Uit het Peperhuis (okt 1972) nr. 3, pag

Transcriptie

1 AANTEKENINGEN BIJ EEN SCHILDERIJ VAN EEN 18DE EEUWS HUWELIJK VAN EEN ENKHUIZER BURGEMEESTER Het Zuiderzeemuseum kwam in de loop van het vorige jaar in het bezit van een opmerkelijk schilderij van Jan Antonie Kaldenbach, dat de voltrekking van het tweede huwelijk van de Enkhuizer burgemeester Pieter Buyskes in 1781 in beeld brengt. Het betrekkelijk grote doek cm hoog en 140 cm breed - dat dit jaar in de schilderijenzaal van het museum een plaats heeft gekregen, mag zowel door zijn voorstelling als door de uitbeelding hiervan als een belangrijke aanwinst worden beschouwd. Werken van de schilder, tekenaar en etser Jan Antonie Kaldenbach zijn vrij zeldzaam, wat zijn verklaring wel zal vinden in de omstandigheid, dat hij de kunst niet als hoofdberoep heeft beoefend. Hij was namelijk rector van de Latijnse School (voorloper van het latere gymnasium) te Zutphen, waar hij op 22 januari 1760 was geboren. Zijn vader, de uit Emmerik afkomstige portretschilder Arnold Kaldenbach, had zich, vermoedelijk in of omstreeks zijn huwelijksjaar 1750, aldaar gevestigd. Ook hij zelf maakte naam als portretschilder. In het Rijksmuseum bevindt zich een groot doek van zijn hand, met een omvang van 2 meter bij ruim 3 meter, voorstellende de regenten van het Oude Mannen- en Vrouwengasthuis te Amsterdam en eigendom van de gemeente. Het dateert uit hetzelfde jaar 1781, waarin ook het Enkhuizer schilderij ontstond. Andere werken in olieverf zijn ons van hem niet bekend. Wel bezit het Museum Boymans - van Beuningen te Rotterdam van hem een aquarel, voorstellende de Waterpoort over de Berkel te Zutphen, en heeft het Stedelijk Museum te Zutphen twee sepiatekeningen van de Broederkerk aldaar. Voorts bezit het Rijksprentenkabinet te Amsterdam enige tekeningen van hem. Uit het feit, dat zich in de Atlas van Stolk te Rotterdam een aquatint van zijn hand bevindt, voorstellende de Jooden Savane te Suriname", zou men kunnen opmaken, dat hij de West" zou hebben bezocht, al vond ik dit nergens vermeld. Kaldenbach overleed in zijn geboortestad op 29 april Het schilderij dat thans deel uitmaakt van de verzameling van het Zuiderzeemuseum, stelt de huwelijksvoltrekking op 10 juni 1781 voor van de toenmalige Enkhuizer burgemeester Pieter Buyskes en Adriana Petronella Verbruggen. Pieter Buyskes, die op 21 december 1736 te Enkhuizen geboren was en aldaar op 23 augustus 1806 overleed, is behalve burgemeester van zijn geboortestad tevens muntmeester en ontvanger van de Gemenelandsmiddelen geweest. Hij was telg van een roemrijk Enkhuizer geslacht, dat vele vooraanstaande ingezetenen van deze stad heeft voortgebracht, waaronder verscheidene burgemeesters. 12

