruimte voor PMSE als gevolg van de beslissing om het DD in te zetten voor mobiele communicatie, er van uitgaande dat de frequentieruimte anders toch zal worden uitgegeven aan DVB-T. De scenario s zijn verder uitgewerkt in hoofdstuk

14 Agentschap Telecom 5.1 Vereenvoudigingen Er zijn diverse types draadloze microfoons en bijbehorende ontvangers beschikbaar. Om een generiek overzicht te krijgen van de frequentieruimte die voor draadloze microfoons beschikbaar is, is er voor gekozen om een aantal vereenvoudigingen door te voeren. Deze vereenvoudigingen geven inzicht in de beschikbare frequentieruimte, maar komen niet noodzakelijkerwijs overeen met de mogelijkheden van specifieke apparatuur op en in de markt. Er is voor een viertal vereenvoudigingen gekozen. Deze zullen in dit hoofdstuk nader worden uitgewerkt Vereenvoudiging 1: de gehele band De meest eenvoudige manier om snel inzichtelijk te maken hoeveel frequentieruimte er beschikbaar is voor draadloze microfoons is om de gehele band MHz in één keer te bekijken. Dit geeft een indruk van de hoeveelheid beschikbare frequentieruimte in de hele band. Er zijn echter geen draadloze microfoons beschikbaar die over het gehele band kunnen worden afgestemd. Dit overzicht geeft dus alleen een absolute indicatie Vereenvoudiging 2: blokken van ongeveer 100 MHz Een tweede manier om iets meer inzicht te geven in de beschikbare frequentieruimte voor draadloze microfoons is om de gehele band MHz in grote stukken op te knippen. Moderne draadloze microfoons zijn afstembaar over een groot bereik (van 30 tot 155 MHz, zie CEPT rapport 32 [1]). Hoewel de gekozen indeling mogelijk niet overeenkomt met het werkelijke afstembereik van de op de markt beschikbare draadloze microfoons, geeft deze vereenvoudiging wel een inzicht in de ontwikkelingen en mogelijkheden op hoofdlijnen. Er is voor deze vereenvoudiging gekozen voor vier frequentieblokken. Om de grens tussen twee blokken precies op een kanaalgrens te laten vallen, is er voor gekozen om 3 blokken van 96 MHz en één blok van 104 MHz te kiezen: Blok Frequentie- Kanalen Afmeting band MHz MHz MHz MHz Vereenvoudiging 3: blokken van 24 MHz Om inzicht te kunnen geven in de beschikbare frequentieruimte voor draadloze microfoons met een kleiner afstembereik dan bij vereenvoudiging 2 (zie CEPT rapport 32 [1]), is er bij deze vereenvoudiging gekozen voor steeds drie aaneensluitende frequentieblokken van 24 MHz. Dit zijn precies drie TV-kanalen. Ook voor deze indeling geldt dat de gekozen indeling mogelijk niet overeenkomt met het werkelijke afstembereik van de op de markt beschikbare draadloze microfoons. Toch geeft ook deze vereenvoudiging wel een inzicht in de ontwikkelingen en mogelijkheden op hoofdlijnen. Aangezien de beschikbare frequentieruimte niet exact deelbaar is door 24, is er voor gekozen om het laatste blok 32 MHz te maken: Blok Frequentie- Kanalen Afmeting Band MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz 14