2 Hij stamde in de direkte lijn af van Pieter Luytzn. Buyskes, Gemachtigde van Prins Willem van Oranje bij de bevrijding van Enkhuizen in 1572 en nadien burgemeester van deze stad. Deze was gehuwd met Fredrikje Symonsdochter Semeyns, zuster van Pieter en Meindert Symonsz. Semeyns, die eveneens een belangrijk aandeel hebben gehad in de bevrijding van de Spaanse overheersing. Hij overleed in Ook Pieters grootvader, Pieter Gerritszn. Buyskes, die in 1666 was geboren en in 1743 overleed, had het burgemeestersambt bekleed en voorts was hij bewindhebber geweest van de Vereenigde Oostindische Compagnie. Het moet deze Pieter Buyskes geweest zijn aan wie in 1732 door burgemeesteren van Enkhuizen concent werd gegeven om een herenhuis te bouwen in de Oude Westerstraat aan de zuidzijde.*) Dit is het, als Buyskeshuis bekend staande, pand Westerstraat 91, waarvan dit jaar helaas het inwendige, in verband met een ingrijpende verbouwing, verloren is gegaan, met behoud echter van de bijzonder fraaie voorgevel. Een in 1708 te Enkhuizen geboren en aldaar in 1760 overleden zoon van Pieter Gerritszn., Thade Pieterszn. Buyskes, schepen van de stad, was in 1731, het jaar tevoren dus, in het huwelijk getreden met Petronella Verbruggen (geb. 1708, overl. 1119). Aangezien in de kroonlijst van het Buyskeshuis de geallieerde wapens der geslachten Buyskes en Verbruggen zijn aangebracht, mag wel worden aangenomen, dat de vader dit huis als geschenk voor de jonggehuwden heeft laten bouwen. Uit dit huwelijk werd op 21 december 1736 een zoon geboren, de op het schilderij afgebeelde Pieter, vermoedelijk dus de eerste telg van het geslacht Buyskes, die het naar de familie genoemde huis als zijn geboortehuis mocht beschouwen. De, in de tentoonstelling Enkhuizen 1572" in het Zuiderzeemuseum mede geëxposeerde, Stamlijst Buyskes vermeldt uit het huwelijk van Thade Pieterszn. slechts 2 kinderen. Na Pieter werd in 1739 nog een dochter Johanna Margaretha geboren. Merkwaardigerwijze zwijgt deze stamlijst geheel over Arnoldus Buyskes, aan wie D. Brouwer in het 3de deel van zijn werk Enkhuizen. Aantekeningen uit het verleden" (Enkhuizen, 1949) een geheel hoofdstuk wijdt. Volgens Brouwer zou deze Arnoldus in 1742 geboren zijn als zoon van Thade Buyskes en Petronella Verbruggen. Hij bekleedde 9 maal de functie van schepen, was voorts waagmeester en lid van de colleges van kerkvoogden en van weesmeesteren en kapitein van de schutterij en overleed in 1824 als de laatste mannelijke vertegenwoordiger in Enkhuizen van een geslacht, dat van historische betekenis voor deze stad is geweest". D. Brouwer. Tweede vervolg van de Historie van Enkhuizen,..., aanvangende Enkhuizen, Blz

3 J. A. Kaldenbach. Het huwelijk van burgemeester Pieter Buyskes en Adriana Verbruggen op 10 juni 1781 te Enkhuizen. Schilderij in olieverf op doek.