15 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz MHz Vereenvoudiging 4: blokken van 8 MHz De laatste vereenvoudiging is om een indeling te kiezen die overeenkomt met de TVkanalen. Hiermee kan een indruk worden gekregen van de ontwikkelingen en mogelijkheden van draadloze microfoons die niet afstembaar zijn of slechts afstembaar zijn binnen één TV-kanaal. Dit komt overeen met het minimale afstembereik zoals genoemd in CEPT rapport 32 [1]. 5.2 Situaties Methode Voor het visualiseren van de ruimte voor PMSE in de diverse situaties is gebruik gemaakt van een aantal tools en methodes. In eerste instantie is een selectie gemaakt van alle relevante DVB-T allotments en assignments in het banddeel MHz, de kanalen Hiervoor is gebruik gemaakt van de actuele database op 21 juli Er is alleen gekeken naar DVB-T stations, aangezien op termijn alle analoge televisie-stations zullen worden uitgeschakeld. In een groot aantal situaties zijn de rechten van de allotments reeds ingevuld met assignments. Om de hoeveelheid rekenwerk te beperken zijn in al deze gevallen alleen de allotments gebruikt en niet de daadwerkelijke invulling. Ook zijn er tijdens de RRC06 in een aantal gevallen alleen assignments gecoördineerd zonder bijbehorende allotments. In deze gevallen zijn de assignments wel meegenomen in de berekeningen. Allotments en assignments zijn aangemerkt als relevant voor de berekeningen indien zij een veldsterkte van meer dan 68 dbµv/m op Nederlands grondgebied veroorzaken. De waarde van 68 dbµv/m is gebaseerd op de waarde in [1] en [6] voor buitenshuis gebruik van draadloze microfoons en is genormeerd naar 10 meter ontvangsthoogte buitenshuis voor een 8 MHz DVB-T kanaal en voor 1% van de tijd. Voor binnenshuis gebruik van draadloze microfoons is deze waarde genormeerd naar een maximaal stoorsignaal van 75 dbµv/m, buitenshuis berekend op 10 meter ontvangsthoogte, ook voor een 8 MHz DVB-T kanaal en voor 1% van de tijd. Voor een overzicht van alle gebruikte allotments en assignments wordt verwezen naar bijlage 3. In een aantal situaties zoals beschreven in de hoofdstukken 5.2.2, 5.2.3, en zijn minder of andere allotments en/of assignments relevant voor de berekening. Zo is in hoofdstuk de situatie uitgewerkt die als actuele DVB-T situatie is aangenomen. Hierbij wordt uitgegaan van alle relevante buitenlandse DVB-T rechten en voor Nederland slechts de DVB-T rechten die daadwerkelijk in gebruik zijn genomen. In hoofdstuk is de situatie uitgewerkt die als 100% DVB-T situatie is gekenmerkt. Hierbij worden naast alle relevante buitenlandse DVB-T rechten, ook alle Nederlandse DVB-T rechten meegenomen. 15

16 Agentschap Telecom Hoofdstukken en beschrijven vervolgens twee situaties waarbij de kanalen ingezet worden voor digitaal dividend. In hoofdstuk ( DD-worst case ) wordt er van uitgegaan dat er geen extra ruimte beschikbaar komt voor draadloze microfoons. In hoofdstuk ( DD-optimaal ) wordt er van uitgegaan dat een deel van kanaal 38 en een deel van de zogenaamde duplex-gap van de digitaal dividend band, beschikbaar komt voor draadloze microfoons. In elke situatie is vervolgens per kanaal berekend welk gebied niet meer kan worden gebruikt voor draadloze microfoons. Dit is zowel uitgevoerd voor het gebruik van draadloze microfoons buitenshuis als binnenshuis. Onderstaande figuren geven een indruk van de uitgevoerde berekeningen. Allotments op kanaal 21 Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt buitenshuis op kanaal 21 Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt binnenshuis op kanaal 21 De twee rechter plaatjes kunnen als volgt gelezen worden: Wit: er is 8 MHz bruikbaar voor draadloze microfoons (niet in alle gevallen is 8 MHz beschikbaar, dit zal later worden toegelicht). Oranje (en ook in het blauwe gebied): in dit