4 De op het schilderij afgebeelde huwelijksvoltrekking was Pieter Buyskes' tweede. Hij was eerder getrouwd geweest met Elia Kist, die op 7 januari 1744 te Medemblik gedoopt was als dochter van Teunis Kist en Cornelia Wagenaar, met wie hij op 5 december 1762 te Hoorn in de echt was verbonden. Zij was op 20 juli 1779 te Enkhuizen overleden. Uit dit huwelijk was op 1 juni 1766 een dochter Cornelia Maria geboren, die, als 15-jarige dus, eveneens op het schilderij voorkomt met aan haar zijde haar latere echtgenoot Cornelis van der Willige, geboren te Enkhuizen op 12 oktober 1759, met wie zij op 23 september 1787 in het huwelijk zou treden. Ook deze mr. Cornelis van der Willige, die op het schilderij dus als 21-jarige is afgebeeld, zou burgemeester van Enkhuizen worden en voorts hoogheemraad van de Hondsbosse en lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland. Hun huwelijk zou nog geen 8 jaren duren. Cornelia Maria overleed op 14 juli 1795 te Enkhuizen, na haar man twee dochters te hebben geschonken: Cornelia, die huwde met Duyvens en Elia, gehuwd met Slijper. Ook Adriana Petronella Verbruggen, de tweede echtgenote van Pieter Buyskes, was al eerder gehuwd geweest. Zij was weduwe van Jan Slijper. Zij was op 4 februari 1733 te Enkhuizen gedoopt als dochter van Frederik Verbruggen en Margaretha Catherina Duyvens en overleed in haar geboortestad op 14 november De persoon links op het schilderij is de notaris die de huwelijksacte heeft opgemaakt. Zijn naam is ons onbekend; mogelijk is het Abel van der Willige, die in 1776 te Enkhuizen als notaris was gevestigd (een familielid van Cornelis?). Onze bijzondere aandacht gaat uit naar de hoofdtooi van de bruid, die de z.g. Duitse muts draagt, in die tijd in Friesland veel gedragen. Adriana Petronella Verbruggen was echter een geboren en getogen Enkhuizense en het was ons tot dusver onbekend, dat ook Westfriezinnen zich tooiden met deze opmerkelijke hoofdbedekking. Deze met potkant overtrokken hoed, die in vorm en model gehouden werd door een smal oorijzertje en een hoepelvormige draad van geel koper, was tussen de jaren 1725 en 1825 in de Friese steden in zwang. Was hij aanvankelijk nog betrekkelijk smal, in het laatste kwart der 18de eeuw werd hij aanmerkelijk breder. Omstreeks 1825 verdween hij vrij plotseling om plaats te maken voor de, breed over de schouders hangende, z.g. floddermuts. 2 ) Aandacht verdient ook de, gedeeltelijk door een gordijn bedekte, kaart van het eiland Texel op de achtergrond. Het valt op, dat hierop met name de 2 ) Nanne Ottema. Catalogus der portretten-galerij van Friesche klederdrachten en lijfssieraden in het Coulonhuis te Leeuwarden. Leeuwarden,

5 bebakening en betonning van het Marsdiep zeer gedetailleerd zijn weergegeven. De aanwezigheid van deze kaart is dan ook niet toevallig. Enkhuizen was in 1781 nog altijd in het bezit van het privilege van het paalkistrecht, waarmee Prins Willem van Oranje de stad in 1573 had begiftigd, als beloning voor de vastberadenheid en moed, door haar inwoners betoond toen zij in het voorafgegane jaar zijn zijde hadden gekozen. Dit privilege hield het recht in paalgelden" (baken-, ton- en vuurgelden) te heffen van de schepen, die de Zuiderzee bevoeren, waartegenover de verplichting stond de betonning en bebakening der binnenzee en haar toegangen uit de Noordzee in stand te houden en doeltreffend te doen functioneren. Dit gold dus ook voor het Marsdiep, de doorgang tussen Texel en het vasteland van Noord-Holland. En uiteraard droeg Pieter Buyskes, als burgemeester van Enkhuizen, verantwoordelijkheid voor de, uit het paalkistrecht voortvloeiende, verplichtingen. Dat het recht der paalgeldheffing een voor de stad niet onbelangrijke bron van inkomsten heeft betekend, mag wel blijken uit het, voor die tijd aanzienlijke, bedrag der jaarlijkse uitkering van ƒ ,86 waarvoor de stedelijke autoriteiten met een bezwaard hart" er afstand van deden. Het gehele bedrijf der betonning en bebakening werd toen, met ingang van 1 januari 1838, aan het Rijk overgedragen, waarbij werd overeengekomen, dat de inrichting voor de aanmaak en verzorging van het benodigde materiaal in Enkhuizen gevestigd zou blijven. Opmerkelijk in dit verband is ook, dat de dochter van de burgemeester een kooikershondje tegen zich aan drukt. Wijst dit wellicht op de goede betrekkingen, welke haar vader uit hoofde van zijn functie met Texel onderhield, mogelijk zelfs op grondbezit op dit eiland, waar zich verscheidene eendenkooien bevonden? Banden tussen de familie Buyskes en Texel zullen er zonder twijfel mede toe hebben geleid, dat Pieters achterneef, mr. Gerrit Buyskes 4 jaar later op betrekkelijk jeugdige leeftijd werd benoemd tot schout van Texel en Eierland. Dit geschiedde in hetzelfde jaar waarin hij, nog niet ten volle 20 jaar oud, te Harderwijk in de rechten was gepromoveerd. Deze Gerrit Buyskes was een kleinzoon van Thade's 3 jaar oudere broer Gerrit. Zijn vader, die eveneens het burgemeestersambt heeft bekleed, was dus een volle neef van onze Pieter. Aan zijn verblijf op Texel heeft de jonge schout weinig genoegen beleefd. In strijd met de traditie van zijn geslacht, dat in voor- en tegenspoed immer achter het Huis van Oranje had gestaan, ontpopte hij zich als een vurig Patriot. Toen in 1787, na het incident bij de Goejanverwellesluis, een Pruisisch leger ons land binnentrok om het stadhouderlijk gezag te her- 16

6 Het Buyskeshuis, Westerstraat 91 te Enkhuizen. Foto uit het fotoboek van de Vereniging Oud Enkhuizen" van Nico Zomer.

7 stellen, wist hij niettemin gedaan te krijgen, dat hij in zijn schoutambt bevestigd bleef. De Oranjegezinde Texelse bevolking bleek dit echter verre van welgevallig te zijn en zij maakte hem de grond zo heet onder de voeten, dat hij met zijn jonge vrouw - hij was in oktober 1787 met een Kampense getrouwd - nog in datzelfde jaar het eiland ontvluchtte en zelfs uitweek naar Frans Vlaanderen, waar tal van zijn mede-patriotten een toevlucht hadden gevonden. Hier werd, in Bergen (Mons) in 1789, zijn zoon Egbert Andries geboren, die in 1814 te Kaapstad zou huwen met Elisabeth Francina de Villiers en die de stamvader zou worden van de uitgebreide Zuid-Afrikaanse tak der familie Buyskes. In 1795 in het voor hem weer veilig geworden vaderland teruggekeerd, vestigde mr. Gerrit Buyskes zich als advocaat te Amsterdam. Reeds in hetzelfde jaar werd hij gekozen tot lid van de Vergadering der Provisioneele Representanten van het Volk van Holland, als vertegenwoordiger van, althans - merkt Brouwer sceptisch op - met credentialen (geloofsbrieven) van de Municipaliteit van Texel. Al zeer spoedig werd hij aangewezen als vice-president van dit hoge staatscollege en reeds op 21 september 1795 werd hem - als toen gebruikelijk voor de duur van veertien dagen - het voorzitterschap opgedragen. Nog in andere hoge overheidslichamen had hij zitting eer hij in 1802, benoemd tot griffier bij de Raad van Justitie in de Kaap de Goede Hoop, naar Kaapstad vertrok. Hier bleef hij tot 1814, toen hij, na teruggave door Engeland aan Nederland van de Oost-Indische bezittingen, een functie aanvaardde in de rechterlijke administratie in Indië. In 1819 werd hij benoemd tot vice-president van het Gerechtshof te Batavia, waar hij in 1832 overleed. G. R. KRUISSINK. Gegevens voor het bovenstaande werden, behalve aan de in de tekst en in noten aangehaalde werken, ontleend aan: Pieter A. Scheen. Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars , dl. 1. 's-gravenhage, Nederlands Patriciaat, 43ste jaargang (1957), pag. 49. Stamlijst Buyskes. (Tentoonstelling Enkhuizen 1572" in het Rijksmuseum Zuiderzeemuseum", cat.nr. 92). 18