gebied kunnen draadloze microfoons niet gebruikt worden. Bovenstaande plaatjes zijn in werkelijkheid vereenvoudigd, maar bevatten dezelfde informatie: Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt buitenshuis op kanaal 21 In hoofdstuk 5.1 zijn de vereenvoudigingen beschreven die zullen worden toegepast. Een voorbeeld hiervan zal nader worden toegelicht. We gaan hierbij uit van de vereenvoudiging van een type draadloze microfoon die kan werken over 3 TV-kanalen, kanalen 21, 22 en 23 (vereenvoudiging 3). In het ideale geval is er dus 24 MHz beschikbaar voor dit type draadloze microfoon. 16

17 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE In onderstaande figuur is voor elke van de drie kanalen aangeven waar deze microfoon gebruikt kan worden. Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt buitenshuis op kanaal 21 Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt buitenshuis op kanaal 22 Gebied waarin geen draadloze microfoons meer kunnen worden gebruikt buitenshuis op kanaal 23 Door nu de drie bovenstaande figuren over elkaar heen te leggen en bewerkingen met de kleuren uit te voeren, kan inzichtelijk worden gemaakt hoeveel frequentieruimte voor dit type microfoon nu beschikbaar is: Er zijn dus locaties in Nederland waar geen ruimte in kanalen 21, 22 en 23 beschikbaar is voor draadloze microfoons (donkerrood), maar er zijn ook locaties waarbij alle kanalen beschikbaar zijn voor draadloze microfoons (24 MHz, licht-oranje) Soortgelijke berekeningen zijn uitgevoerd voor de vereenvoudigingen 1 en 2. 17

18 Agentschap Telecom Op basis van de huidige regeling [3] is niet in elk kanaal 8 MHz aan frequentieruimte beschikbaar voor draadloze microfoons. De daadwerkelijk beschikbare frequentieruimte per kanaal zal in de verschillende situatie worden meegenomen. Een overzicht hiervan is te vinden in bijlage Actuele situatie Met deze situatie wordt de situatie beschreven waarbij alle buitenlandse DVB-T rechten in gebruik zijn genomen. Voor Nederland zijn slechts de in gebruik zijnde Nederlandse DVB-T rechten meegenomen in de berekeningen (peildatum 15 juli 2009). De berekeningen voor deze situatie zijn uitgevoerd met de allotments en assignments in bijlage 3, waarbij de allotments en/of assignments die in deze bijlage met * zijn gemerkt, niet zijn meegenomen (de met een * gemarkeerde allotments zijn in Nederland op de peildatum niet in gebruik). De berekeningen zijn uitgevoerd voor alle kanalen en voor zowel het binnenshuis gebruik van draadloze microfoons als het buitenshuis gebruik van draadloze microfoons. Zoals in hoofdstuk is beschreven, is op basis van de huidige regeling [3] niet in alle kanalen 8 MHz aan frequentieruimte beschikbaar voor draadloze microfoons. In bijlage 4 is aangegeven hoeveel frequentieruimte in elk kanaal voor draadloze microfoons beschikbaar is in de actuele situatie. In bijlage 5a zijn de resultaten te zien van de berekeningen per kanaal. De oranje vlakken in de figuren geven aan dat in die gebieden te veel storing door DVB-T wordt veroorzaakt om op dat kanaal draadloze microfoons binnenshuis te gebruiken. Bijlage 5b geeft eenzelfde soort inzicht als bijlage 5a, maar dan voor buitenshuis gebruik van draadloze microfoons. De resultaten in bijlage 5a en 5b komen overeen met vereenvoudiging 4 zoals beschreven in hoofdstuk 5.1. Vereenvoudiging 1 Onderstaande figuren geven inzicht in de totaal voor draadloze microfoons beschikbare frequentieruimte in de frequentieband MHz volgens vereenvoudiging 1. Voor binnenshuis gebruik (linker figuur) is beschikbaar: minimaal 111 MHz en maximaal 293 MHz. Voor buitenshuis gebruik (rechter figuur) is beschikbaar: minimaal 32 MHz en maximaal 261 MHz. Overigens is in beide figuren voor een goede vergelijking dezelfde schaalverdeling aangehouden, waarbij opgemerkt dient te worden dat door de gekozen presentatiemethode slechts 250 kleuren beschikbaar zijn. Hierdoor is, indien de beschikbare frequentieruimte groter dan 250 MHz, deze gelijk gekleurd aan de beschikbare ruimte van 250 MHz. 18

19 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE Vereenvoudiging 2 De resultaten van vereenvoudiging 2 voor deze situatie zijn zichtbaar gemaakt in bijlage 5c. In de afbeeldingen is goed zichtbaar dat binnen het blok van kanalen 33 t/m 44 ( MHz) minder ruimte beschikbaar is dan in de andere blokken (zowel binnenshuis als buitenshuis). Dit is te verklaren doordat (een deel van) de kanalen 31 t/m 40 ( MHz) volgens de huidige regeling [3] niet gebruikt mogen worden voor draadloze microfoons. Deze kanalen zijn bestemd voor reportageverbindingen en radioastronomie. De minimaal en maximaal beschikbare hoeveelheid spectrum is in de volgende tabel samengevat voor de bij deze vereenvoudiging behorende blokken: Beschikbare ruimte voor draadloze microfoons in de actuele situatie Binnenshuis gebruik Buitenshuis gebruik Blok Min. beschikbaar Max. beschikbaar Min. beschikbaar Max. beschikbaar 1 (k.21-32) 24 MHz 80 MHz 8 MHz 72 MHz 2 (k.33-44) 0 MHz 31 MHz 0 MHz 31 MHz 3 (k.45-56) 16 MHz 87 MHz 0 MHz 79 MHz 4 (k.57-69) 24 MHz 104 MHz 16 MHz 96 MHz Vereenvoudiging 3 De resultaten van vereenvoudiging 3 voor deze situatie zijn zichtbaar gemaakt in bijlage 5d. In de afbeeldingen is goed zichtbaar dat er binnen de volgende blokken een beperkte of geen ruimte beschikbaar is voor draadloze microfoons (zowel binnenshuis als buitenshuis): Kanalen 30 t/m 32 ( MHz); Kanalen 33 t/m 35 ( MHz); Kanalen 36 t/m 38 ( MHz); Kanalen 39 t/m 41 ( MHz). Dit is te verklaren doordat (een deel van) de kanalen 31 t/m 40 ( MHz) volgens de huidige regeling [3] niet gebruikt mogen worden voor draadloze microfoons. Deze kanalen zijn bestemd voor reportageverbindingen en radioastronomie. 19

20 Agentschap Telecom De minimaal en maximaal beschikbare hoeveelheid spectrum is in de volgende tabel samengevat voor de bij deze vereenvoudiging behorende blokken: Beschikbare ruimte voor draadloze microfoons in de actuele situatie Binnenshuis gebruik Buitenshuis gebruik Blok Min. beschikbaar Max. beschikbaar Min. beschikbaar Max. beschikbaar 1 (k.21-23) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 2 (k.24-26) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 3 (k.27-29) 8 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 4 (k.30-32) 0 MHz 15 MHz 0 MHz 15 MHz 5 (k.33-35) 0 MHz 0 MHz 0 MHz 0 MHz 6 (k.36-38) 0 MHz 0 MHz 0 MHz 0 MHz 7 (k.39-41) 0 MHz 7 MHz 0 MHz 7 MHz 8 (k.42-44) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 9 (k.45-47) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 10 (k.48-50) 0 MHz 23 MHz 0 MHz 23 MHz 11 (k.51-53) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 12 (k.54-56) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 13 (k.57-59) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 14 (k.60-62) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 15 (k.63-65) 0 MHz 24 MHz 0 MHz 24 MHz 16 (k.66-69) 0 MHz 32 MHz 0 MHz 32 MHz Vereenvoudiging 4 De resultaten van vereenvoudiging 4 voor deze situatie zijn zichtbaar gemaakt in bijlage 5a (binnenshuis) en 5b (buitenshuis) % DVB-T situatie Met deze situatie wordt de situatie beschreven waarbij alle Nederlandse en buitenlandse DVB-T rechten in gebruik zijn genomen. De berekeningen voor deze situatie zijn uitgevoerd met de allotments en assignments in bijlage 3, waarbij de allotments en/of assignments die in deze bijlage met * zijn gemerkt, wel zijn meegenomen (hierdoor worden alle rechten, inclusief de rechten die momenteel nog niet in gebruik zijn genomen, meegenomen in de berekeningen). De berekeningen zijn uitgevoerd voor alle kanalen en voor zowel het binnenshuis gebruik van draadloze microfoons als het buitenshuis gebruik van draadloze microfoons. Zoals in hoofdstuk is beschreven, is op basis van de huidige regeling [3] niet in alle kanalen 8 MHz aan frequentieruimte beschikbaar voor draadloze microfoons. In bijlage 4 is aangegeven hoeveel frequentieruimte in elk kanaal voor draadloze microfoons beschikbaar is in de 100% DVB-T -situatie. In bijlage 6a zijn de resultaten te zien van de berekeningen per kanaal. De oranje vlakken in de figuren geven aan dat in die gebieden te veel storing door DVB-T wordt veroorzaakt om op dat kanaal draadloze microfoons binnenshuis te gebruiken. Bijlage 6b geeft eenzelfde soort inzicht als bijlage 6a, maar dan voor buitenshuis gebruik van draadloze microfoons. De resultaten in bijlage 6a en 6b komen overeen met vereenvoudiging 4 zoals beschreven in hoofdstuk

21 Effecten vrijmaken digitaal dividend op PMSE Vereenvoudiging 1 Onderstaande figuren geven inzicht in de totaal voor draadloze microfoons beschikbare frequentieruimte in de frequentieband MHz volgens vereenvoudiging 1. Voor binnenshuis gebruik (linker figuur) is beschikbaar: minimaal 71 MHz en maximaal 277 MHz. Voor buitenshuis gebruik (rechter figuur) is beschikbaar: minimaal 16 MHz en maximaal 238 MHz. Overigens is in beide figuren voor een goede vergelijking dezelfde schaalverdeling aangehouden, waarbij opgemerkt dient te worden dat door de gekozen presentatiemethode slechts 250 kleuren beschikbaar zijn. Hierdoor is, indien de beschikbare frequentieruimte groter dan 250 MHz, deze gelijk gekleurd aan de beschikbare ruimte van 250 MHz. Vereenvoudiging 2 De resultaten van vereenvoudiging 2 voor deze situatie zijn zichtbaar gemaakt in bijlage 6c. In de afbeeldingen is goed zichtbaar dat binnen het blok van kanalen 33 t/m 44 ( MHz) minder ruimte beschikbaar is dan in de andere blokken (zowel binnenshuis als buitenshuis). Dit is te verklaren doordat de kanalen 32 t/m 40 ( MHz) volgens de huidige regeling [3] niet gebruikt mogen worden voor draadloze microfoons. De minimaal en maximaal beschikbare hoeveelheid spectrum is in de volgende tabel samengevat voor de bij deze vereenvoudiging behorende blokken: Beschikbare ruimte voor draadloze microfoons in de 100% DVB-T situatie Binnenshuis gebruik Buitenshuis gebruik Blok Min. beschikbaar Max. beschikbaar Min. beschikbaar Max. beschikbaar 1 (k.21-32) 8 MHz 72 MHz 8 MHz 72 MHz 2 (k.33-44) 0 MHz 31 MHz 0 MHz 31 MHz 3 (k.45-56) 0 MHz 79 MHz 0 MHz 79 MHz 4 (k.57-69) 16 MHz 96 MHz 8 MHz 80 MHz 21